Мазмұны

⇐ ПредыдущаяСтр 4 из 4

[жасыру]

· 1 Алаш Орда қ ұ рылтайы

· 2 Сыртқ ы істері

· 3 Алаш Орда қ айраткерлерінің тізімі

· 4 Алашорда туралы фильмдер

· 5 Сыртқ ы сілтемелер

· 6 Дереккө здер

Алаш Орда қ ұ рылтайы[ө ң деу]

1917 ж. желтоқ санның 5—13 Орынборда 2-ші бү кіл қ азақ -қ ырғ ыз қ ұ рылтайы ө ткізілді.

Қ ұ рылтайдың кү н тә ртібіне 10 мә селе қ ойылды. Олардың ішіндегі ең негізгілері: қ азақ -қ ырғ ыз автономиясын жариялау, милиция һ ә м Ұ лт кең есі (Ү кімет) қ ұ ру мә селелері болды. ^[2]

Қ ұ рылтай делегаттары Уақ ытша ү кімет қ ұ латылғ аннан кейін қ азақ тардың ө мір сү руінің ө зін кү рделендіріп жіберген анархия (тә ртіпсіздік) жағ дайында елді аман сақ тау ү шін, «уақ ытша Ұ лт Кең есі» тү ріндегі берік билік қ ұ ру, оғ ан «Алаш Орда» деген атау беру (тө рағ асы Ә. Бө кейханов, Ұ лт Кең есі қ ұ рамына 25 адам кірді), сондай-ақ милиция жасақ тау туралы қ аулы қ абылдады. Алаш астанасы — Семей (кейін Алаш-қ ала атауын алды) қ аласы еді.

Бұ л туралы кейіннен Ә. Бө кейханов (1919 ж. ақ панның 11) былай деп мә лімдейді: «съездің бұ л шешімі қ азақ тар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, ө лкеде большевизмнің дамуына (яғ ни қ азақ тар ү шін жат-таптық жіктелу) жол бермеу мү дделерінен туындады…». Ү кімет тө рағ алығ ына ү ш қ айраткер — Бө кейханов, Қ ұ лманов жә не Тұ рлыбаев ұ сынылды. Кө п дауыс алғ ан Бө кейханов тө рағ а болып сайланды. А. азамат соғ ысы жылдарында Кең ес қ ұ рылысына жау кү штер жағ ында болды. Нә тижесінде азамат соғ ысында жең іске жеткен Кең ес ө кіметі Алаш партиясы мен А. ү кіметін таратты. Кең ес ө кіметі Алаш пен А-ны Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірінен аластауда алдау мен арбау ә дісін де, қ ару жұ мсап, кү штеу жолын да қ олданды. Кезінде (1919, 1920 ж. ) Кең ес ө кіметі Алаш қ озғ алысына белсене қ атысқ андардың барлығ ына кешірім жасағ анына қ арамастан, олар тү гелге дерлік сталиншіл ә кімшіл-ә міршіл жү йенің қ ұ рбандарына айналды. Сол кезде Ресейде орын алғ ан жағ дайда қ азақ тардың жарияланғ ан автономиясын жү зеге асыру мү мкін емес еді. Кезекте бостандық тың жауы — большевизммен кү рес тұ рды.

Ө здерінің қ олғ а алғ ан шараларын іске асыру жолында Алашорда ү кіметіне Кең естерге қ арсы жақ пен бірігуге тура келді. Ө йткені Кең ес ү кіметі кең естік негіздегі автономияларды ғ ана қ олдап, кө термелесе, ал ақ тардың Алаш автономиясына кө зқ арасы басқ аша болды. Соң ғ ыларының қ олдауына сү йене отырып, қ азақ халқ ы, дә лірек айтқ анда Ә. Бө кейханов бастағ ан зиялылар тобы белгілі бір дең гейде дербестікке жетуге болады деп санады. Бұ л жолдағ ы кү рес оқ иғ алары тө мендегідей ө рбіді.

Сыртқ ы істері[ө ң деу]

Алаш Орданың ақ тармен бұ л бағ ыттағ ы алғ ашқ ы байланысы, 1918 жылы 8-ақ панда большевиктер тұ тқ ындағ ан Сібір облыстық Думасының орнына қ ұ рылғ ан Уақ ытша Сібір ү кіметімен болды. Алаш Орда жетекшілері атаман Дутовпен, Самардағ ы Қ ұ рылтай жиналысы мү шелері Комитетімен (Комуч), Омбыдағ ы Уақ ытша Сібір ү кіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соғ ысы Алаш Орданың ұ станар бағ ытында айқ ындауды қ ажет етті. Сө йтіп, қ азақ аутономиясы ө лкеде ә леуметтік-саяси негізі жоқ Кең ес ү кіметіне қ арсы кү реске шығ ып, ақ тарғ а қ осылуғ а мә жбү р болды.

Уақ ытша Сібір ү кіметі бастан-ақ қ азақ тарғ а ұ лыдержавалық пиғ ыл танытты. Олар Алаш қ айраткерлерінің ел ішіндегі беделін ө здерінің мақ саттарын жү зеге асыруғ а мә селен, қ ажет кездерде ә скер кү шін жасақ тау, соғ ыстың бү кіл салмағ ын халық мойнына арту т. б. жағ дайларғ а пайдалануды кө здеді. Бұ л ү кімет Алашорданың белгілі бір ү кімет органы ретінде дербес, белсенді ә рекет жасауына келісе қ оймады. Архив деректері, Сібір ү кіметінің мү ддесін жү зеге асырушы эмиссарларғ а Алашорданың батыл қ арсылық білдіріп отырғ анын кө рсетеді. Мұ ның соң ы қ азақ автономиясының ө зін ресми тану туралы мә лімдемесін, Сібір ү кіметінің «нағ ыз сепаратизмнің белгісі» деп айыптауымен аяқ талды.

Бұ дан кейін Алашорда Бү кілресейлік биліктен ү міткер тағ ы бір ү кімет — Самарадағ ы қ ұ рылтай жиналысы мү шелері комитеті (Комучпен) қ арым-қ атынаста болды. 1918 жылы 8 маусымда ө мірге келген негізінен эсерлер басқ арғ ан бұ л ү кімет, демократиялық принциптерге беріктігін бірден-ақ байқ атты. Бұ л олардың Алашордағ а кө зқ арасынан-ақ байқ алады. Тамыз айында Комуч қ ұ рылып жатқ ан басқ а ү кіметтердің қ атарында Алаш Орданы да мойындайтындығ ын мә лімдеді. Комитет қ ұ рамына — Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, Ж. жә не Х. Досмұ хамедовтер, А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, М. Шоқ ай жә не т. б. кірді. Бірақ бұ л табыс та ұ зақ қ а бармады.

Оппозициялық кү штерді біріктіру мақ сатында Комуч ұ йымдастыруымен 1918 жылдың 8-23 қ ыркү йегінде Уфа кең есі ө теді. Кең еске жоғ арыда аталғ ан қ айраткерлер қ атынасты. Бұ ратана халық тар атынан сө йлеген Ә. Бө кейханов ө здерінің сепаратизмнен аулақ екендігін, демократиялық -федеративтік Ресеймен біртұ тас екендігін айтты.

Кең ес жү ріп жатқ ан кезде 11-қ ыркү йекте Ә. Бө кейхановтың тө рағ алығ ымен Х. жә не Ж. Досмұ хамедовтер, М. Тынышбаев, У. Танашев, Ә. Ермеков, А. Бірімжанов қ атысқ ан Алашорданың тө тенше мә жілісі ө теді. Онда қ азақ автономиясын Алашорданың бір ө зі басқ аратыны, ал бұ рынырақ та (18-мамырда) батыс Қ азақ стандағ ы саяси жағ дайғ а байланысты уақ ытша қ ұ рылғ ан Ойыл уә лаяты таратылатыны шешілді. Оның онына жол қ атынасы нашарлығ ымен соғ ыс жағ дайы себебінен Алашорданың батыс бө лімшесі қ ұ рылды. Бұ л болашақ та шақ ырылатын Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысы қ арсаң ында, бірауыздан қ ұ рылғ ан автономия бар екенін Кең еске қ атысушыларғ а кө рсету болатын.

23-қ ыркү йектегі Кең естің соң ғ ы кү нінде Уақ ытша Бү кілресейлік ү кімет — Директория жарияланды. Бірақ бұ л Директория ө зі жойылардан аз ғ ана бұ рын 4-қ арашада шық қ ан бұ йрығ ымен, бө лінбейтін Ресейді қ алпына келтіру ү шін барлық облыстық ү кіметтермен бірге Алашорданың орталық ү кіметін таратып, оның облыстық, уездік ұ йымдарын ғ ана қ алдырды. Орнына мә дени-тұ рмыстық мү дделерді басқ аратын Бас Уә кілдік қ ызметін енгізді.

Бас Уә кілдік мә селесі 18-қ арашада Омбыдағ ы тө ң керіс нә тижесінде ө зін «Жоғ ары Билеуші» деп жариялағ ан адмирал Колчак кезінде қ аралды. «Николайдың заманы мен тә ртібі келген уақ ытта да» қ азақ зиялылары кө здеген мақ сатынан таймады.

Колчак ү кіметі Бас уә кілдің міндеті туралы Ережені талқ ылап, оғ ан керекті материал жинау ү шін қ азақ даласына ө з ө кілдерін жіберді. 2-мамырда Семейге келген Ішкі Істер Министрлігінің ө кілі Г. Малахов, аталғ ан мекеменің Алашорда тағ дыры туралы жоспарын бір топ қ азақ интеллигенттеріне таныстырады.

1919 жылы 6-мамырда А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, Р. Мә рсеков, А. Қ озбағ аров, С. Дү йсембинов, Х. Ғ аббасов ө лкені басқ ару туралы жаң а Ережеге ө з кө зқ арастарын білдіріп, Ішкі Істер министрлігінің «Бұ ратаналар» бө ліміне Семейден хат жолдайды. Онда ұ лттық -территориялық автономия қ ұ ру туралы шешім қ абылдағ ан ІІ жалпық азақ сьезі, 1917 жылдың ө н бойында ө ткен облыстық сьездердің қ орытындысы болғ анын, сол съезд шешіміне қ арай қ ажетті жағ дайларда ә рекет жасағ андарын (Ресей мемлекетін қ алпына келтіру ү шін Кең ес ү кіметіне қ арсы ортақ кү реске қ осылғ андарын) сондық тан да қ азіргі ауыр жағ дайда Ресей мемлекетін қ алпына келтіруге кедергі келтірмес ү шін ұ лттық мү ддені қ оя тұ рып, Уақ ытша Бү кілресейлік Ө кіметтің 1918 жылғ ы 4-қ арашадағ ы бұ йрығ ына кө ніп отырғ андарын, бірақ бұ л жарлық тағ ы қ азақ ө лкесін басқ аратын арнайы органның қ ұ рылуы туралы ереженің кешігуі, қ азақ халқ ын алаң датып тұ рғ аны айтылды.

Одан ә рі хатта, бұ л мә селені шешуді жолсапарғ а ө з ө кілдерін жіберу арқ ылы емес, Омбыдағ ы ү кіметпен келіссө з жү ргізіп жатқ ан Алашорда ө кілдері пікіріне жү гіну жолымен шешу дұ рыс болатыны ескертілді. Сондай-ақ, хат иелері қ азақ халқ ын басқ ару туралы Малахов ә келген жоспар-жобағ а байланысты ө здерінің мынадай ұ сыныстарын да кө рсетті:

1) Бас уә кілдік туралы. Алаш автономиясын қ ұ райтын қ азақ облыстарын басқ аратын Бас уә кілдік жекелеген бір министрлік ө кілдігі болмауы керек, ол қ азақ халқ ын ұ лттық басқ ару органы болуы тиіс. Сондық тан Бас уә кілдік Ішкі Істер министріне тә уелсіз болып, тек Министрлер Кең есіне ғ ана бағ ынуы керек. Сонымен қ атар Бас уә кілдіктің жанында жолдастарымен (орынбасар) қ оса, Кең ес қ ұ рылуы тиіс.

2) Жергілікті жерлердегі басқ ару туралы. Бұ л басқ ару ұ лттық принципке негізделіп, облыстық ә кімшілік жә не милиция басқ армасы қ азақ ұ лттық басқ ару органына бағ ынсын. Ол ү шін облыс-уез, болыстарда тікелей Бас уә кілдікке бағ ынатын ерекше органдар қ ұ рылуы қ ажет. Біздегі земство тү рінде ойлайтын, ө зін-ө зі басқ ару органдарына келсек, қ азіргі облыстық, уездік земстволар (барлық ұ лтқ а ортақ ) сол кү йінде қ алып, ал болыстық земстволар қ азақ, орыс халқ ының ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү рлерінің ө зара айырмашылығ ы жер мен кө ктей болғ андық тан, қ азақ тардікі орыс халқ ынан бө лек болғ аны жө н. Болыстардағ ы ә кімшілік органы земство мекемелеріне қ осылып, оның міндеті земствоның бір мү шесіне жү ктелсін.

3) Жекелеген мә селелер туралы. Діни істермен айналысатын жоғ ары инстанция — Бас уә кілдік жанындағ ы Кең ес болып, ол діни лауазымдары бар адамдармен толық тырылып отырса. Орыс бодандығ ындағ ы қ азақ тардың, шекаралас шет мемлекеттермен байланысы туралы істеріне қ азақ ұ лттық басқ армасынан да адам қ атыстырылуы қ ажет деп санаймыз.

Колчактың қ азақ даласын басқ аратын Бас уә кілдік тағ айындау туралы жаң а Ережені жаң ғ ыртқ ан ә рекеті алайда жү зеге асқ ан жоқ. Мұ ның себебі, бір жағ ынан кү ннен-кү нге жең іліске ұ шырап жатқ ан Ақ Армиядағ ы сә тсіздіктер болса, екінші жағ ынан ұ лттық қ озғ алыстарғ а жауығ а қ арайтын орыс ү кіметтеріне тә н қ асиетті бойына сің ірген Колчак билігінің ө зінен болды.

Алашорда сонымен бірге Кең ес ү кіметімен байланыс жасауғ а тырысты. Халел жә не Жанша Досмұ хамедовтер Ленин, Сталинмен, сондай-ақ Халел Ғ аббасов ұ лт ісі жө ніндегі халық комиссары Сталинмен келіссө з жү ргізді. Мұ ның нә тижесі — аутономияның мә дени мұ қ тажына орталық тың кө мегі, бү кілқ азақ тық қ ұ рылтайды шақ ыру, ө лкеде азаматтық бітімге келу туралы уә делер болды.

Алаш қ айраткерлеріне Бү кілресейлік Орталық Атқ ару комитетінің 1919 жылғ ы 4 сә уірдегі жә не 1920 жылғ ы 15 сә уірдегі шешімімен амнистия жарияланса да, Кең ес ү кіметі кү шіне мінгеннен кейін, олардың ө ткенін ешуақ ытта ұ мыта да, кешіре де алғ ан жоқ. Тү рлі ә діспен бү ркеленген қ удалау ақ ыры, Алаш зиялыларын жаппай қ ырғ ынғ а ұ шыратты. Бұ л зобалаң нан аман қ алғ ан саусақ пен санарлық зиялы қ азақ, ө мірлерінің соң ына дейін Мемлекеттік Қ ауіпсіздік Комиеті назарынан тыс қ алмады. Ал атылғ андардың ү рім-бұ тақ тары да соң ғ ыларының кебін киді.

Бұ дан кейінгі Қ азақ станның саяси тарихы бә рімізге белгілі. Алдымен 1920 жылы қ ұ рылғ ан Қ азақ Кең естік Автономиялық социалистік республикасы, кейіннен 1936 жылы Қ азақ Кең естік Социалистік республикасы болғ ан тұ сында қ азақ тар отаршылдық қ амытынан қ ол ү зген жоқ. Қ азақ халқ ы ө з тілін, дінін, ә дет-ғ ұ рпын, саяси санасын жоғ алту алдында тұ рды. Ө з тілінен жеріген ұ рпақ пайда болды, мә ң гү рттік пайда болды. ^[3]

⇐ Предыдущая 1 2 34