Ханның алым-салық және сауда-саттық саясаты

Кенесары ең апдымен алым-салық тө леудің тә ртібін ретке келтірді. Мал ө сірушілер — зекет, ал диқ андар — ұ шыр тө лейтін болды. Патша ә скерлерімен соғ ысты одан ә рі жалғ астыру қ осымша материалдық жә не қ аржы шығ ындарын қ ажет етті. Сондық тан алым-салық тың да қ осымша тү рі енгізілді: халық тан киім-кешек, қ ару-жарақ, ат ә бзелдерін жинау қ олғ а алынды. Салық жинауда халық тың жағ дайы жеке-жеке ескерілді. Меншігінде малы 40 бастан аспайтындар алым-салық тан босатылды. 40-тан 100 басқ а дейін малы барлар бір малдан, ал 100 бастан артық малының ә рбір 40 басына бір малдан тө леп тұ ратын болып белгіленді.

Диқ андар ө здерінің ө ндірген ө німінің оннан бір бө лігін тө леуге міндетті болды. Кө теріліске деп жиналғ ан астық ты патша ү кіметі жиі-жиі тә ркілеп кетіп жү рді. Тә уекел етіп, кө терілісшілерге астық апарып сатқ андар жазалаушы ә скердің қ аһ арына ұ шырады. Сондық тан да Кенесары қ азақ тардың егіншілікпен айналысуын қ атты қ олдады. Кө пестердің сауда керуендерінен алынатын баж салығ ы едә уір табыс беретінін ескерген Кенесары ондай керуендерді тонауғ а тыйым салды. Сауда керуендерінің толық қ орғ алуын қ амтамасыз етті. Керуенбасыларын жеке ө зі қ абылдап та отырды. Баж салығ ын тө леуден жалтарғ андарғ а қ осымша салық салынды. Баж салығ ынан тү скен қ аржығ а Орта Азия базарынан қ ару-жарақ тар мен оқ -дә рі сатып алынды.

1843 ж. Ресей ү кіметі Кенесарығ а қ арсы кең кө лемді ә скери жорық ұ йымдастырды. Кенесарының ә скері Ресей ә скері мен Ресей жағ ында кү ресуші қ азақ сұ лтандарын бірнеше рет ойсырата жең ді. Кенесары сұ лтан ең алдымен 1837 кө пестердің керуенін кү зетіп келе жатқ ан хорунжий Рытовтың ә скерін тас-талқ ан етті. Кенесары қ олы алғ ашқ ы ең кө лемді ә рекетін 1838 жылы 26 мамырда Ақ мола бекінісін қ оршап, ө ртеуден бастады. Қ амал бастығ ы ә скери старшина Карбышев пен Ақ мола аумағ ының ағ а сұ лтаны Қ оң ырқ ұ лжа Қ ұ даймендин тө нген ажалдан қ ұ тылып кетті. Кенесары енді Торғ айғ а бет бұ рды. Кенесары Қ асымұ лы патша ө кілдеріне жазғ ан хаттарында бұ л ә рекетін Ресей шекараларына жақ ындатуғ а ұ мтылу, сол арқ ылы келіссө з процестерін жең ілдету деп тү сіндірді. Шын мә нінде батырдың негізгі мақ саты 1836—38 жж. Исатай Тайманұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық кө терілісі болып ө ткен Кіші жү зді жалпыхалық тық кө теріліске қ осу болды. 1840 жылғ ы Кенесарының Ташкентке жорық жасау жайлы ойынан бас тартуғ а тура келді. Себебі, сарбаздардың арасында жұ қ палы ауру тарағ ан болатын. 1844 жылы 21 шілдедегі тү нгі шайқ аста Кенесары қ олы Ахмет Жантө реұ лының ә скерін тас-талқ ан етті. Ұ рыс даласында патша ү кіметін қ олдағ ан 44 сұ лтан ажал қ ұ шты. Ал Жантө реұ лына кө мекке келген Дуниковский Кенесарының ә скеріне жақ ындауғ а қ орық қ андық тан ешнә рсе жасай алмады. 1845 жылы Кенесары ханның ә скері Мерке бекінісін басып алды. Дә л осы жылы патшаның бұ йрығ ымен Кенесары ауылына Долгов пен Герн елшілігі келді. Қ ос тарап ешқ андай да келісімге келе алмады. Патша ө кіметі кө терілістің алдың ғ ы нә тижелерін жоқ қ а шығ аратын қ исынсыз талаптар қ ойғ андық тан Кенесары патшаның барлық талабын орындаудан бас тартты. Кө теріліс Кенесарының патша ү кіметінің саясатын жарамсақ тана қ олдағ ан жексұ рын сұ лтандар мен билердің ауылдарын шауып алудан басталды. Ол шекара шебіндегі бекіністерге де, патша ү кіметінің ә скери жасақ тарына да жиі-жиі шабуыл жасап тұ рды. Мә селен, 1837 жылдың аяқ кезінде Кенесары хорунжий Рытовтың отрядын тас-талқ ан етіп жең іп шық ты. Ол отрядтың қ ұ рамында 6 урядник жә не 48 сібір қ азағ ы болатын. Олар Петропавлдан Ташкентке бара жатқ ан сауда керуенін кү зетіп бара жатқ ан еді. Кенесары 1838 жылы ө зінің адамдарын Батыс Сібір генерал-губернаторына жіберіп, оғ ан арнайы хат жолдады. Хатында Ақ тау бекінісі мен Ақ мола приказын жоюды, Омбыда тұ тқ ында отырғ ан ө з адамдарын тү гел босатуды талап етті. Генерал-губернатор Кенесарының адамдарының барлығ ын да саптағ ы мың солдаттың арасынан ө ткізіп, дү ре соқ тырды. Олардың ә скерге жарайтындары тұ рақ ты армия қ атарына алынып, қ алғ андары Шығ ыс Сібірге жер аударылды. Генерал-губернатордың бұ л қ ылығ ы Кенесары сұ лтанның ашу-ызасын келтіріп, кө терілісті бастап жіберуін тездетті. Ол старшина Симоновтың ә скери жасақ тарына ө лтіре соқ қ ы беріп, кө птеген қ ару-жарағ ы мен оқ -дә рісін тартып алды. 1838 жылы Кенесарының сарбаздары Қ оң ырқ ұ лжа Қ ұ даймендіұ лының ауылдарына шабуыл жасады, оның 12 мың ғ а жуық жылқ ысын айдап ә кетті. Ақ мола тө ң ірегіндегі бекіністер тұ рғ ындарының 2, 5 мың малы қ оса кетті. Сұ лтан Кенесарының туғ ан қ арындасы Бопай бастағ ан сарбаздар Кө кшетау округының ауылдарына шабуыл жасады. Кенесары жасақ тарының белсенді ә скери іс-қ имылы 1838 жылдың тамыз айында басталды. Ол Ақ мола бекінісіне таяу ірі елді мекенді алты кү н бойы қ оршауда ұ стап, ө ртеп жіберді. Ақ мола бекінісі мық ты қ орғ алатын. Бекіністің тө ң ірегіне терең ор қ азылып, оғ ан жете беріс жерлерге кү шті кедергі-тосқ ауылдар қ ойылғ ан болатын. Ақ мола бекінісін ағ а сұ лтан Қ. Қ ұ даймендіұ лы мен ә скери старшина Карбышев бастағ ан отряд қ орғ ады. Кенесары шабуылды 1838 жылдың 7 тамызында таң саз бере бастады. Оның сарбаздары бекіністі ө рт шығ аратын жебелермен атқ ылады. Бекініс ө ртке оралды. Кенесарының даң қ ты батырларының бірі Басық ара бекіністің ішкі жағ асынa баса-кө ктеп кіріп барып, сұ рапыл ұ рыс салды. Ол осы шайқ аста ерлікпен қ аза тапты. Бекініске Ағ ыбай, Иман, Бұ қ арбай батырлардың сарбаздары басып кірді.

Орынбор губернаторы В. Перовский мен Батыс Сібір губернаторы П. Горчаковтың арасында Кенесарығ а қ арсы қ алай кү рес жү ргізу жө нінде ө зара келіспеушілік пайда болды. В. Перовский Кенесарығ а қ арсы кү ресті бейбіт келіссө здер арқ ылы да жү ргізу керек десе, П. Горчаков ә скери кү ш қ олданып, кө терілісшілерді аяусыз қ ырып-жою жоспарынан танбады. Орынбор губернаторы 1840 жылы патша ү кіметінің Кенесарығ а кешірім жасауына қ ол жеткізді. Кенесарының тұ тқ ынғ а алынғ ан туғ ан-туыстарының барлығ ы да тү рмеден босатылды. Арада уақ ытша бейбіт келісім кезең і басталды. 1843 жылдың кө ктемінде патша ә кімшілігі қ азақ даласына ү ш отрядты бірдей жіберуді ұ йғ арды. Ол отрядтарғ а Ор бекінісінен, Ұ лытаудан жә не Тобыл ө зені бойынан бір уақ ытта аттанып, Кенесары ханның жасақ тарын жан-жақ тан қ оршауғ а алып, шешуші соқ қ ы беру арқ ылы талқ андау қ атаң тапсырылды. Оғ ан қ оса, Батыс Сібір генерал-губернаторлығ ынан старшина Лебедевтің жә не қ азақ сұ лтандары А. Жантө рин мен Б. Айшуақ овтың басшылығ ымен қ ұ рамында қ азақ тардан 2000-дай адамы бар қ осымша отрядтар жасақ талды. Кенесары ханның ә скеріне қ арсы соғ ыс операциясын басқ ару генерал-майор Жемчужниковке жү ктеледі. Ол кезде Кенесарының 20 мың дай ә скері бар еді. Кенесары хан патшаның жазалаушы отрядтарын бір-біріне қ осылуына мү мкіндік бермей, жеке-жеке соқ қ ы беруді ойластырды. Ол ө з жасақ тарының бір бө лігін Батыс Сібірден шық қ ан отрядқ а қ арсы жіберді де, олар Ұ лытауғ а қ арай шегіне шайқ ас жү ргізіп, жазалаушы отрядты басқ а жақ қ а қ арай бұ рып ә кетеді. Ал, кейіннен Кенесарығ а қ арсы шайқ аста кө рсеткен дә рменсіздігі ү шін Лебедев Орынборғ а шақ ыртылып, қ ызметінен босатылып, сотқ а тартылады. Кенесары болса, бұ л кезде ө зінің негізгі кү шімен Константиновск бекінісіне шабуыл жасап, 1844 жылы шілденің 20-нан 21-не қ арағ ан тү ні Ө лкеаяқ ө зенінің бойында Ахмет Жантө риннің отрядын қ оршауғ а алып талқ андайды. 1846 жылдың басында Кенесары хан ә скерлерімен Балқ аш кө лінің маң ына қ оныс аударады. Патша ү кіметі қ азақ даласындағ ы Кенесары бастағ ан кө терілісті біржола жою ү шін енді генерал-майор Вишневскийдің басқ аруымен ү лкен отряд аттандырады. 1846 жылы Кенесары хан қ оқ андық тардан Ә улиеата (Тараз), Мерке қ алаларын қ айтарады. Осы жылы Кенесарығ а қ олдау кө рсетуші Ұ лы жү здің Саурық батыры қ ырғ ыздардың батыры Жаманқ ораны ө лтіреді. Оғ ан жауап ретінде қ ырғ ыздар Саурық батырдың ауылын шауып, Саурық батырды жігіттерімен қ оса ө лтіріп, мал-мү лкін тонап кетеді. Бұ дан кейін қ азақ -қ ырғ ыз арақ атынастары шиеленісе тү сті. Патша ү кіметі болса қ азақ -қ ырғ ыз тартысына ашық кіріспей, Алатау ө лкесін ө з билігіне бағ ындыруды жең ілдету ү шін туысқ ан екі халық ты бір-біріне айдап салып, екі жақ ты да ә лсіретіп барып, осы ө ң ірге ө з ә скерін кіргізудің қ олайлы жолдарын қ арастырды. Осындай шиеленіскен жағ дайлардың барысында 1847 жылы Кенесары хан 10 мың сарбазымен қ ырғ ыз жеріне басып кіріп, оларды Қ оқ ан езгісіне қ арсы қ азақ тармен бірігіп кү ресуге шақ ырады.

Кенесары ханның соң ғ ы шайқ асы қ ырғ ыздардың Кекілік-Сең гір деген жерінде болады. Қ ырғ ыз манаптары мен Вишневскийдің отряды жә не Қ оқ ан хандығ ының ә скерлері " Алмалы сай" шатқ алында Кенесарының сарбаздарын ү ш жақ тан қ оршауғ а алады. Таулы аймақ хан Кененің сарбаздарына басымдық кө рсетуге мү мкіндік бермеді. Сонымен қ атар, Рү стем сұ лтан мен Сыпатай батыр бастағ ан жасақ тардың ұ рыс алаң ынан кенеттен шегініп, кетіп қ алуы да жағ дайды қ иындатқ ан болатын. Ө здерінен бірнеше есе кү ші кө п жаумен болғ ан қ аһ армандық шайқ аста Кенесары хан 32 қ азақ сұ лтанымен бірге тұ тқ ынғ а тү седі. Наурызбай батыр қ аза табады. Қ ырғ ыздардың қ олына тұ тқ ынғ а тү сіп қ алғ ан Кенесары хан патша чиновниктерінің алдауына тү сіп, сыйлық тар алғ ан қ ырғ ыз манаптарының тарапынан ө лтірілді. Кенесары ханның қ асіретті ө лімінен кейін оның жетекшілігімен болғ ан қ асиетті азаттық кү ресі де жең іліске ұ шырады. Кенесары бастағ ан азаттық кү ресті кейін оның баласы Сыздық сұ лтан жалғ астырды.

Кене ханның отаршылдық қ а қ арсы кү ресінде Ағ ыбай, Ақ ғ аш, Басығ ара, Жанайдар, Жә уке, Иман, Байсейіт, Сұ раншы, Жоламан жә не т. б. батырлар қ олдау кө рсетіп, аянбай шайқ ас жү ргізді. Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық соғ ыстың жең ілуінің негізгі себептері мыналар: қ азақ халқ ының бір тудың астына біріге алмауы, кейбір ру басыларының ө з бетінше билік жү ргізуге ұ мтылуы жә не де кейбір қ азақ билеуші топ ө кілдерінің патшалық Ресейді жақ тауы, Кенесарының Ресей, Қ оқ ан, Бұ хар хандық тарымен кү ресте кү штің тең болмауы. Сонымен қ атар, ол ө зін жақ тамағ ан кейбір қ азақ жө не қ ырғ ыз ауылдарын шабуы кері ә серін тигізді, ө йткені ол халық тың наразылығ ын тудырып, кө терілісті ә лсірете тү сті. Дегенмен де, Кенесары Қ асымү лы бастағ ан ұ лт-азаттық кү рес жең іліс тапқ анымен, ол қ азақ халқ ының тарихында мә ң гілік ө шпес із қ алдырғ ан, Қ азақ мемлекеттілігін қ айта жаң ғ ыртуғ а тырысқ ан, тарихи маң ызы зор кү рес болды.

⇐ Предыдущая 1 234 5 Следующая ⇒