5 – жаттығу. Өз аймағыңда жиі қолданылатын жергілікті тіл ерекшеліктеріне жататын сөздерді тауып, оларға түсінік бер.

3 – жаттығ у. Берілген мақ алдардың мағ ынасын тү сіндірің іздер. Ерекшеленген диалект сө здердің мағ ынасы мен қ ай аймақ қ а жататындығ ын диалектологиялық сө здіктен қ арап орындаң ыздар.

1. Ер болсаң, бопсағ а шыда.

2. Тозғ ан елді там жияр.

3. Кері кеткен еріншек, кеусен сұ рауғ а да ерінеді.

4. Қ ойды қ орадан сат, астық ты ұ радан сат.

5. Жайынның жаң сасын жеген жатпас.

6. Ә р кә ллә да бір қ иял.

7. Қ орық қ ан бұ рын мұ ш кө терер.

8. Жаман адамғ а мал бітсе, жанына қ оң сы қ ондырмас.

9. Мә уесі бардың ә уесі бар.

10. Ү йдің сә ні сандық болар, қ ораның сә ні жандық болар.

4 – жаттығ у. Берілген сө здердің мағ ынасын ашып тү сіндірің дер, қ ай аймақ тарда қ олданылатынын анық таң ыздар. Малақ ай, азан, атыз, бә дірен, жарын, тұ қ ым, кемпірауыз, пияла, бө гіребас, қ ұ нт, жә шік.

5 – жаттығ у. Ө з аймағ ың да жиі қ олданылатын жергілікті тіл ерекшеліктеріне жататын сө здерді тауып, оларғ а тү сінік бер.

6 – жаттығ у. Мына диалект сө здердің мағ ынасын тауып, қ ай аймақ та қ олданылатынын айтың ыздар. Оларды қ атыстырып, қ ысқ а ә ң гіме қ ұ растырың ыздар. Жозы, шырыш, қ асқ арша, ә ттік, қ ұ лақ, долы, тә ртіп, кебек.

7 – жаттығ у. Қ ұ рамында диалект сө здері бар тұ рақ ты сө з тіркестерінің мағ ынасын ашып, тү сіндірің іздер. Қ ай аймақ қ а тә н екендігін анық таң ыздар. Аласат салу, баз кешу, маш болып істеу, пыш болу, қ аза басу, шұ рқ ан салу, ү рдіс қ ылмау, қ аржымын қ айтару, башайлап кө рсету, бұ лды сатпайы болу, ай ү йлі болып кету, айшығ ы айналып жү ру.

13. Тақ ырып. Қ азақ диалектілеріндегі синтаксистік ерекшеліктер

Талқ ыланатын сұ рақ тар:

1. Септік жалғ аулардың сө йлем ішінде алмасып қ олданылуы.

2. Сө з тіркестері.

3. Синтаксистік тү йдектер.

Ә дебиеттер: 1-10

Қ арастырылатын мә селелер:

1. Септік жалғ аулардың сө йлем ішінде алмасып қ олданылуы.

2. Сө з тіркестері.

3. Синтаксистік тү йдектер.

1 – жаттығ у. Тө менде берілген етістікті жә не есімді сө з тіркестерінің мағ ыналарын табың ыздар. Табиғ аты алмады, жатпай тұ рып, ә нтенде қ алды, шақ аты да келмеді, тыраң асты, қ олым қ ұ таймайды, таң дайды жұ лып барады, тұ яқ кесті болды, суы қ ұ рыды, араны жү ретін, жаман дат тү йді, байлауы жоқ, қ ол кө терілді, сың ар аяқ қ алдырмау, мысы шамырқ анды, жарық сә уле жанды, жауырына кө бе сыймағ ан, маң ы жібермеді, парқ ы білінбейді, мү сә т ет, бала шығ ы болды, таң кө рсетпеді, жү зі шыдамады, кө здері атыздай болды, зә ресі қ алпақ тай ұ шты, жарты терідей жалпылдайды.

2 – жаттығ у. Тұ йық етістіктен жасалғ ан сө з тіркестері мен тұ рақ ты сө з тіркестерінен сө йлемдер қ ұ растырың дар. Табиғ аты алмау, ә нтенде қ алу, қ ыбы қ ану, кө к тер болу, кө ң іліне ақ тық салу, кетігіне тап ете тү су, кү лмә нін ашу, ежіл-қ озыл болу, екі қ ұ лағ ы тө рт болу, қ ыбым қ ану, екі оқ тылау болу, шіркеу келтірмеу, дә п-дә бе қ ылмау, бұ лық айдау, іші парт болу, ә улие ағ ашқ а шығ у, сың ар аяқ қ алдырмау, тә нті болу, кеуім тарту, жаны қ ыдыру, ілбіп басу, мү йізі ішіне жасырыну, мү сә т ету, бала шығ ы болу, сауқ аны ұ шу, қ амыры ашу, мыштай болу, екіленбей кө рсету, ү лпетке бару, жарты терідей жалпылдау.

3 – жаттығ у. Есімшеден жасалғ ан сө з тіркестері мен тұ рақ ты сө з тіркестерінің мағ ыналарын табың ыздар. Жұ лдыз толғ анда, иіс алмас, сиыр тү с болғ анда, мә тел боп тұ рғ аны, кө рсе басар, жанды ө лтірерде, кө л шайқ ағ ан, араны жү ретін, ат байлар, кө ң ілі кө ншімейтін, кү мә нғ а шығ арды, уызы арылмағ ан, мысы шамырқ анды, жауырына кө бе сыймағ ан, сауқ аны ұ шу, ат қ ұ лағ ы кө рінбейтін боран, дерек қ атқ андай.

4 – жаттығ у. Кө семшеден жасалғ ан сө з тіркестері мен тұ рақ ты сө з тіркестерінің ә деби мағ ыналарын табың ыздар. Қ ыжырым қ айнап, жатпай тұ рып, шіркеу келтірмей, мү ң кір болып, таң дайды жұ лып барады, мә лім қ ылып, дә п – дә бе қ ыла, пыш болып, тұ қ ыртып ұ стағ анда, ілбіп басу, ә бестеу кө ріп, дымын шығ армай, мү ң кір болып, мыштай болып, кіленбей кө рсету, зә ресі қ алпақ тай болу, ала қ ойды бө ле қ ырық пай, толасын кү тіп.

5 – жаттығ у. Мына сө йлемдердің ішінен сө з тіркестері мен тұ рақ ты сө з тіркестерін ажыратың ыздар. 1. Ол тағ ы да тұ мсығ ын мегзеп, қ ара шоқ парды сілтеп кеп қ алғ анда, бұ л бө ріде тыраң асты. (С. Сейфуллин. «Таң дамалы жинақ ») 2. – Қ айдағ ы самарқ андық? Ондай сорт болушы ма еді? - деді звеновод Пікә нғ а ала кө зімен жатпай тұ рып. (Д. Исабеков. «Талахан – 186») 3. Содан кейін Жұ манның назары пә с болып қ алыпты. (Ақ Баян «Сезім сергелдең і») 4. Оның ү нсіз тұ рғ анына қ ыжырым қ айнап , қ ол бұ лғ ағ анына да қ арамай жанынан ө те шық тым. (Д. Исабеков. «Шойынқ ұ лақ ») 5. Труба тү біндегі жапырақ тас ү й мехцех. Бұ л ә ншейін келешегіне қ арай қ ойылғ ан ат. Ә йтпесе нобайы тү зу бір механизм жоқ. (Ғ. Мұ стафин шығ., 12. 04. 2009 ж) 6. Оның шапшаң дығ ы қ олды – аяқ ты баладай шау бө лініп тұ рады. (Ә уезов «Қ орғ ансыздың кү ні») 7. Соң ғ ы екі жылда Елбасының мысы шамырқ анды. (Т. Жұ ртбай «Сү ре сө з» 7-бет. ) 8. Мараттың алғ ан ә йелі зиба бойлы, ақ қ ұ ба адам екен. (Ә. Кекілбаев «Ү ркер», 158-бет)

⇐ Предыдущая 14 15 16 17 18 192021 22 23 Следующая ⇒