11. Қазақстан тарихнамасындағы Алаш қозғалысы қайраткерлерінің еңбектерінің тарихи маңызын көрсетіңіз.

10. Қ азақ зиялыларының ұ лттық ө кімет қ ұ ру жолындағ ы іс-ә рекеттері жә не Алаш қ озғ алсының таризи мә нін талдаң ыз.

Қ азақ халқ ы ұ лт-азаттық кү ресінің асқ ар шың ы – хх ғ асыр басындағ ы алаш қ озғ алысы болды. Бұ л қ озғ алыстың басында қ азақ зиялылары тұ рды. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс пен 1917 жылғ ы ресейде басталғ ан революция қ азақ зиялыларының ө з халқ ының қ ұ қ ық тарын қ орғ ау жолындағ ы қ ызметін жандандыра тү сті. Алашорда ү кіметінің ө мірге келуіне тікелей себеші болғ ан жағ дай- уақ ытша ү кіметтің басқ а шет аймақ тардағ ыдай қ азақ станда да ұ лт ө міріне қ атысты ең ө зекті мә селелерді шеше алмағ ан ә лжуаз, тұ рақ сыз саяси билікке айналуы, оның арты бү кіл империяны қ амтығ ан анархия, зорлық -зомбылық қ а ұ ласуы еді. Қ азақ еліндегі асқ ынғ ан жер мә селесі шешілмеді, казак ә скері, қ арулы солдаттар мен қ оныстанушылардың панасыз жергілікті қ азақ халқ ының ү стінен жү ргізген озбырлығ ы ө рши тү сті. Осындай жағ дайда қ азақ зиялылары арасында ұ лттық мемлекекеттілік туралы мә селе талқ ылауғ а тү сті. осы мә селені қ амтығ ан жалпық азақ -қ ырғ ыз съезі 1917 жылы 5-желтоқ санда орынбор қ аласында ашылды. Нә тижесінде, «алаш» автономиясы дү ниеге келіп, елді бү ліншіліктен қ орғ ау мақ сатымен алашорда аталғ ан ұ лт кең есі қ ұ рылды. Оғ ан 25 адам мү ше болды. тө рағ асы-ә. бө кейханов. бү лінушліктен қ орғ ау ү шін бірден милиция қ ұ руғ а шешім қ абылданды. одан ө зге ұ лт қ азынасын қ ұ ру, оқ у-ағ арту жү йесін қ алыптастыру т. б. шаралар арқ ылы ұ лттық мемлекеттің шаң ырағ ын кө теруге тырысты. Қ азақ станда ХІХ ғ. соң ы мен ХХғ. бас кезіндегі қ оғ амдық -саяси жағ дай жә не рухани-мә дени ө згерістердің нә тижесінде ө мірге келді. Алаш қ озғ алысының алдына қ ойғ ан мақ саты- қ азақ халқ ын отарлық езгіден азат етіп, тә уелсіз мемлекет қ ұ ру мен қ азақ қ оғ амының дү ниежү зілік мә дени қ ауымдастық қ а енуін қ амтамасыз ету, ө ркениетті елдер қ атарын қ осу болды. Қ азақ зиялыларының ең басты сің ірген ең бегі мынада: олар бү кілресейлік даму кезең інің басталуын дер кезінде аң ғ арды, қ азақ қ оғ амын ілгері бастырудың амалдарын іздестірумен айналысып, бұ л ү шін бірінші орыс революциясы берген ә леуметтік жә не саяси бостандық тарды пайдаланды, халық ты патриархаттық -рулық мешеуліктен арылтуғ а, патшалық езгіден азат етуге, оғ ан білім мен прогрестің, мемлекеттік тә уелсіздік алудың жолдарын кө рсетуге ұ мтылды. XX ғ асырдың басындағ ы алдынғ ы қ атарлы қ азақ зиялылары ө здерінің саяси қ ызметінде ұ лттық, сондай-ақ жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тарды қ орғ ауды басхи мақ сат деп білді. Олар ө з халқ ына тә уелсіздік жә не отаршылдық қ ұ лдық тан азаттық алу жолындағ ы кү ресінде кө мектесуге ұ мтылды, ә рбір адамның жә не ә рбір халық тың жеке ө з бостандығ ына қ ұ қ ығ ы мен бү кіл адамзат мә дениетінің жетістіктері мен табыстарына еркін қ ол жеткізуі сияқ ты жалпы адамзаттық қ азыналар ү шін кү ресті. Қ азақ зиялылары 1905 жылдан бастап осы мақ сатта дала ө нірінде қ ызу қ ызмет жү ргізді. Қ азақ зиялыларының кө шбасшылары халық тың саяси жағ ынан кө зін ашу ү шін оның бойында білімге деген қ ұ лшынысты ояту, сауатсыздық ты жою қ ажет екенін тү сінді. Қ азақ зиялыларының бү кіл қ ызметі осы мақ сатқ а арналды деуге болады.

11. Қ азақ стан тарихнамасындағ ы Алаш қ озғ алысы қ айраткерлерінің ең бектерінің тарихи маң ызын кө рсетің із.

1917 жылы қ азан тө ң керісінен кейін елдегі қ алыптасқ ан саяси жағ дайғ а байланысты ә рі қ арай не істеу қ ажеттілігін анық тап алу ү шін ұ лттың интеллигенция басшылары - Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов жә не т. б. ұ йымдастыруымен Орынборда 1917 жылдағ ы 5-13 желтоқ санда II Бү кіл қ азақ съезі болды. Оғ ан Қ азақ станның барлық облыстарынан ө кілдер қ атысты. Съезде: Сібір, Тү ркістан автономиясы жә не Оң тү стікШығ ыс одағ ы туралы, қ азақ -қ ырғ ыз автономиясы, милиция, ұ лт кең есі, ұ лт қ азынасы, муфтилік мә селесі, халық соты, ауылды басқ ару жә не азық -тү лік мә селелері қ аралды. Елдегі саяси қ иын кезең де халық ты аман сақ тау ү шін «уақ ытша халық кең есі» тү ріндегі Алашорда ү кіметін қ ұ рды. Ұ лт кең есі қ ұ рамына 25 адам кірді. Алашорда ү кіметінің тө рағ асы - Ә. Бө кейханов, ал астанасы – Семей қ аласы болды. «Алаш» партиясы бағ дарламасы 1917 жылы 21 қ арашада «Қ азақ » газетінде жарияланды. Бағ дарламаның 10 тарауында мемлекет қ алпы, жергілікті бостандық, дін ісі, сот, ел қ орғ ау, салық, ғ ылым-білім ү йрету, жер мә селесі қ амтылғ ан. Таптық емес, ұ лттық мү ддені жоғ ары қ ойғ ан «Алаш» партиясының белсенді саяси қ айраткерлері – қ азақ ты ұ лттық дербес мемлекетке біріктіріп, ел еткісі келді. Сө йтіп, «Алаш» кө шбасшысы - Ә. Бө кейханов бастағ ан зиялылар – ұ лттық идея, ұ лттық тұ тастық қ ана мемлекет қ алыптастыруғ а апаратын тура жол екенін кө рсетті. Алашорда ү кіметі – 1917 жылдың желтоқ санынан – 1920 жылдың наурызына дейін ресми билік қ ұ рды. Сонымен қ атар 1917 жылғ ы қ арашадан – 1917 жылғ ы ақ пан айы аралығ ында М. Шоқ ай басқ арғ ан Тү ркістан автономиясы ө мір сү рді. М. Шоқ ай шетелге эмиграцияғ а кеткенмен Алаш қ озғ алысы 1939 жылғ а дейін «Жас Тү ркістан» журналы арқ ылы жалғ астырды. Жанша Досмұ хамедұ лы мен Халел Досмұ хамедұ лы Орталық Алашорданың атынан Мә скеуге барып, В. И. Ленинмен жә не И. В. Сталинмен жү збе-жү з кездесіп, алаш автономиясын мойындау жө нінде келіссө з жү ргізгені белгілі. Ж. Досмұ хамедұ лы Мә скеудегі Бү кілресейлік мұ сылмандар съезіне қ атысып, ресей мұ сылмандарының атқ ару органы – Шура-и-исламның шешімімен осы органның тө рағ асының орынбасары болып сайланды. Ол Санкт-Петербургтың кө пшілік кітапханасындағ ы Қ ұ ран Кә рімнің алғ ашқ ы, толық нұ сқ асын В. И. Лениннің тікелей араласуымен алып, Орынбор, Уфа арқ ылы Ташкентке жеткізеді. Алаш қ айраткерлерін тү гелдей қ ырып тастағ анмен, олардың идеялары қ азақ халқ ының санасында, жаужү рек ұ лдарының іс-ә рекеттерінде жалғ асын тапты. Алаш рухы қ азіргі ұ рпақ ты елдікке, ауызбірлікке, елге адал қ ызмет жасай білуге ү ндейді. Тә уелсіз Қ азақ станды нығ айта тү суге шақ ырады. М. Шоқ айдың «Біз – қ ұ л болып тұ ра алмаймыз. Біз ұ лт азаттығ ымызды аламыз» - деген сө зі барлық Алаш қ айраткерлерінің ойымен ү ндеседі. Ә лихан Бө кейханов бастағ ан Алашорда ү кіметінің идеясын қ уаттағ ан Кү нбатыс Алашорда ү кіметі – Ойыл уә лаятының уақ ытша ү кіметі 1918 жылғ ы 18-21 мамыр кү нінде қ ұ рылып, тө рт айдай ө мір сү ріп, қ ыркү йек айында таратылды. Оның жетекшілері – Ж. Досмұ хамедұ лы, Х. Досмұ хамедұ лы, Д. Кү сіпқ али т. б. болды. Олар мемлекет қ ұ рылымын, шекарасын белгілеп қ ұ рамына 30 қ азақ болыстарын кіргізіп, ө зінің рә мізі жасыл тү сті жарты ай белгісі бар туын кө теріп, Жымпитыда земство банкін ашып, ө з ақ шасын шығ арып, ө зінің ә скерін қ ұ рады. Ресейлік ү лгідегі Ойылда юнкерлер мектебін, Жымпитыда прапорщиктер мектебін ашады. Кешегі Алаш идеясы – бү гінгі Тә уелсіз Қ азақ стан! Тә уелсіздік алғ аннан кейін бұ рын тыйым салынғ ан – Алаш қ озғ алысы тақ ырыбы қ азіргі таң да отандық тарихымыздың маң ызды қ ұ рамдас бө лігі ретінде қ айта зерттелуде. Алаш зиялыларының ө мірі мен ісін мұ қ ият зерттеп, олардың жетістіктерін бағ алап, қ ателіктерінен сабақ алу, даналығ ын бағ амдап, олар ашқ ан ақ иқ атты пайымдау қ ажет. Елімізідің ө ткенінен сабақ ала отырып, бү гінгі жаң аруларда жаң ылыспауғ а тиіспіз.

⇐ Предыдущая 1 2 345 Следующая ⇒