Алаш Орда төрағасы

Стр 1 из 4Следующая ⇒

Алаш автономиясы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынғ ан мә лімет

Алаш аутономиясы

1917 – 1920

→

Байрағ ы

Motto
Алаш! (Оян, Қ азақ! )

Астанасы

Алаш-қ ала (Семей)

Тіл(дері)

қ азақ ша, орысша

Діні

Ислә м

Government

Аутономиялық парламенттік республика

Алаш Орда тө рағ асы

- 1917—1920

Ә лихан Бө кейханов(бірегей)

History

- 2-ші бү кіл қ азақ -қ ырғ ыз қ ұ рылтайы‎

1917 желтоқ санның 13

- Қ ырғ ыз (Қ азақ ) АКСР қ ұ рылуы

1920 тамыздың 26

Қ азақ стан тарихы

Ежелгі Қ азақ стан тарихы

Андронов мә дениеті Сақ тар • Ү йсіндер • Қ аң лылар • Ғ ұ ндар

Қ азақ станның ерте орта ғ асырлардағ ы мемлекеттері

Тү рік қ ағ анаты (552—603) Батыс Тү рік қ ағ анаты (603—704) Тү ргеш қ ағ анаты (704—756) Қ арлұ қ қ ағ анаты (756—940) Каң ғ арлар • Қ имақ тар • Оғ ыздар Қ арахандар • Қ арақ ытайлар • Қ ыпшақ тар

Қ азақ станның орта ғ асырлардағ ы мемлекеттері

Моң ғ ол империясы (1205—1291) Жошы ұ лысы (1224—1481) Шағ атай ұ лысы (1222—1370) • Орда Ежен ұ лысы (1242—1446) Шайбани ұ лысы (1243 —? ) • Ақ Орда(XIII—XV ғ ғ.. ) Кө к Орда • Ә білқ айыр хандығ ы (1428—1480) Ноғ ай ордасы (1440—1634) • Сығ анақ хандығ ы(1340—1379) Моғ олстан (1346—1706) • Ташкент хандығ ы(1501—1627)

Қ азақ хандығ ы (1465—1847) Ұ лы жү з (1715—1822) Орта жү з (1715—1822) Кіші жү з (1715—1731)

Ресей империясы қ ұ рамында

Бө кей ордасы (1801—1872)

Қ азіргі заман

Алаш автономиясы (1917—1920) Тү ркістан автономиясы (1917—1918) Кырғ ыз (Қ азақ ) АКСР-і (1920—1925) Қ азақ АКСР-і (1925—1936) Қ азақ КСР-і (1936—1991) Қ азақ стан Республикасы (1991—қ азір)

Портал «Қ азақ стан» Санат «Қ азақ стан тарихы»

Алаш автономиясы (1917—1920) — 20 ғ. басында қ азіргі Қ азақ стан Республикасы жерін мекендеген қ азақ -қ ырғ ыз республикалық мемлекеті. ^[1] Алаш автономиясы — 1917 ж. 5-13 желтоқ санда Орынбор қ аласында ө ткен 2-жалпық азақ съезінде жарияланғ ан қ азақ халқ ының ұ лттық -терр. мемлекеттігі. Съезд қ азақ автономиясы мә селесі бойынша Халел Ғ аббасовтың баяндамасын талқ ылап, тө мендегідей қ аулы қ абылдады: “Автономия туралы Халелдің баяндамасын тексеріп, қ азанның аяғ ында Уақ ытша ү кімет тү скенін, Руссия мемлекетінде халық қ а сенімді жә не беделді ү кіметтің жоқ тығ ын... жә не бұ л бү лікшілік біздің қ азақ -қ ырғ ыздың басына келуін мү мкін деп ойлап... съезд бір ауыздан қ аулы қ ылады:

· Бө кей елі, Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғ ана, Самарқ ан облыстарындағ ы жә не Амудария бө ліміндегі қ азақ уездері, Закаспий облысындағ ы жә не Алтай губерниясындағ ы іргелес болыстардың жері бірың ғ ай, іргелі — халқ ы қ азақ -қ ырғ ыз, халі, тұ рмысы, тілі бір болғ андық тан ө з алдына ұ лттық, жерлі автономия қ ұ руғ а;

· Қ азақ -қ ырғ ыз автономиясының жер ү стіндегі тү гі-суы, астындағ ы кені Алаш мү лкі болсын;

... Қ азақ -қ ырғ ыз арасында тұ рғ ан аз халық тың қ ұ қ ық тары тең геріледі. Алаш автономиясына кірген ұ лттардың бә рі бү кіл мекемелерде санына қ арай орын алады...

Алаш облыстарын қ азіргі бү ліншіліктен қ орғ ау мақ сатымен Уақ ытша Ұ лттық Кең ес қ ұ рылсын. Мұ ның аты “Алашорда” болсын. Алашорданың ағ засы 25 болып, 10 орын қ азақ -қ ырғ ыз арасындағ ы басқ а халық тарғ а қ алдырылады. Алашорданың уақ ытша тұ ратын орны — Семей қ аласы. Алашорда бү гіннен бастап қ ырғ ыз-қ азақ халқ ының билігін ө з қ олына алады (“Сарыарқ а” газеті. Семей. 1918, 25 қ араша). Съезд Алаш автономиясының Алашорда аталғ ан (Алаштың ордасы немесе ү кіметі) Ұ лт кең есінің қ ұ рамын сайлады. Алаш автономиясының ү кіметі — Алашорданың тө рағ асы болып Ә лихан Бө кейханов сайланды. 2-жалпық азақ съезі милиция жасақ тарын қ ұ ру мә селесін жан-жақ ты талдап, оның Алаш автономиясына кіретін ә рбір облыс пен уездегі санын анық тап, оларды соғ ыс ө неріне ү йрету мен қ ажетті қ ару жә не киім-кешекпен қ амтамасыз ету жолдарын айқ ындады. Милицияғ а қ ажетті қ ару-жарақ пен оқ -дә рі Алашорданың ұ лттық қ орының есебінен алынатын болды. Милицияны қ ұ ру мақ сатын съезд былай деп анық тады: “... осы кү нде мемл. ішінде бассыздық, талан-тараж, қ ырылыс-талас болып жатқ анын ескеріп, қ ырғ ыз-қ азақ ты мұ ндай бү ліншіліктен қ орғ ау ү шін... ешбір тоқ таусыз милиция тү зеуге кірісуі тиіс... ” (“Сарыарқ а”. 1918, 25 қ аң тар, 29). Сонымен, съезд Алаш автономиясын қ ұ ру қ ажеттігін бір ауыздан қ олдады. Алаш автономиясының бастау кө здерінде тұ рғ ан, 2-жалпық азақ съезінің делегаты Ә лімхан Ермеков бұ л туралы былай деп тебірене жазды: “... желтоқ санның 12-і кү ні, тү с ауа, сағ ат 3-те Алаш автономиясы дү ниеге келіп, азан шақ ырылып ат қ ойылды. Алты алаштың баласының басына Ақ орда тігіліп, Алаш туы кө терілді. Ү лкен ауылдарғ а қ оң сы қ онып, шашылып жү рген қ ырғ ыз-қ азақ жұ рты ө з алдына ауыл болды. (“Сары арқ а”, 1918, 22 қ аң тар).

Ұ лттық -терр. қ азақ автоном. мемлекетін қ ұ руда съезд делегаттары бірауыздылық танытқ анымен, оны (автономияны) ресми тү рде жариялау мә селесінде алауыздық қ а жол берді. Бұ л жағ дай мемл. қ ұ рылым ретінде жаң адан қ алыптаса бастағ ан автономия ү шін қ атерлі еді, ө йткені автономияны ресми тү рде жарияламайынша, оғ ан қ азақ халқ ын, ө лкені мекендеген басқ а халық тарды сендіру, Алашорда ү кіметін мойындату қ иын еді. Бү кілқ азақ тық 2-съезде автономияны жариялау мерзімі жө нінде қ ызу айтыстар болды. Бұ л айтыстардың негізінде қ азақ автономиясын жариялауғ а байланысты ө лкені мекендеген қ азақ емес халық тардың (ең алдымен орыстардың ) пікірін білу жә не жариялауғ а тиісті автономияғ а Тү ркістан ө лкесін мекендеген оң т. қ азақ тарының қ осылу-қ осылмау мә селесін нақ тылы шешу қ ажеттігі жатты. Бұ л мә селеде бір-біріне қ арама-қ айшы екі бағ ыт қ алыптасты. Бір бағ ытты Ә. Бө кейханов басқ арды. Оны жақ таушылар съезде ө кілдері болмағ ан Қ азақ станды мекендейтін орыстардың еркін білмейінше автономия жариялауды кідірте тұ ру қ ажет деді. Ж. Досмұ хамедов бастағ ан Орал облысы мен Бө кей Ордасының ө кілдері автономияны дереу жариялауды қ ажет деп санады. Дегенмен ұ лттық, жалпыхалық тық мү ддені жеке бастарының саяси ұ пай жинауынан жоғ ары қ ойғ ан Ә. Бө кейханов пен Ж. Досмұ хамедовтың жақ тастары Алаш автономиясын жариялау мерзімі туралы ортақ, ымыралы келісімге келді. Екі жақ тың кө зқ арастарын жақ ындатуғ а алғ ашында бү кіл қ азақ жерін Тү ркістан (“Қ оқ ан”) автономиясының қ ұ рамына енуін жақ тағ ан, ал соң ынан бұ л пікірінен бас тартқ ан Мұ стафа Шоқ ай оң ды рө л атқ арды. Съезд қ абылдағ ан ымыралы қ аулының негізгі баптары мыналар еді:

1. Бір айдың ішінде Алашорда Тү ркістан қ азағ ын бү кіл Алашқ а қ осып алады, қ осып алса-алмаса да бір айдан кейін халық қ а білдіреді...

2. Егер бір айдан кейін Алаш баласы (қ азақ тар - К. Н. ) қ осылмаса һ ә м қ алғ ан Алашқ а иғ лан (жария - К. Н. ) етілмесе, ә ркім ө з кү нін ө зі кө реді.

3. Егер Тү ркістан қ азағ ы бір айда бізге қ осылса, автономияны қ ашан иғ лан ету ық тияры Алашордағ а берілсін.

2-бү кілқ азақ съезі Тү ркістан ө лкесін мекендеген қ азақ тардың Алаш автономиясына қ осылу немесе қ осылмау мә селесін талқ ылау ү шін Сырдария облысы қ азақ тарының съезін шақ ыруды қ ажет деп тапты жә не оғ ан ө з ө кілдері ретінде Бақ ыткерей Қ ұ лмановты, Міржақ ып Дулатовты жә не Тұ рағ ұ л Қ ұ нанбаевты жіберуге ұ йғ арды. Осы мә селеге байланысты Ә. Бө кейханов пен М. Шоқ ай біріккен мә лімдемеге қ ол қ ойды. Мә лімдеме “Қ азақ ” газетінің 1917 жылғ ы желтоқ санның 18-індегі 255-і санында жарияланды.

Большевиктер партиясы мен Кең ес ү кіметі ұ лттық -мемл. қ ұ рылыс мә селелерін шешудің негізіне таптық жіктелу принциптерін алса, Алаш кө семдері бұ ғ ан керісінше ұ лттық бірлік, терр. тұ тастық принциптерін таң дады. Ә. Бө кейханов 2-жалпық азақ съезінің қ азақ тың автономиялы ұ лттық -терр. мемлекетін қ ұ ру туралы шешіміне саяси бағ а бере келіп кейінірек (1919 жылғ ы 11-і ақ пан) былай деп мә лімдеді: “съездің бұ л шешімдері қ азақ тар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, ө лкеде большевизмнің дамуына жол бермеу мү дделерінен туындады... Сол кезде Россияда орын алғ ан жағ дайда қ азақ тардың жариялағ ан автономиясын жү зеге асыру мү мкін емес еді. Кезекте бостандық тың жауы — большевизммен кү рес тұ рды”. Азамат соғ ысы жылдарында большевиктер басқ арғ ан Кең ес ү кіметіне қ арсы кү ресте Алашорда ү кіметі жең іліс тапты. Нә тижесінде жең іске жеткен Кең ес ү кіметі Алаш автономиясын жә не оның ү кіметі Алашорданы тарих сахнасынан кү штеп кетірді. ^[2]

12 3 4 Следующая ⇒