2. Жұлынның құрылысы мен қызметі

Жұ лын адамның омыртқ а жотасының орта арнасында орналасқ ан. Жұ лынның алдың ғ ы жә не артқ ы бетін бойлай екі сайша ө теді. Олар жұ лынды оң жә не сол жартығ а бө леді. Жұ лынның жоғ ары бө лімі тікелей мимен байланысқ ан. Ә рбір омыртқ а тұ сында жұ лыннан жұ лын тү бірінің жұ бы таралады, жұ лынның жұ р тү бір таралғ ан бө лімін сегмент деа атайды.

Жұ лын тү бірлері омыртқ а жотасының арнасынан шығ ар тұ ста жұ птаса бірігіп, 31 жұ п аралас жұ лын жү йкелерін қ ұ райды. Омыртқ а бө лімдеріне сә йкес жұ лынның мынадай бө лімдерін ажыратады:

- мойын бө лімі;

- арқ а бө лімі;

- бел бө лімі;

- сегізкө з бө лімі.

Жұ лынның ұ зындығ ы жә не оның салмағ ы адамның жасы мен жынысына байланысты

Жас кезең дері	Жұ лынның ұ зындығ ы (см)	Жұ лынның салмағ ы (гр)
1. Нә ресте	14-16
2. Бастауыш мектеп жасындағ ы оқ ушы	30-32
3. Ересек адам	43-456

Адамның жасы ұ лғ айғ ан сайын жұ лынның ұ зындығ ы мен салмағ ы ү лкейеді.

Жү йке жү йесінде те қ ана қ озу процестері емес, тежелу де пайда болады. Тежелуді 1863 жылы кө рнекті орыс физиологы И. М. Сеченов (1829-1905) ашқ ан болатын. Тежелудің биологиялық маң ызы ө те зор. Себебі ағ зада бір кезде қ озудан кейін тежелу болуы нейрондардың дұ рыс қ ызмет атқ аруын қ алыптастырады.

Жұ лынның сыртын жұ мсақ, торлы жә не қ атты қ абық шалар қ аптап тұ рады. Жұ мсақ қ абық ша тікелей жұ лынғ а жанасқ ан жə не онда қ оректік заттар мен оттегін жеткізетін қ ан тамырлары ө те жиі орналасқ ан. Торлы қ абық ша ө те жұ қ а, ə рі нə зік, ол жұ мсақ қ абық шаны кө мкеріп тұ рады. Қ атты қ абық ша жұ лынды сыртынан жауып жатады. Қ абық шалар арасындағ ы кең істікті ликсор (ми жұ лын сұ йық тығ ы) деп аталатын сұ йық тық толтырып тұ рады.

Жұ лынның кө лденең кесіндісінқ арасақ, оның сұ ржə неақ заттантұ ратынынкө реміз(1-сурет). Сұ р зат жұ лынның ортасында орналасқ ан, ол нейрондар денесі мен олардың ө сінділерінің шоғ ырынан жə не нейроглиядан тү зілген. Ақ зат бір-біріне жанаса орналасқ ан кө птеген жү йке талшық тары мен нейроглиядан тұ рады. Жұ лынның мұ р затындағ ы қ ысқ а жə не кең шығ ың қ ы бө ліктерін алдың ғ ы мү йіз, ал артқ ысын артқ ы мү йіз деп атайды. Алдың ғ ы мү йіз қ озғ ағ ыш (эфферентті), ал артқ ысында қ осымша сезімтал нейрондар орналасқ ан. Жұ лынның ақ заты бағ аналарды қ ұ райды, ол арқ ылы жұ лынды мимен жə не дене мү шелерімен ə р тү рлі дең гейде байланыстыратын жолдар ө теді. Жұ лынның дə л ортасында ликвор сұ йық тың ы бар арна орналасқ ан.

Жұ лынтү бірлеріомыртқ ажортасының арнасынаншығ артұ стажұ птасабірігіп, 31 жұ параласажұ лынжү йкелерінқ ұ райды. Ə рбір жү йке эфферентті жə не афферентті жү йке талшық тарының шоғ ырынан қ ұ ралғ ан. Осылайша, ə рбір жү йке алдың ғ ы жə не артқ ы тү бірлер басталады. Артқ ы тү бірлер афферентті нейрондардың аксондарынан ғ ана тү зілген. Олардың денесі жұ лын тораптарында жұ лыннан тыс жатқ ан сұ р заттың шоғ ырланғ ан жері, артқ ы тү бірлерде орналасды. Шеткі жатқ ан афферентті нейрондардың денесіне қ арай жү йке қ ұ рамына кіретін ұ зын дендриттер ө теді. Афферентті нейрондардың денесінен аксондар шығ ады, олар жұ лынның сұ р затына тарамдалады. Бұ дан соң импульстер қ осымша нейрондардың дендриттеріне, ал кейді тікелей афферентті нейрондарғ а беріледі.

Жұ лынның алдың ғ ымү йізіндеорналасқ анэфференттінейрондардың денесіненимпульстераксондарарқ ылыжұ мысістейтінмү шелергеө теді.

Жұ лынның қ ызметі. Рефлекс жү йке жү йесі қ ызметінің негізі болып табылады. Жұ лынның кейбір рефлекстерін қ арастырайық. Адам қ олф ыстық затқ а жанасса, бірден тартып алады. Бұ л рефлекторлық реакция. Ол қ алай орындалады?

Температуралық тітіркендіргіштерідеболатынрецепторғ а ə серетедіде, ондақ озутуады (2 сурет). Қ озу афферентті нейрондардың сезгіш жү йке талшық тары арқ ылы оның жұ лын тораптарында орналасқ ан денесіне ө теді. Одан қ озу қ осымша нейронғ а беріледі, содан кейін эфферентті нейронның ө те тарамдалғ ан дендриттеріне жə не сол нейронның денесіне беріледі. Қ озу эфферентті нейронның денесінен сол нейронның жұ лын жү йкесінің алдың ғ ы тү бірінде болатын аксонына ө теді. Қ олдың тиісті бұ лшық еттеріне жеткен қ озу оның жиырылуына ə сер етеді.

Енді рефлекс ұ ғ ымына анық тама беру қ иын емес. Рефлекс - ағ заның орталық жү йке жү йесі арқ ылы жү зеге асатын тітіркендіруге доғ а деп атайды.

Жұ лынрефлексінің доғ асыбесбө лімнентұ рады: рецептор, афференттінейрон, жұ лынның белгілібірбө лімі, эфференттінейронжə нежұ мысістейтінмү ше.

Жұ лын арқ ылы кө птеген рефлекторлың доғ алары ө теді. Рефлекторлық доғ а қ ұ рамына кіретін бес бө лімнің біртұ тас байланысы болғ ан жағ дайда ғ ана рефлекс жү зеге асады. Олардың біреуінің зпқ ымдануы соғ ан жауап қ айтару реакциясының жойылуына ə уеп соғ ады. Бірақ рефлекс кезінде қ озудың жү ру жолы жұ мыс істейтін мү шеде аяқ талмайды. Мү ше тітіркендіруге жауап берген кезде, оның рецепторларында пайда болғ ан қ озу орталық жү йке жү йесіне ө теді жə не рефлекторлық ə рекеттің аяқ талғ андығ ын туралы хабар береді.

Жұ лынрефлекторлық ə рекетіменқ атарө темаң ыздыө ткізгіштікқ ызметтеатқ арады. Жұ лынның ақ затындағ ы бағ ананы қ ұ райтын нейрон талшық тары арқ ылы ө ткен қ озу миғ а беріледі. Жұ лынның ө ткізгіш жолдары арқ ылы қ озу мидан дене мү щелеріне ө теді.

Жұ лын орталық тары. Дененің кез келген жерін тітіркендірген кезде афферентті нейрондар арқ ылы жұ лынның осы рефлекс доғ асы ө тетін белгілі бір аймағ ына қ арай ө теді. Белгілі бір рефлекс доғ асы ө тетін, жұ лынның сұ р затында орналасқ ан нейрондар денесінің шоғ ырын жұ лынның жү йке орталығ ы деп атайды. Мə селен, қ олдың қ имылдарына қ атысты рефлекс орталық тары жұ лынның мойын-кеуде бө лімінде орналасқ ан. Жұ лынның бел жə не сегізкө з бө лімдерінен аяқ тың қ озғ алуын басқ аратын рефлекторлық доғ алары ө теді.

Бірақ жү йке орталық тарын тұ йық жү йе деп ойлауғ а болмайды. Бұ л мә селені зерттеу кейбір орталық тың нейрондары зақ ымданса, оның қ ызметін кө ршілес орналасқ ан жү йке жасушалары атқ ара бастайтынын кө рсетті. Бірақ мұ ндай бірін-бірі алмастырудың да шегі бар. Тіршілік ү шін маң ызды орталық тардың біртұ тастығ ының бұ зылуы ағ заны ө лімге душар етеді.

Жү йке орталық тарында қ озудың сипаты ө згеріп, онда ө з алдына жауап реакциясын тудыра алмайтын ө те ә лсіз қ озу жинақ талады. Мұ ны жинақ тау қ ұ былысы деп атайды. Осының нә тижесінде бірнеше ә лсіз қ озу жиналып, жауап реакциясын тудырады. Кейде басқ аша да жағ дай байқ алады. Жү йке орталығ ына жекелеген импульстер келеді, бірақ олар мұ нда ө згеріске ұ шырайды да, эфферентті нейрондар арқ ылы орталық тан жұ мыс істейтін мү шелерге жеке импульсті емес, белгілі ырғ ақ пен бірінен кейін бірі келетін бірнеше жиынтық импульстерді жеткізеді. Мұ ны ө згеру немесе трансформация қ ұ былысы деп атайды.

Жү йке жү йесі арқ ылы қ озудың тек бір бағ ытта ө ткізілуі жү йке орталық тарының физиологиялық ерекшелігіне байланысты: синапстарда қ озу бір бағ ытта ғ ана, яғ ни бір жасушаның аксондарынан екінші жасушаның дендриттеріне ө теді.

⇐ Предыдущая 123 4 5 Следующая ⇒