14.Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылу тарихы мен Мұстафа Шоқайдың қызметін баяндаңыз.

12. Ә лихан Бө кейхан- ХХ ғ асыр басындағ ы қ азақ халқ ының кө шбасшысы жә не оның 150 жылдық мерейтойының аталып ө тілуі

2016 жылы Ә лихан Бө кейхановтың 150 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО аясында ө тетін болды. Халық аралық ұ йым кезекті 38-сессиясында осындай қ аулы қ абылдады. Енді жауапкершілік - Қ азақ стан Ү кіметі мен Алаш кө семінің ө мірін, сан қ ырлы қ ызметін, бағ а жетпес мұ расын зерттейтін ғ алымдар мойнында. ЮНЕСКО Бас конференциясының 2-18 қ араша аралығ ында ө ткен 38-сессиясы «Мемлекет жә не қ оғ ам қ айраткері Ә лихан Бө кейхановтың туғ анына 150 жыл толуына арналғ ан мерекелік шараларғ а қ атысу туралы» Атқ арушы кең естің ұ сынысын бекітті. Ол жө нінде Қ азақ станның ЮНЕСКО-дағ ы ө кілетті уә кілі Сатыбалды Бұ ршақ ов хабарлады. Бұ л туралы «Егемен Қ азақ стан» республикалық газетінде жарияланғ ан мақ аласында Л. Н. Гумилев атындағ ы Еуразия ұ лттық университеті «Алаш» ғ ылыми-зерттеу институтының директоры Сұ лтанхан Ақ қ ұ лы баяндайды.

«Бү кілә лемдік шынайы даң қ ты қ айраткер» деп танылғ ан Ә лихан Бө кейханов кім? Ә лихан Нұ рмұ хамедұ лы Бө кейханов (05. 03. 1866 - 27. 09. 1937) - соң ғ ы хан-сұ лтандардың бірі - Бө кейдің тікелей ұ рпағ ы. Сонау Омбыда оқ ығ ан 1886-1890 жылдары-ақ Ә лихан Бө кейханов Ресей империясының отарлық езгісінде отырғ ан алты алашының тарихын, мә дениетін, кө шпелі шаруашылығ ы мен кә сібін зерттей келе, отаршыл империяның жү ргізіп отырғ ан жыртқ ыштық, озбырлық саясатына қ оса туғ ан халқ ының тұ рмыс-тіршілігіне деген сыни кө зқ арасын білдіре бастайды. Омбы техникалық училищесін аяқ тағ ан соң, ең алдымен қ азақ халқ ының ата-баба жерін келімсектерден қ орғ ау керектігін бү кіл сана-сезімімен сезген Ә лихан 1890 жылы Санкт-Петербургтың орман институтына тү сіп, онымен қ арама-қ атар астаналық императорлық университеттің заң факультеті курсын экстерн ә дісімен оқ ып, 1894 жылы ормантанушы-ғ алым жә не заң гер деген екі диплом алады. Ә лихан Дала жә не Тү ркістан ө лкелеріне бө лінген Қ азақ елінің жерін, ә леуметтік-экономикалық ахуалын, халық шаруашылығ ын, тө рт тү лік малы мен санын, табиғ аты мен ауа райын зерттеген 4 ғ ылыми экспедициясының жұ мысына қ атысады. Осы жылдары Ә лихан бү кіл отаршыл империяғ а танылғ ан ғ алым, Қ азақ стан бойынша тең дессіз білгір сарапшы ретінде танылып, туғ ан елі мен халқ ының тарихы, экономикасы, мә дениеті, шаруашылығ ы, оның ішінде дә стү рлі мал шаруашылығ ы жә не жері туралы бірнеше іргелі ғ ылыми монография, ондағ ан очерк, мың нан аса мақ ала мен ең бек жазып жариялайды. Алты алаш кө семінің осы кү нге қ арай анық талып жиналғ ан шексіз бай мұ расының жалпы кө лемі 16-18 томдық жинақ ты қ ұ рап отыр. Ә йгілі энциклопедист ғ алым, Қ азақ елінің тең дессіз білгірі, журналист, кө семсө зші Ә лихан ө зінің сан қ ырлы ғ ылыми жә не публицистік қ ызметін қ оғ амдық -саяси кү ресімен қ арама-қ атар атқ аруғ а мә жбү р болды. 1905-1907 жылдардағ ы бірінші орыс тө ң керісі кезінде ол ұ лт зиялыларының Ахмет Байтұ рсынов, Жақ ып Ақ баев, Міржақ ып Дулатов, Райымжан Мә рсекұ лы, Айдархан Тұ рлыбайұ лы сынды алдың ғ ы қ атарлы ө кілдерін ө з тө ң ірегіне топтастырып, бү гінгі кү ні «Алаш» деген атауымен белгілі ұ лт-азаттық қ озғ алысының жаң а толқ ынын бастады. Ө зінің 1910 жылы Санкт-Петербургте «Қ азіргі мемлекеттердегі ұ лттық қ озғ алыстың формалары» жинағ ымен басылып шық қ ан «Қ азақ тар» («Қ ырғ ыздар») атты ә йгілі тарихи-анық тамалық очеркінде Қ ыр баласы - елағ асы ө зі бастағ ан осы зиялылар тобын «батысшылдар» деп атайды: «Таяу келешекте қ ырда, бә лкім, екі саяси партия ұ йымдастырылатын шығ ар... Олардың бірі ұ лттық -діни аталуы ық тимал жә не қ азақ тардың ө зге мұ сылмандармен бірігуі оның идеалы болып табылады. Екінші батысшыл бағ ыты осы сө здің кең мағ ынасында айтқ анда - қ азақ даласының болашағ ын саналы тү рде батыс мә дениетін жү зеге асыра отырып кө реді». Бү гінгі таң да батысшыл зиялылардың атқ арып кеткен қ ызметі «Алаш» ұ ранды ұ лт-азаттық қ озғ алысы ретінде танылса, Ә лихан Бө кейхановты оның идеялық негізін қ алаушы, бас идеологы, саяси жетекшісі деп бірауыздан мойындайды. «Алаш» қ озғ алысы мен оның кө семі Ә лихан Бө кейхановтың 1917 жылғ ы Ақ пан тө ң керісіне дейін, яғ ни отаршыл патшалық самодержавие тұ сында қ андай қ иян-кескі кү рес жү ргізгенін мынадай фактіден байқ ауғ а болады. 1917 жылғ ы тө ң керіске дейінгі жә не одан кейінгі кезең де бір Ә лиханның ө зі 7 рет тұ тқ ындалып, бірнеше тә уліктен 4 жә не 8 айғ а дейін тү рмеде отырып шығ ып, 2 рет саяси айдауда болды. Оның ішінде Самарада 8 жылын ө ткізсе, Мә скеуде шым-шытырық оқ иғ алар мен қ иян-кескі кү реске толы ғ ұ мырының ақ ырғ ы 15 жылын сарп етті. «Алаш» қ озғ алысының басы-қ асында жү ріп, ол халқ ының жазбаша тарихын жазу, таныту мақ сатында ұ лтының тарихын тиянақ ты зерттеді, Алтын Орданың заң ды мұ рагері болып табылатын, бір кезде қ уатты мемлекет болғ ан Қ азақ хандығ ының бірліктен, кү ш-қ уатынан айырылып, отарлық қ а тү суінің объективті де субъективті себептерін анық тады. Ол, сондай-ақ, ХІХ ғ асырдың бірінші жартысында Ресей империясының отарлау саясатына ең ауқ ымды қ арулы қ арсылық кө рсеткен Кенесары хан кө терілісінің ө з мақ сатына жете алмауының тарихи себептерін де зер сала зерттеді. 1903 жылы Санкт-Петербургте Ә лихан екі автормен бірлесіп жазғ ан «Қ азақ ө лкесінің тарихи тағ дыры жә не оның мә дени жетістіктері» атты тұ ң ғ ыш ғ ылыми монографиясын жариялады. Бұ л шығ армасында ол Қ азақ хандығ ының тарих сахнасына шығ уын, хандық тың кейінірек ү ш жү зге бө лініп Ресей империясымен одақ қ ұ рамын деп оның отарына айналуы, ақ ыр аяғ ында Сібір жә не Орынбор қ азақ тары туралы 1822-1824 жылдардағ ы екі ереженің кү шімен хандық институты жойылып, қ азақ тың ұ лттық мемлекеттігінен айырылғ ан тарихын мейлінше жан-жақ ты сипаттап берді. 1910 жылы ө зінің ең танымал «Қ азақ тар» атты тарихи-анық тамалық очеркін жариялады. Ө з туындыларында Ә лихан тү рлі тарихи жағ даяттардың салдарынан Ресей империясының отарлығ ына душар болғ ан башқ ұ рт, татар, хақ ас, қ ырғ ыз, Қ ырым татарлары, ноғ ай, алтайлық тар сынды басқ а тү ркі халық тарының тарихын, тұ рмыс-тіршілігін де, ол халық тардың қ азақ пен арадағ ы рухани, мә дени байланысын, отарлық езгідегі ауыр халін де мейлінше кең қ амтыды. Бұ лтартпайтын мұ рағ ат қ ұ жаттары мен тү рлі естелікке қ арағ анда, 1917-1920 жылдары Ә лихан Ресейдің ө зге тү ркі-мұ сылман халық тарының кө семдерімен таяу болашақ та біріккен тү ркі-мұ сылман елі -Тү ркістан мемлекетін қ ұ ру мү мкіндігін талқ ылайды. Сол кездегі қ ұ былмалы саяси ахуалды ескере отырып, алты алаш кө семі оны «Шығ ыс Ресей мұ сылмандарының федерациясы» деп атауды ұ сынады. Ұ лтының тарихын зерттей келе Ә лихан қ айғ ылы болса да маң ызды бірнеше тұ жырымғ а, оның ішінде тарихи жә не ең бастысы, саяси қ орытындығ а келеді. Олардың біріншісі: алты алаштың бірлігінен, соның салдарынан тә уелсіздігінен айырылуының ең басты сыры - бұ рынғ ы хан-сұ лтандардың Ресей империясы тарапынан отарлау қ аупі тө нген сә тте де ө з билігіне қ арағ ан ру-жү здерді біріктіре алмауы. «Бұ рынғ ының кө бі, - деп жазды Тү рік баласы (Ә лиханның қ азақ ша лақ ап есімінің бірі - С. А. ) 1913 жылы «Қ азақ » газетіндегі «Қ азақ тарихы» мақ аласында, - кү ш-қ уатты тиісті орнына жұ мсамай, бірінің кө зін бірі шұ қ удан уақ ыты артылмады, істегенінің бә рі жә бір, залым болды; қ ылғ анының бә рі зорлық -зомбылық еді». Сол себепті де Ә лихан туғ ан халқ ы алдында бұ рынғ ы хан-сұ лтандардың тікелей ұ рпағ ы ретінде ө зін айыпты сезінді, кең сахара даласында емін-еркін кө шіп-қ онып ғ ұ мыр кешкен, қ айталанбас салт-дә стү рі, мә дениеті бар халқ ын еш қ арсылық сыз отарлық қ а жегіп берген алдың ғ ы хан-сұ лтандардың бар кінә сі мен халқ ының келешек тағ дыры ү шін бар жауапкерлікті ө з мойнына алды. «Хан баласында қ азақ тың хақ ысы бар еді, - деп жазды Ә лихан 1914 жылы жазғ ан мақ аласының бірінде, - тірі болсам, қ азақ қ а қ ызмет қ ылмай қ оймаймын». Ә лихан соң ғ ы демі біткенше осы сертіне адал болып қ алды. Ө зінің тарихи зерттеулерінен соң жасағ ан алты алаш кө семінің екінші маң ызды саяси тұ жырымы - қ арулы кү рес арқ ылы қ уатты орыс империясының отарлық шырмауынан қ ұ тылып, ұ лттық мемлекетті қ алпына келтіру іс жү зінде де, теория тұ рғ ысынан да мү мкін емес. Қ алың қ азақ ты ө зін ө зі билеу қ ұ қ ына да, одан соң толық ұ лттық тә уелсіздікке де қ айта қ ол жеткізетін жалғ ыз жол, Алаш қ озғ алысы жетекшісінің кө зқ арасы бойынша, заман талабына сай ұ лттық мә дениет қ алыптастыру жә не қ азақ қ оғ амын еуропалық дең гейге жетелеп жеткізу болып табылады. «Қ ияметке шейін қ азақ қ азақ болып жасамақ, - деп ашық атап кө рсетті «Қ азақ » газетінің 1913 жылғ ы 3 санында тағ ы да сол Тү рік баласы, - Осы ғ асырдағ ы ә лем жарығ ына қ азақ кө зін ашып, бетін тү зесе, ө зінің қ азақ шылығ ын жоғ алтпағ андай, жә не ө зіміздің шарқ ә детіне ың ғ айлы қ ылып «Қ азақ мә дениеті» (Казакская культура) қ ұ рып, бір жағ ынан «Қ азақ ә дебиеті» (Казакская литература) тұ рғ ызып, қ азақ шылығ ын сақ тамақ шы».

13. Ахмет Байтұ рсынұ лының қ азақ халқ ының рухани дамуына қ осқ ан ү лесінкө рсетің із.

Жауап: Алаш зиялыларының бірі – А. Байтұ рсынұ лы қ азақ тіл ғ ылымының тарихында ойып тұ рып орын алды. Ол ө мір бойы қ азақ ұ лтының жә не қ азақ тың тілінің абыройы ү шін басын бә йгеге тікті. Ахмет Байтұ рсынұ лының саяси-мә дени жә не ағ артушылық саласындағ ы ең бектері, бұ л келер ұ рпақ қ а қ алдырғ ан мол мұ расы болып табылады. Ахмет Байтұ рсынұ лы – халқ ымыздың біртуар азаматы жә не ұ лт-азаттық қ озғ алыстың кө семі, сонымен қ атар «Алаш» партиясы мен «Алашорда» ү кіметінің белді мү шесі болды. Тарихшы Манаш Қ озыбаевтың айтуы бойынша А. Байтұ рсынұ лы «ХХ ғ асырдың ұ лы реформаторы» болатын. Ахмет Байтұ рсынұ лы ө ткен ғ асырдағ ы Торғ ай уезіне қ арасты Тосын облысының 5-ауылында, Сарытү бек деген жерде 1873 жылы 28 қ аң тарда дү ниеге келген. Жас кезінен білімге қ ұ штар А. Байтұ рсынов ауылда жү ріп хат таниды. Сауатын ашқ ан Ахметті ағ асы Ерғ азы Торғ айдағ ы екі кластық орыс – қ азақ училищесіне оқ уғ а береді. Ол аталғ ан училищеге 1886 жылы тү сіп, оны 1891 жылы бітіріп шығ ады. Бұ л кезде болашақ ақ ын 18 жаста болатын. Орыстың оязынан жә не сотынан ә бден қ орлық кө рген ағ алары Ахметтің орысшағ а аса жетік болғ анын қ алады. Училищені бітіргеннен кейін А. Байтұ рсынов Орынбордағ ы Ыбырай Алтынсарин ашқ ан мұ ғ алімдер мектебіне тү седі. Оны 1895 жылы ү здік бітіріп, А. Байтұ рсыновтың ағ артушылық жолы басталады.

А. Байтұ рсынұ лы қ азақ тілі жә не қ азақ ә дебиетінің ғ ылыми тү рде қ алыптасуы мен дамуына айтарлық тай зор ү лес қ осты. Қ азіргі таң да осы саладағ ы бү кіл қ азақ жұ рты қ олданып жү рген терминдердің басым кө пшілігі Ахмет Байтұ рсынұ лының есімімен байланысты. Ол «Алаш» партиясының, «Алашорда» ү кіметінің белсенді мү шесі ретінде саяси істермен де шұ ғ ылданды. Ахмет Байтұ рсынұ лы ө зінің ең бек жолында қ азақ зиялыларымен жақ сы қ арым – қ атынаста жасады жә не «Қ азақ » газетінің бас редакторы болды(1913-1918жж). Қ азақ халқ ының саяси жә не мә дени оянуын мақ сат еткен алаш зиялылары қ азақ тілінде газет – журнал шығ арудың ұ лттық рухты оятуда маң ызды рө л атқ аратын ерте тү сінген болатын. Осы ең бектерінің нә тижесінде 1913 жылдан бастап «Қ азақ » газеті жарияланды. Ахмет халық тың қ араң ғ ылық тан шығ арудың жолының негізгі қ ұ ралы газет екендігін тү сінді. Оны «Қ азақ » газетінің алғ ашқ ы санынан айқ ын кө руге болады. Ол дамығ ан елдердің бұ қ аралық ақ паратқ а баса кө ң іл аударатынын халқ ына жеткізгісі келді жә не халқ ын сауаттылық қ а шақ ырды. «... газет – халық тың кө зі, қ ұ лағ ы һ ә м тілі. Адамғ а кө з, қ ұ лақ, тіл қ андай керек болса, халық қ а газет сондай керек. Газеті жоқ жұ рт басқ а газеті бар жұ рттардың қ асында қ ұ лағ ы жоқ керең, тілі жоқ мақ ау, кө зі жоқ соқ ыр сық ылды» - деп қ арапайым мысалмен келтірген болатын

Байтұ рсынұ лы шығ армашылық жұ мысын ө лең жазудан бастағ ан. Онда ол ең бекші халық тың ауыр халін, арман-тілегін, мұ ң -мұ қ тажын кө рсетіп, жұ ртшылық ты оқ уғ а, білім-ғ ылымғ а, рухани биіктікке, адамгершілікке, мә дениетті кө теруге, ең бек етуге шақ ырады. Патшалық Ресейдің қ анаушылық -отаршылдық саясатын, шенді-шекпендінің алдында қ ұ лдық ұ рғ ан шенеуніктердің опасыздығ ын сынады. ^[7]

Ақ ынның алғ ашқ ы ө лең дері «Қ ырық мысал» атты аударма жинағ ында 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық кө рді. Бұ л кітабы арқ ылы қ алың ұ йқ ыда жатқ ан қ араң ғ ы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуғ а бар жігер-қ айратын, білімін жұ мсайды. Ақ ын ә рбір аудармасының соң ына ө зінің негізгі ойын, айтайын деген тү йінді мә селесін халқ ымыздың сол кездегі тұ рмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сә йкес қ осып отырғ ан.

Байтұ рсынұ лының екінші кітабы — «Маса» (1911). Бұ л кітапқ а енген ө лең дерінде ақ ын қ араң ғ ылық, надандық, шаруағ а енжарлық, кә сіпке марғ аулық сияқ ты кемшіліктерді сынады. Кө птеген ө лең дері сол кездегі ағ артушылық бағ ытпен ү ндес болды. Ол Шоқ ан, Абай, Ыбырай қ алыптастырғ ан дә стү рлерді, гуманистік, демократиялық бағ ыттағ ы ө рісті ойларды ө зінше жалғ астырушы ретінде кө рінді. Қ оршағ ан ортағ а ойлана, сын кө зімен қ арайды, қ оғ ам қ алпына кө ң ілі толмайды. «Қ азақ салты», «Қ азақ, қ алпы», «Досыма хат», «Жиғ ан-терген», «Тілек батам», «Жауғ а тү скен жан сө зі», «Бақ » т. б. ө лең дерінің мазмұ ны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой ө рнек, сө з орамы қ азақ поэзиясына тә н ө зіндік жаң алық, ерекше ө згеріс ә келді.

14. Тү ркістан (Қ оқ ан) автономиясының қ ұ рылу тарихы мен Мұ стафа Шоқ айдың қ ызметін баяндаң ыз.

Тү ркістан Автономиясы, Қ оқ ан автономиясы — Тү ркістан ө лкесі халық тарының ө зін-ө зі басқ аруын қ амтамасыз ету мақ сатында 1917 жылы 28 қ арашада Ресей мемлекеті қ ұ рамында қ ұ рылғ ан автономиялы мемлекет. Оның ө мірге келуіне кең естік биліктің Тү ркістан халық тарының ө зін-ө зі басқ ару қ ұ қ ығ ын мойындамауы тү рткі болды. 1917 жылы Қ азан тө ң керісі жең ген соң, 22 қ араша кү ні Ташкентте ө з жұ мысын аяқ тағ ан 3-Тү ркістан ө лкелік кең естер съезі ө лкеде кең ес билігінің орнағ анын, соғ ан байланысты Тү ркістан Халық Комиссарлары Кең есінің қ ұ рылғ анын, ө лкедегі биліктің ендігі уақ ытта соның қ олына ө тетіндігін мә лімдейді. 14 мү шесі бар бұ л ү кіметтің қ ұ рамында жергілікті мұ сылман халық тарының бірде-бір ө кілі жоқ еді. Бұ л кең естік биліктің отаршылдық сипатын танытқ ан оқ иғ а болатын. Бұ ғ ан жауап ретінде қ ү рамында Мұ стафа Шоқ ай, Махмұ д Бехбудий, т. б. бар " Тү ркістан ө лкесі мұ сылмандар кең есі" 26 қ араша кү ні Қ оқ ан қ аласында 4-Тү ркістан ө лкелік тө тенше мұ сылмандар съезін шақ ырды. Ү ш кү нге созылғ ан съезд 28 қ араша кү ні Тү ркістан ө лкесін Тү ркістан автономиясы деп жариялап, Тү ркістан Қ ұ рылтайын шақ ырғ анғ а дейін саяси биліктің Тү ркістан Уақ ытша Кең есі мен Тү ркістан халық билігіне ө тетіндігі жө нінде қ аулы қ абылдады. Тү ркістан Уақ ытша Кең есі қ ұ рамына барлығ ы 54 адам енді, оның 32-сі Тү ркістаннан Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына сайланғ ан депутаттар еді. Бұ лардың арасында негізгі тұ рғ ындары қ азақ тардан тұ ратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 ө кіл бар болатын. Кең ес қ ұ рамында, сондай-ақ мұ сылмандар съезі сайлағ ан ө кілдермен бірге, каланың ө зін-ө зі басқ ару ұ йымдары съезінің 4 ө кілі, тү рлі ө лкелік " еуропалық " ұ йымдардың 13 ө кілі бар болатын. Тү ркістан Уақ ытша Кең есі 12 орыннан тұ рғ ан Тү ркістан автономиясының Уакытша ү кіметін бекітті. Съезд Тү ркістан ө лкесіндегі барлық халық тардың қ ұ қ ығ ын сыйлап, қ орғ айтындығ ын мә лімдеп, ө лкенің барлық мұ сылман, орыс, т. б. тұ рғ ындарын Тү ркістан автономиясы тө ң ірегіне топтасуғ а шақ ырды. Сонымен, 1917 жылы қ арашада Тү ркістанда қ ос билік орнап, оның алғ ашқ ысы кең естік негізде қ ұ рылып, ең алдымен ресейлік қ оныс аударушылардың мү ддесін кө здеп, жағ дайын нығ айта тү суге қ ызмет ететіндігін білдірсе, соң ғ ысы отарлық езгіге қ арсы, діни жә не ұ лттық негізде қ ұ рылып, жергілікті халық тардың ө зін-ө зі басқ ару қ ұ қ ығ ын баянды ету басты мақ саты екендігін жариялады. Мұ стафа Шоқ ай (1886-1941) - отаршылдық тың озбыр саясатына қ арсы жү ргізілген қ оғ амдық қ озғ алыс кө семдерінің бірі, Тү ркістан халық тары арасында тарихта тұ ң ғ ыш рет демократиялық Еуропаның ортасында тү ркістандық саяси эмиграциялық қ ызметтің негізін қ алаушы. 1917 жылдың 16-21 сә уір аралығ ында Ташкентте ө ткен Тү ркістан ө лкесі мұ сылмандарының 1-сьезіне қ атысып, оның тө ралқ асына мү ше болып сайланды. «Бірлік туы» газетінің негізін қ алап, оның алғ ашқ ы редакторы болады. Тү ркістан ө лкесі жергілікті халқ ының мү ддесін қ орғ ауды мақ сат еткен қ оғ амдық -саяси ұ йымдарының қ ызметін ү йлестіру ү шін қ ұ рылғ ан «Тү ркістан ө лкесі мұ сылмандарының орталық кең есіне» тө рағ алық етеді. М. Шоқ ай қ айда жә не қ андай ауыр жағ дайда жү рсе де бү кіл мұ сылман халық тарының қ амқ оршысы болуғ а тырысты. Тү ркі - мұ сылман халық тарын «Батыс Тү ркістан», «Шығ ыс Тү ркістан» немесе «Орыс Тү ркістаны», «Қ ытай Тү ркістаны» деп бө ле қ арауғ а қ арсылық танытты. «Тұ тас Тү ркістан» идеясын, тү ркі халық тарының бірлікте болуын насихаттады. Ұ лттық езгідегі тү ркі - мұ сылман халық тарының азаттық қ а қ ол жеткізуі мен ө зіндік қ ұ ндылық тарын сақ тап қ алуы олардың ө зара ынтымақ тастығ ы мен бірлігіне байланысты екендігін дә ріптеді. Мұ стафа Шоқ ай Тү ркістандағ ы кең естік биліктің отаршылдық сипатын алғ аш танығ ан жә не онымен кү ресуге бү кіл ғ ұ мырын арнағ ан, тү ркі халық тары тарихында жаң а интеллектуалды кө кжиекке кө терілген қ айраткер болды. Мұ стафа Шоқ ай - бү кіл саналы ғ ұ мырын қ азақ халқ ының, жалпы тү ркі халық тарының бостандығ ы мен тә уелсіздігіне арнағ ан тұ ң ғ ыш эмигрант кү рескер, саяси қ айраткер. Аса кө рнекті саясаткер Мұ стафаның ұ станғ ан жолы - халық қ а тә уелсіздікті қ антө гіс арқ ылы емес, керісінше, дү ниежү зіндегі демократиялық кү штерді араластыру арқ ылы бейбіт жолмен алу болды. Ол ү шін халық тың сана-сезімін ояту қ ажет еді. Жаяудың шаң ы, жалғ ыздың ү ні шық пайтынын жете тү сінген Мұ стафа кең ес ү кіметінің қ ол астындағ ы мұ сылмандар қ ауымының да жеке-дара кү ресі арқ ылы тә уелсіздік ала алмайтынын анық болжай білді. Ұ лы кү рескер бү кіл тү ркі тектес исі мұ сылман қ ауымын тү гел кө теруді мұ рат тұ тты.

15. Қ азақ саяси элитасының (Ә лихан, Міржақ ып, Ахмет, Шә кә рім) қ азақ халқ ының тарихы мен мә дениетін зерттеудегі рө лі

Ә лихан Нұ рмұ хамедұ лы Бө кейхан – ірі тұ лғ алы қ оғ ам ә рі мемлекет қ айраткері, ғ алым. Ұ лт – азаттық қ озғ алыстың кө семі ә рі теоретигі. Қ азақ тың тұ ң ғ ыш саяси партиясы «Алашты» ұ йымдастырып, дем берушісі ә рі Алашорда ү кіметінің тө рағ асы.

Ә лихан Бө кейхан – қ азақ ауыз ә дебиетін де зерттеген кө рнекті ғ алым. «Қ арақ ыпшақ Қ обыланды» дастанын терең талдағ ан зерттеуі мен кезінде тыйым салынғ ан басқ а да ойлы, қ ұ нды ең бектері мол. Бұ л зерттеуінде «Қ обыланды жырының » шығ у мезгілі, қ азақ фольклорының тү рлері, жыршы жә не оның шеберлігі, қ оғ амдық ой – сананың жырда кө рініс табуы туралы айтылады.

Ол жағ рафия қ оғ амының сү йемелдеуімен кіндік қ аны тамғ ан қ азақ даласының қ оғ амын кө п зерттеген. Тарих саласында жазып қ алдырғ ан елеулі мұ ралары – «Исторические судьбы киргизского края и культурные его успехи», «Киргизы» атты монографиялары. Шығ армада қ азақ ө лкесінің сонау тас, қ ола дә уірінен бергі тарихы, мекендеген халық тарды, олардың мә дени, саяси-ә леуметтік жетістіктері кең кө рініс тапқ ан. Сондай-ақ, Дала ө лкесінің соң ғ ы ғ асырлардағ ы ө мір тарихын сипаттайды, патша ө кіметінің жү ргізіп отырғ ан отаршылдық саясатын да батыл суреттеген. Ә р жылдары жағ рафия қ оғ амы Батыс-Сібір бө ліміне қ арағ ан Семейлік бө лімшесінің басылымдарында “Из переписки киргизских ханов, султанов и прочее, прочее”, “Из переписки хана Средней Киргизской орды Букея и его потомков” жә не “Из бумаг султана Большой Киргизской орды Сюка Абылайханова” атты ғ ылыми мақ алалары жарияланғ ан.

РолррллА. Байтұ рсынов - ә дебиеттанушы, кө семсө зші, тү рколог, қ азақ тіл білімінің атасы, Алаш қ айраткері. Оның “Қ азақ тың бас ақ ыны” деген кө лемді мақ аласы - ә дебиеттану ғ ылымындағ ы алғ ашқ ы зерттеу ең бектерінің бірі. Мақ алада ұ лы ақ ын Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысы, ө лең дерінің ұ лттық сө з ө неріндегі маң ызы, кө ркемдік эстетикалық сипаты баяндалады. Ал “Ә дебиет танытқ ыш” деген зерттеуінде ә дебиет тарихына, теориясы мен сынына тұ ң ғ ыш рет тиянақ ты анық тама береді. Ол қ азақ ә дебиетінің даму кезең дерін ғ ылыми негізге топтап берді. Байтұ рсынов ә дебиет тарихының мұ расын, ауыз ә дебиеті ү лгілерін жинағ ан зерттеуші ғ алым. “Ер Сайын” жыры мен қ азақ тарихының тө рт жү з жылын қ амтитын “23 жоқ тау” жинағ ын 1926 жылы кітап етіп шығ арды.

. ЛлдьШә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы - ақ ын ә рі композитор, ә рі аудармашы, ә рі қ азақ тың ата тегінің шежіресі мен заң қ ұ қ ық тарын жинап зерттеуші ғ алым болғ ан. Абайдың ақ ыл кең есімен ақ ын шежіре жазды. Тү рік халық тарының тарихын терең білетін, діни, тарихи тақ ырыптарғ а “Мұ сылмандық шарты”, “Тү рік, қ ырғ ыз, қ азақ һ ә м ханылар шежіресі “, “Ү ш аң ыз” ең бектерін жазғ ан ғ алым. Ол шежірені жазуды он тоғ ыз жасынан бастады. Оның “Тү рік, қ ырғ ыз, қ азақ һ ә м хандар шежіресі “ 1911 жылы Орынборда шық ты. Мұ нда тарих, ә дебиет, тіл жә не этнография жайында, тарихи тұ лғ алар туралы жә не басқ а да ә леуметтік - тарихи мағ лұ маттар мол. Бұ л шығ арма қ азақ халқ ының тарихын дұ рыс баяндау жә не қ азақ тың тү п атасын анық тап беру мә селесінде ешқ ашан тарихи мә н-мағ ынасын жоймайтын қ ұ нды мұ ра болып қ алды.

Ролбо Санжар Жапарұ лы Аспандияров - кө рнекті мемлекет жә не қ оғ ам қ айраткері, ғ алым - тарихшы, профессор, педагог. Ол Қ азақ стан тарихының кү рделі мә селелерін зерттеген ғ алым болдв. Оның Ресейдің Қ азақ станды жаулап алуы жө нінде ашық айтылғ ан, отаршылдық ты ә шкерелеген тарихи шығ армаларын оқ уғ а тыйым салынды. Ең бектері: ”История Казахстана с древнейших времен “, “1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө теріліс “, “Прошлое Казахстана а исттчниках и материалах”.

Олво М. Тынышпаев - қ азақ тың кө рнекті саяси жә не қ оғ ам қ айраткері, Алаш Орда ү кіметінің мү шесі, тарихшы - ғ алым, Қ азақ станнан шық қ ан тұ ң ғ ыш теміржол қ атынастарының инженері. Ол болашақ зерттеушілер ү шін тарихи деректер мен материалдарды жазып қ алдырғ ан. 1926 - 1927 жылдары жазғ ан ең бектері: ”Материалы по истории киргиз-казахского народа”, “Киргиз-казахи в ХҮ ІІ-ХҮ ІІІ веках”, “Ақ табан шұ бырынды “ жә не т. б.

⇐ Предыдущая 1 2 3 45