3. Дәріс сабақтарының тезистері.

⇐ ПредыдущаяСтр 2 из 7Следующая ⇒

3. Дә ріс сабақ тарының тезистері.

Қ ысқ аша дә рістер жинағ ы.

Тақ ырып 1 Деректанулық ұ ғ ымдар мен терминдер - 1 сағ ат

1. “Ұ ғ ым" мен " терминнің " анық тамасы.

2. Ғ ылыми ұ ғ ымдар мен терминдер жасау тарихынан.

3. Деректанулық терминдер: " дерек", " деректану", " сыныптау", " тарихи дерек", " тарихи факт" т. б.

Деректану – тарихи деректер, олардың ашылуы, зерттелуі жә не қ олданылуының теориясы мен практикасы туралы ғ ылым.

Дерек:

1. хабар-ошар. Ә детте, бұ рыннан кө пшілікке белгілі, таныс нә рсе туралы мағ лұ матқ а, жаң алық қ а, т. б. қ атысты қ олданылады;

2. ғ ылымдағ ы ізденіс нә тижесі, табылғ ан мә лімет, оқ иғ алар дә йегі, ғ ылым дә лел;

3. логика мен ғ ылым методологиясындағ ы эмпиряилық білімдердің тү йіні, айрық ша ой қ орыту бітімі;

Деректану тарихшылардың теориялық, методологиялық жә не арнаулы даярлығ ын қ амтамасыз ететін іргелі ғ ылымғ а жатады. Деректанудың іргелілігі ең алдымен тарих ғ ылымының аса маң ызды ерекшелігімен байланысты. Тарихтың нысаны – қ оғ амның ө ткені тарихшығ а тек тарихидеректер арқ ылы ғ ана танылады. Ал тарихи деректер тарихи деректану ғ ылымының тікелей зерттеу нысаны болып табылады. Деректану ә р тү рлі нақ ты тарихи проблемаларды жә не тұ тас тарихи процестерді терең де тиімді зерттеуге кө мектеседі. Деректану арнаулы ғ ылым ретінде тарихи зерттеулер тә жірибесі барысында тарихи қ ұ жаттардың тү пнұ сқ асын анық тау тә ртібін жасау негізінде пайда болды. Деректерді талдаудан ө ткізу ежелгі дә уір тарихшылары заманынан (Лукиан, Тацит), Қ айта ө рлеу кезең інен (Л. Валла, У. фон Гуттен, т. б. ) белгілі. XVII ғ асырда дипломатияның дамуына байланысты қ ұ жаттарды ғ ылым тұ рғ ыдан зерттеу ә дістемесі, ал XVIII ғ асырдың соң ы мен XIX ғ асырдың 1-жартысында неміс ғ алымдары А. Л. Шлецер, Б. Г. Нибур, Л. Ранкенің ең бектерінде қ ұ жаттарды сын елегінен ө ткізу ә дісі қ алыптаса бастады. Алғ аш жазба деректер тек нақ ты-тарихи фактілерді тануғ а кө мектесетін қ ұ рал ретінде зерттелді. Тарихи деректер қ орының кең еюі мен ғ ылым айналымғ а жаң а деректердің біртіндеп енуіне байланысты, бір тарихи оқ иғ аның деректерде қ арама-қ айшы бейнеленетіні байқ ала бастады. Сондық тан ол деректерді зерттеу, бір-бірімен салыстыру, сол арқ ылы шындық ты іздеу қ ажеттілігі пайда болды.
Деректанудың ө зіндік зерттеу нысаны, арнайы ә дістемесі бар пә н ретінде XIX ғ -дың 2-жартысында қ алыптасты. Деректану ғ ылымы теориялық жә не қ олданбалы болып 2 тү рге бө лінеді. Теориялық деректану тарихи деректердің пайда болу заң дылық тарын, олардың нақ ты тарихи процесті бейнелеуін, ондағ ы мағ лұ маттардың мазмұ нын зерттейді, деректерді жү йелеу принциптерін анық тайды. Теориялық деректану жазба деректер негізінде зерттеледі. Қ олданбалы деректану тарихтың жеке салаларына, тарауларына, кезең деріне байланысты қ алыптасты. Деректанулық тә жірибе архивтер, мұ ражайлар мен кітапханалардың деректерді жинақ тау, сақ тау, баяндау, жариялау қ ызметін, тарихшының зерттеу жұ мысы кезінде деректермен жұ мыс істеуін қ амтиды.
Деректану деректерді объективті ө мір шындығ ын бейнелейтін, кү рделі қ оғ амдық қ ұ былыс ретінде қ арастырады. Дерек объективтілік пен субъективтіліктің диалектикалық бірлігі негізінде пайда болады, сондық тан олар жан-жақ ты талдауды қ ажет етеді. Деректі талдау екі кезең нен тұ рады: деректің тү пнұ сқ амен дә лдігін анық тау жә не алынғ ан мә ліметтердің анық -қ анығ ынакө з жеткізу. Деректердің ә р алуан тү рлеріне талдау жасаудың ө зіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, қ ұ жаттық деректерді талдау мен баяндаушы деректерді талдауғ а ә р тү рлі тә сілдер қ олданылады. Деректердің тү пнұ сқ амен дә лдігін анық тау мә тінді айқ ындауды, деректі тү сіндіруді жә не оның пайда болуын зерттеуді қ ажет етеді. Мә тінді айқ ындау жұ мыстарына мә тінді дұ рыс оқ у жә не тү сіну, кейіннен енгізілген толық тырулар мен қ осымшаларды анық тау, олардың тү пнұ сқ ағ а қ атынасын ашу, егер тү пнұ сқ а болмаса, онда мә тіннің тарихын жә не бастапқ ы авторлық нұ сқ асын қ алпына келтіру, т. б. жатады.
Деректі тү сіндіру баяндалатын нақ ты оқ иғ а, фактілерді анық тау, мә тіндегі тура немесе астарлы сө здерге, метафораларғ а тү сіндірме жасаудан тұ рады. Деректердің пайда болуын зерттеу ү шін оның авторын, уақ ытын, деректің шық қ ан жерін, пайда болуының тарихи жағ дайын анық тау қ ажет. Деректердің пайда болғ ан жерін, уақ ытын палеография, метрология, т. б. қ осымша белгілер арқ ылы шамамен анық тауғ а болады. Ал дерек авторын қ осымша белгілер (мазмұ ны, тілі, стилі, қ олтаң басына қ арап) арқ ылы анық тау кө п жағ дайда қ ұ жат арқ ылы дә лелденгенге дейін болжам ретінде танылады. Тарихшы зерттеу жұ мысының осы бірінші бө лімі арқ ылы дерек кө зінің дә лдігіне кө з жеткізе алады. Ә рі қ арай талдау жү ргізу ә дісі деректе берілген мағ лұ маттарғ а байланысты болады. Баяндаушы деректердің (жылнамалар, мемуарлар, публицистика, т. б. ) дә лдігін анық тау мағ лұ маттардың пайда болу жағ дайын, нақ ты мә ліметтерді тексеруді, автордың саяси кө зқ арасын ашуды қ ажет етеді. Бұ л деректанулық талдау жасаудың екінші бө лімі. Егер дерек баяндалып отырғ ан оқ иғ ағ а қ атысушы куә гердің мә ліметі болса, онда оның сол оқ иғ ағ а қ андай жағ дайда қ атысқ аны, тарихи шындық ты суреттей алатын мү мкіндіктері анық талуы шарт. Оқ иғ ағ а автордың ө зі тікелей қ атыспағ ан жағ дайда оның мә лімет алғ ан дерек кө здері анық талып, мағ лұ маттардың толық тығ ы мен дә лдігі тексеріледі. Автордың жеке саяси кө зқ арасы берілген мә ліметтердің объективтілігіне ә сер етеді. Деректегі нақ ты мә ліметтерді логикалық талдау жә не салыстыру арқ ылы тексеруге болады. Ә р алуан деректерде берілген мә ліметтердің бір-бірімен сә йкес келуі олардың нақ тылығ ын дә лелдейді. Отандық деректану ғ ылымының қ алыптасуы мен дамуына Ш. Ш. Уә лиханов, Ә. Н. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, Е. Бекмаханов, Ә. Х. Марғ ұ лан, т. б. зор ү лес қ осты. Қ азіргі деректанудың теориялық -ә дістемелік проблемаларына, деректерді зерттеуде Математикалық тә сілдер мен компьютерлер пайдалануғ а ерекше кө ң іл бө лінген. басканы мен билмеймин^[1]

Деректану – тарихи деректер туралы ғ ылым. Оның негізгі міндеті тарихи деректердің пайда болу заң дылық тарын жә не оларда тарихи процестердің (қ ұ былыстардың ) объективті бейнелеуін зерттеу.

Теориялық деректанудың жалпы тарих ғ ылымындағ ы алатын орны ерекше. Оның қ осымша тарихи пә ндермен жә не басқ а да тарихи зерттеулермен ара қ атынасы бар.

1). Қ осалқ ы тарихи пә ндер. Тарихи деректерді зерттеумен кө птеген қ осалқ ы пә ндердің айналысатыны белгілі.

Қ осалқ ы тарихи пә ндердін, арасында, тү п дерек тануғ а ерекше орын беріледі, мұ ның міндеті тарихи тү п деректерді тауып анық тау, оларды ғ ылыми жү йеге келтіру, сын кө зімен талдау, зерттеу мен пайдалану ә дістерін тұ жырымдау, ә рі, ақ ырында адамзаттың, ө ткен шағ ының тарихын баяндау ү шін тү п дерек бере алатындардың бә рін, нақ тылы да жан-жақ ты алып анық тап шығ у болып табылады.

Кейбір қ осалқ ы тарихи пә ндер ө з алдына неғ ұ рлым тар мақ саттарды қ ояды. Бұ лардың бірі тарихи тү п деректердін, жеке тү рлерін зерттеумен шұ ғ ылданады. Мә селен, эпиграфика тас плиталардың, металдың, сү йектің, ағ аштың, саз балшық бұ йымдардың, ү стіндегі жазуларды, папирология— папирустардағ ы жазу-сызуды, ал нумизматика басқ а міндеттермен қ атар — монеталардағ ы мә тіндерді зерттейді. Жекелеген қ осалқ ы тарихи пә ндер ө зінің назарын жазба тү п деректердін, сыртқ ы белгілерін зерттеуге аударады. Палеография, мә селен, жазу-сызу материалдары мен оның қ ұ ралын, жазу мен ө рнектеу ерекшеліктерін, сфрагистика — баспасө здерді, оның қ осымша қ ұ жаттарын, ал геральдика — гербтерді, ел таң баларды, орта ғ асырларда кең інен таралғ ан ерекше айырым белгілерін зерттейді.

Қ осалқ ы тарихи пә ндердің ерекше бір тобы жазба тарихи тү п деректердің жеке тү рлерінің ғ ылыми сын тә сілдерін тұ жырымдайды. Оғ ан, мә селен, актілерді зерттейтін дипломатика жә не ә деби шығ армалардың мә тіні тарихына ө зінін, назарын аударатын текстология жатады.

Тарихи тү п деректерді зерттеу ушін деректерді тұ жырымдауды ө з алдына міндет етіп қ оятын бірқ атар тарихи пә ндерді атағ ан жө н. Бұ лардың қ атарына, ең алдымен, белгілі бір тарихи оқ иғ алардың, уақ ытын анық таумен шұ ғ ылданатын тарихи хронология, ө лшемдер жә не ақ ша есебі жү йесін зерттейтін метрология жатқ ызылады. Тү п деректердің ғ ылыми сыны ү шін тарихи ө ткен шақ тың географиясын қ алпына келтіретін тарихи география жә не онымен тығ ыз байланысты жеке географиялық атаулардың этимологиялық қ ұ рылымын, маң ызын ә рі қ айсыбір тілге жататындығ ын зерттейтін тарихи топонимика кө п деректер береді. Тарихи тү п деректерді зерттеу ү шін рулардың, ә улеттер мен жеке адамдардың шығ у тегі мен тарихын зерттейтін генеалогия сияқ ты қ осалқ ы тарихи пә н де маң ызды мә ліметтер береді.

Қ осалқ ы тарихи пә ндердің қ ай-қ айсысы болсын ө зінің зерттеу объектісі жағ ынан да, тә сілі мен шең бері жағ ынан да деректанудан ә лдеқ айда тар.

Деректану деректердің кейбір тү рлерін, типтерін немесе топтарын (тең гелер, актілер, жылнамалар, заманхаттар т. б. ) ғ ана зерттеп қ оймайды, ол барлық тарихи деректердегі салынғ ан ақ параттарды қ оғ ам дамуының заң ды ө німі ретінде зертттейді. Сондық тан оның шең бері барлық жағ ынан қ осалқ ы тарихи пә ндерден кең ірек.

2) Haқ ты тарихи зерттеулермен ара қ атынастары.

Екiншi жaғ ынан, деректануды накты тарихи зерттеулермен, жалпы тарихи ғ ылымымен шатастыруғ а да болмайды: а) тарихи зерттеу ө з мiндетiне тарихи деректер комплексi негiзiнде тарихи процестер заң дылығ ын тануды алады; ә ) деректану ез мiндетiне деректi қ оғ амдык ө мiрдiң жемiсi ретiнде, басқ аша айтқ анда тарихи процестiң бiр бө лiгi ретiнде тануды алады. Деректану шең берi тарихи зерттеу шең берiнен тар.

Ә дебиеттер:

1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағ ы Қ азақ стан. Алматы, 1992.

2. Сыздьқ ова Р., Қ ойгелдиев М. Қ адырғ али би Қ осымұ лы жә не оның жылнамалар жинағ ы. Алматы, 1991.

3. Қ озыбаев М. Ғ ұ мырнама жанрын зерттеу мә селелері //Қ азақ тарихы 1997, N4.

4. Атабаев Қ. Қ азақ стан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002.

5. Атабаев Қ. М., Қ адыртаева М. А. Деректанудың теориялық мә селелері. Алматы, 1999.

6. Атабаев Қ. Қ азақ баспасө зі - Қ азақ стан тарихының дерек кө зі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. А., 1999

Тақ ырып 2 Деректану теориясы - 2 сағ ат

1. Тарихи деректер бейнелеу теориясы тү рғ ысыпан.

2. Деректердегі объективілік пен субъективтілік туралы.

3. Тарихи шындық пен деректің, дерек пен тарихшының диалектикалық байланыс механизмі

4. Тарихи танымныц ретро-спективті сипаты.

5. Тарихи дерек ұ ғ ымы ақ парат теориясы туралы білім тұ рғ ысынан.

6. Деректану жә не тарихи зерттеу.

Деректі тү сіндіру баяндалатын нақ ты оқ иғ а, фактілерді анық тау, мә тіндегі тура немесе астарлы сө здерге, метафораларғ а тү сіндірме жасаудан тұ рады. Деректердің пайда болуын зерттеу ү шін оның авторын, уақ ытын, деректің шық қ ан жерін, пайда болуының тарихи жағ дайын анық тау қ ажет. Деректердің пайда болғ ан жерін, уақ ытын палеография, метрология, т. б. қ осымша белгілер арқ ылы шамамен анық тауғ а болады. Ал дерек авторын қ осымша белгілер (мазмұ ны, тілі, стилі, қ олтаң басына қ арап) арқ ылы анық тау кө п жағ дайда қ ұ жат арқ ылы дә лелденгенге дейін болжам ретінде танылады. Тарихшы зерттеу жұ мысының осы бірінші бө лімі арқ ылы дерек кө зінің дә лдігіне кө з жеткізе алады. Ә рі қ арай талдау жү ргізу ә дісі деректе берілген мағ лұ маттарғ а байланысты болады. Баяндаушы деректердің (жылнамалар, мемуарлар, публицистика, т. б. ) дә лдігін анық тау мағ лұ маттардың пайда болу жағ дайын, нақ ты мә ліметтерді тексеруді, автордың саяси кө зқ арасын ашуды қ ажет етеді. Бұ л деректанулық талдау жасаудың екінші бө лімі. Егер дерек баяндалып отырғ ан оқ иғ ағ а қ атысушы куә гердің мә ліметі болса, онда оның сол оқ иғ ағ а қ андай жағ дайда қ атысқ аны, тарихи шындық ты суреттей алатын мү мкіндіктері анық талуы шарт. Оқ иғ ағ а автордың ө зі тікелей қ атыспағ ан жағ дайда оның мә лімет алғ ан дерек кө здері анық талып, мағ лұ маттардың толық тығ ы мен дә лдігі тексеріледі. Автордың жеке саяси кө зқ арасы берілген мә ліметтердің объективтілігіне ә сер етеді. Деректегі нақ ты мә ліметтерді логикалық талдау жә не салыстыру арқ ылы тексеруге болады. Ә р алуан деректерде берілген мә ліметтердің бір-бірімен сә йкес келуі олардың нақ тылығ ын дә лелдейді. Отандық деректану ғ ылымының қ алыптасуы мен дамуына Ш. Ш. Уә лиханов, Ә. Н. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, Е. Бекмаханов, Ә. Х. Марғ ұ лан, т. б. зор ү лес қ осты. Қ азіргі деректанудың теориялық -ә дістемелік проблемаларына, деректерді зерттеуде Математикалық тә сілдер мен компьютерлер пайдалануғ а ерекше кө ң іл бө лінген. басканы мен билмеймин

Қ азіргі таң да технократиялық ойлау жү йесі қ алыптасып, ү лкен қ арқ ын алуда. Осы тұ ста мемлекеттің жә не қ оғ амның саналы ө кілдері ө ткен тарихи кезең дердегі деректерді болашақ ұ рпақ қ а жеткізу мақ сатында сақ тап қ алдыру жауапкершілігіне ерекше мә н беріп, біршама іс-шаралар жасауда.

Қ оғ амдық қ атынастардың дамуы ақ параттық ресурстарғ а деген сұ раныстарды арттырып отыр. Ақ параттық ресурстардың қ оғ ам ө міріндегі шынайы мә ні, зор ақ параты бар қ ұ жаттардың ү лкен жиынтығ ын сақ тайтын мұ рағ ат мекемелері екені рас.

Мұ рағ ат дегеніміз – тарихи деректік қ ұ жаттар сақ талатын алтын қ азына. Онда ата-бабамыздың ә улеттік шежіресі сақ талып, ө ткен ө мірдің айнасына айналуда. Мұ рағ атта ә р кезең дегі тарихи оқ иғ алар, дипломатиялық қ арым –қ атынастар, қ оғ амның саяси-ә леуметтік, экономикалық бағ ыттары жө нінде қ ұ нды қ ұ жаттар сақ талады. Сондық тан да мекемелер мен кә сіпорындарында, оқ у орындарында іс қ ағ аздарын жазғ анда бекітілген номенклатура негізінде ұ қ ыпты, нақ тылы, дә лелді, мазмұ нды жазып, болғ ан іс-шараны ешқ андай қ оспасыз кө рсете жазу шарт. Ә р жыл соң ында мекемелердегі іс қ ағ аздар бекітілген сараптау комиссиясының шешімімен қ ұ жаттарды сараптау, жү йелеу негізінде сол мекеменің ведомствалық мұ рағ атына ө ткізіледі.

Ал жарамсыз деп есептелінген қ ұ жаттар сараптау комиссиясының шешімі бойынша тізбе негізінде жойылады.

Қ азақ станның тә уелсіздік алуымен мемлекеттің мә ртебесінің ө сіп ө згеруімен, саяси, экономикалық жағ дайдың тұ рақ танып, жақ саруымен мұ рағ ат ісінде де біршама ө згерістер жасалынды. Бұ рынғ ы одақ тық республикалардың мұ рағ ат мекемелерімен қ алыпты байланыстың орын алғ ан қ иындық тарына қ арамастан, қ ұ жаттармен қ амтамасыз ету саласында «Ұ йымдастырушылық -ө кілдік қ ұ жаттарды ресімдеуге қ ойылатын уақ ытша талаптар» жасалынды жә не олар іс жү зіне асырылуда.

Мұ рағ ат ісінде міндеттерді атқ арудың қ ұ қ ық тық негізі жасалынды. Қ азақ стан Республикасының 1999 жылғ ы 22-желтоқ сандағ ы «Ұ лттық мұ рағ аттық қ ор жә не мұ рағ аттар туралы» заң ы жә не «Мұ рағ ат» жө ніндегі тү сінік бекітілді. Онда мемлекеттік мұ рағ аттар, олардың атқ аратын негізгі қ ызметтері мен міндеттері айқ ындалды. Мемлекеттік мұ рағ аттардың тү рлері анық талды. Ұ лттық мұ рағ аттық қ ордың қ ұ жаттарын жіктеу белгілеріне сә йкес мемлекеттік мұ рағ аттар жү йесі қ ұ рылды. Облыстық мемлекеттік мұ рағ аттар жә не олардың филиалдары, қ алалық, аудандық, ведомствалық арнайы мемлекеттік жеке мұ рағ аттар тиісті ережелерге, талаптарғ а сә йкес ө з жұ мыстарын атқ аруда. Ә р мұ рағ ат қ ызметкердің этикалық кодексінің негізгі принциптері бекітілді. Ол бойынша ә р қ ызметкердің міндеті:

Мұ рағ аттық қ ұ жаттардың тұ тастығ ын қ орғ ау жә не олардың дұ рыс сақ талуын қ амтамасыз ету;

Қ ұ жаттардың қ ұ ндылығ ын сараптап, іріктеу бір жү йеге келтіру;

Мұ рағ аттық қ ұ жаттардың тү пнұ сқ алылығ ын қ орғ ап, сақ тай отырып, оларды мемлекеттік, коммерциялық, жеке қ ұ пияларды, конфиденциалды ақ паратты сақ тай отырып пайдалану;

Қ ызмет кө рсету барысында заң шең беріндегі іс-шараларды іс жү зіне асыру;

Ә р мұ рағ ат қ ызметкері басқ а мамандық ө кілдерімен ынтымақ таса отырып, ә лемдік қ ұ жаттық мұ раладың сақ талуын қ амтамасыз ете отырып оны тиімді пайдалану деп кө рсетілген.

Мұ рағ ат қ ұ жаттары тарихи дерек ретінде Қ азақ станның ә леуметтік, экономикалық жә не саяси дамуына тигізер ә сері мол. Ө йткені ө ткен тарихи кезең дерді зерттеп білу ү шін мұ рағ ат қ ұ жаттарына сү йенеміз. Мұ рағ ат қ ұ жаттарын тиімді пайдалану арқ ылы Қ азақ стан тарихының «ақ таң дақ » беттерін ашуғ а мү мкіндік туады. Тарихи зерттеулер мұ рағ ат қ ұ жаттары негізінде жинақ талып жазылатындық тан бұ л мә селе қ азіргі таң да ө зекті болып отыр. Мұ рағ ат қ ұ жаттарын мә дени- ағ арту жә не насихаттық мақ сатта пайдаланудың барысында: кө рмелер ұ йымдастырып, теле жә не радио хабарлар даярлап, лекция мен экскурция ө ткізіп жә не мерзімді басылымдарда мақ алалар жариялап, тү рлі қ ұ жаттық кө рме ұ йымдастыру болып табылады. Кө рме қ ұ жаттарды насихаттау ү шін жасалады. Кө рмеде арнайы таң далып алынғ ан қ ұ нды, ә рі қ ызық (хаттар, естеліктер, фотосуреттер, брошюралар, плакаттар т. б. ) қ ұ жаттар қ ойылады. Кө рменің тақ ырыбы елдің қ оғ амдық – саяси ө міріне белгілі мемлекеттік жә не қ оғ амдық қ ызметкерлерге, республика тарихына арналуы мү мкін. Мұ рағ ат қ ұ жаттарының кө рмелері уақ ытша жә не тұ рақ ты болып келеді¹.

Тұ рақ ты кө рмелер ұ зақ уақ ыт бойы жұ мыс жасайды. Мұ ндағ ы экспонаттар жартылай немесе толық ауыстырылып отырады. Ал уақ ытша кө рмелер белгілі бір мерзімге дейін жұ мыс жасайды. Қ ай жерде жә не қ алай орналасуына қ арай кө рмелер стационарлық жә не кө шпелі болып келеді.

Кө рменің мақ саты тақ ырып мазмұ нын жоғ ары ғ ылыми дең гейде ашып, қ ұ жаттық экспонатты жан-жақ ты кө рсету болып табылады. Бұ л мақ сатта жұ мыс екі кезең ге бө лінеді, яғ ни кө рменің экспозицияларын ғ ылыми даярлау жә не кө рмені безендіру². Кө рменің экспозициялық қ ұ жаттарын ғ ылыми даярлауда ә детте тақ ырыпқ а байланысты ә дебиеттерді зерттеуден жә не библиография жасаудан тұ рады. Кө рмеге қ ойылатын қ ұ жаттар тексіне фото жә не ксерокө шірме жасалады. Сонымен қ атар безендіру материалдары да (сурет, гравюра, акварель) тек тү пнұ сқ а тү рінде кө рсетілді.

Мұ ндай кө рмелердің тақ ырыбы заман талабына сай болуы шарт. Жылжымалы кө рмелердің ерекшелігі оларды бірнеше тү рде жасап, ә ртү рлі қ алаларғ а жіберуге болады. Кө рменің ашылғ аны жө нінде бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары арқ ылы жә не мерзімді баспасө з беттеріне мә лімет беру кө п жағ дайда кө рменің табысты ө туіне себепші болады. Фотоальбом жасау ә дістемесі кө рме ә дістемесіне жақ ын. Тек фотоқ ұ жаттармен жұ мыс жасау ерекшелігін ескерген жө н.

Мысалы, Қ азақ стан Республикасы Орталық мемлекеттік мұ рағ аты 1985 жылы Халық шаруашылығ ы жетістіктері кө рмесіне «Мұ рағ ат халық игілігі» атты ү лкен кө рме ұ йымдастырды³. Бұ л кө рменің негізгі тақ ырыбы Қ азақ стан Республикасы Орталық мемлекеттік мұ рағ атының даму тарихын жә не оның қ оғ амдық қ ызметін кө рсетуге арналды.

Мерзімді баспасө з беттерінде мақ ала жариялау, теле жә не радио хабарлар ұ йымдастыру қ ұ жаттарды мә дени – ағ арту жә не ү гіт насихаттық жұ мыста пайдаланудың кең тарағ ан тү рі. Мерзімді басылымдар беттерінде жарияланғ ан мақ алалардың тақ ырыбы ә ртү рлі.

Кө бінесе олар белгілі бір мұ рағ аттың қ ұ жаттар қ ұ рамы мен мазмұ нына арналады. Сонымен қ атар белгілі бір тақ ырып бойынша қ ұ жаттардың мазмұ нына жә не мұ рағ ат ісі жө ніндегі негізгі сұ рақ тарғ а арналады⁴. Мұ рағ ат материалдары негізінде ғ ылыми – кө пшілік кітапшалар шығ ару, мұ рағ ат қ ойнауында жатқ ан ең қ ызық ты қ ұ жаттарды кө пшілікке танымал етудің тиімді тү рі.

Мұ рағ ат қ ұ жаттарын танымал етуде радио хабарларының атқ аратын орны зор. Мұ рағ ат қ ұ жаттарын насихаттауда бірнеше радио хабарлардың тү рі қ олданылады. Олар: тақ ырыптық ә ң гімелер, баяндамалар, лекциялар жә не мұ рағ атта табылғ ан жә не жаң адан келіп тү скен қ ұ жаттар жайлы хабарлар ұ йымдастырылады⁵. Ә ң гімелік, лекциялық жә не баяндамалық радио хабарларының ұ зақ тығ ы 30 минут болуы шарт. Ал соң ғ ы хабарда берілетін радиолық ақ параттар кө лемі бір беттен аспауы қ ажет. Радиолық ақ параттың оқ ылу ұ зақ тығ ы 3 минуттан аспауын ескерген жө н. Ә детте радиорепортаждарда қ ұ жаттар жайлы жә не оның ғ ылымды, халық шаруашылығ ын, мә дениетті дамытудағ ы ролі жө нінде айтылады⁶.

Мұ рағ ат қ ұ жаттары негізінде даярланғ ан телехабардың кө рерменге ә сері зор. Телехабарларда белгілі оқ иғ ағ а байланысты қ ұ нды қ ұ жаттардың тү пнұ сқ асын жә не оқ иғ а куә герлерімен даярланғ ан телехабарлардың кө рерменге ә сері зор. Телехабарларда белгілі оқ иғ ағ а байланысты қ ұ нды қ ұ жаттардың тү пнұ сқ асын жә не оқ иғ а куә герлерімен қ атысқ ан адамдарды кө рсетуге болады. Сонымен қ атар фото-кино қ ұ жаттарды пайдалануғ а, хабарғ а музыка мен ә н қ осу тиімді. Мұ рағ ат қ ұ жаттары негізінде ә зірленген телехабарлар ө зінің кө лемі жағ ынан ә ртү рлі болып келеді. Бір тү рі тележурналдық болып келсе, екіншісі мұ рағ ат қ ұ жаттары негізінде жасалғ ан арнайы телефильм. Телехабар ү шін мазмұ ны қ ызық ты қ ұ жаттар таң далынып алынады. Телехабар текісін кө рермендер тиісті дә режеде қ абылдауы ү шін автор сө зімен қ атар қ ұ жаттардан ү зінді келтіріп, оқ иғ ағ а қ атысқ ан адамдарғ а сө з беріп, кө ркемдік шығ армадан ү зінді келтірген жө н.

Мұ рағ ат қ ұ жаттарын мә дени- ағ арту мақ сатта пайдаланудың тағ ы бір тү рі- кездесулер ұ йымдастыру, экскурсия мен лекция оқ у болып табылады. Бұ л кездесулерде мұ рағ ат қ орының қ ұ рамы мен мазмұ ны жө нінде жә не мұ рағ ат қ орын ғ ылым, мә дениет саласында пайдаланудың маң ызын кө рсетеді.

Қ ұ жаттарды танымал етуде, мұ рағ аттың мә дени – ағ арту саласындағ ы жұ мыстың бір тү рі – экскурсия. Экскурсияның мақ саты мен тақ ырыбы ә р тү рлі болып келеді. Мысалы, мұ рағ аттардың қ ызметкерлеріне мұ рағ атты қ ұ жаттармен толық тыру, сұ рыптау жұ мысы, қ ұ жаттарды пайдалануды ұ йымдастыру, каталогтарды қ ұ ру т. б. мақ сатта экскурсия ө ткізілсе, студенттерге, мұ ғ алімдерге т. б. мамандық иелеріне мұ рағ ат қ ұ жаттарымен таныстыратын экскурсия ө ткізіледі.

Кө пшілікті мұ рағ ат қ ұ жаттарымен таныстырудың тағ ы бір тиімді жолы – лекциялар мен баяндамалар оқ у. Баяндамаларда мұ рағ ат қ ұ жаттарының маң ызы жө нінде немесе мә дени жә не шаруашылық ө мірінде пайдаланудың маң ызы айтылады. Баяндамалар барысында қ ұ жаттар кө рсетіліп, қ ысқ аша мазмұ ны айтылуы тың даушы студенттердің есінде жақ сы сақ талады. Сондай-ақ лекция барысында «Қ азақ даласында болғ ан» атты қ ұ жаттық фильмнің кө рсетілуі тың даушыларғ а ү лкен ә серін тигізеді.

Мұ рағ ат қ ұ жаттарын пайдаланудың дә стү рлі тү рі оқ ырман залдары арқ ылы зерттеушілерге қ ұ жаттар жә не ақ паратпен қ амтамасыз ету. Зерттеушілердің қ ұ жаттарды толық жә не жан-жақ ты жақ сы пайдалануы ү шін оқ ырман залдарында ғ ылыми анық тамалық ақ параттар бар. Олар: путеводительдер (жол нұ сқ ағ ыштар), шолулар, каталогтар т. б.

Оқ ырман залының мең герушісі зерттеушілерге берілетін қ ұ жаттарды қ арап шығ ады. Пайдалану парақ тарындағ ы жазбаларды тексереді, зерттеушінің тақ ырыптарын есепке алу картотекасын жү ргізеді⁷.

Зерттеушілерге барлық іс қ ағ аздарының, баспасө з материалдарын жә не микрофильмдер беру арнайы жазба талаптар бойынша іске асырылады. Зерттеушілердің 52 пайызы жоғ арғ ы оқ у орындарынан келеді⁸. Олдардың кө бі мұ ғ алімдер мен диплом жұ мысын жазушы студенттер.

Қ ұ пия қ орлармен жұ мыс жасау Қ азақ стан Министрлер Кең есі жанынан қ ұ рылғ ан бас архив басқ армасының «Қ ұ пия қ ұ жаттармен жұ мыс жасау тә ртібі» бұ йрығ ына сә йкес жү ргізіледі. Ә йтсе де қ ұ пия қ орлар мен қ ұ жаттар ә лі кү нге дейін қ ұ пия тү рінде қ алуда. Сондық тан оқ ырмандар залында зерттеушілердің санын кө бейту ү шін жә не қ ұ пия қ орлар мен қ ұ жаттардың сырын ашу бү гінгі тарих ғ ылымының ашылмағ ан қ ұ пияларын зерттеуге мү мкіндігін тигізер еді.

Мұ рағ ат қ ұ жаттарын ғ ылыми мақ сатта пайдалануда қ ұ жаттық жинақ тар шығ арудың ролі зор. Қ ұ жаттық басылымдар тақ ырыптық, қ ораралық, жеке адамдардың қ ұ жаттары болып келеді. Қ ораралық басылымдар ғ ылыми типке ғ ана жатады. Олар тек бір қ ордың немесе бір коллекцияның қ ұ жаттарын ө зіне қ осады, ал тақ ырыптық басылымдарғ а белгілі тақ ырыппен ә ртү рлі қ ордан алынғ ан деректер жатады. Жеке адамдардың басылымдарына осы адамның ө зінің творчествалық ө мірі барысында жинағ ан қ ұ жаттары енгізіледі. Қ ұ жаттық жинақ тардың тү рі: ғ ылыми, ғ ылыми-кө пшілік, оқ улық болып ү шке бө лінеді⁹.

Орталық мемлекеттік мұ рағ ат қ ызметкерлері қ ұ жаттық жинақ тар шығ аруда ғ ылыми институттар, мекемелер жә не жоғ ары оқ у орындарымен біріге отырып шығ арады. Жинақ ты дайындау барысында қ ұ растырушы мү шелері мен редактор тағ айындалады.

Басылымның жоспар бағ дарламасында қ ұ жаттық жинақ ты шығ ару қ ажеттілігі, оның саяси жә не ғ ылыми ө зектілігі, мақ саты кө рсетіледі.

Қ ұ жаттық басылымдардың кең тарағ ан тү рі-тақ ырыптық. Ол белгілі бір тақ ырып бойынша жасалады. Жинақ ты даярлау барысында керекті қ ұ жаттарды іріктеп алу тарихи принциптер негізінде жү ргізіледі.

Қ ұ жаттарды іріктеп таң дау ү шін ә дістемелік ереже жә не ғ ылыми анық тамалық аппарат қ ұ растыру ө те тиімді. Жинақ тың деректік негізін мұ рағ ат қ ұ жаттары, мерзімді басылымдар, мемлекеттік қ орлар қ ұ райды. Фотосуреттер, кинокадрлар, плакаттар, қ ұ жат жинағ ының тақ ырыбына тығ ыз байланысты болуы шарт. Ал белгілі бір оқ иғ ағ а байланысты қ ұ жаттар ә ртү рлі болып келеді. Олар: хаттама, қ аулы, мерзімді басылым, тарихи естеліктерден тұ рады.

Ал қ ұ жаттық – публикациялық жинақ та қ ұ жаттармен қ атар очерктер, поэзиялық шығ армалар, естеліктер, кө ркемдік материалдар болады.

Жинақ та іріктелініп алынғ ан тарихи деректер ө зінің тақ ырыптық, салалық, хронологиялық, авторлық, географиялық белгілері арқ ылы жү йеленеді. Қ ұ жаттарды жү йелеу басылымдардың мақ саты мен сол қ ұ жаттардың сипаттарымен айқ ындалады. Хронологиялық жү йелеу оқ иғ аны, қ ұ былысты бағ алауғ а мү мкіндік берсе, географиялық жү йелеу қ ұ жаттардың аймақ тық, губерниялық екендігін білу ү шін пайдаланылады.

Ғ ылыми – кө пшілік жинақ қ а археографиялық мінездеме беру, яғ ни оқ ырманғ а тарихи деректің бір тү рі қ ұ жат жө нінде мә лімет беру.

Жалпы қ ұ жаттық жинақ тарих ғ ылымын жә не мұ рағ ат ғ ылымын насихаттайтын қ ұ рал болып табылады. Сол себептен де қ ұ жаттық жинақ тарғ а археографиялық ө ң деу жасалады.

Ғ ылыми – анық тамалық аппараттың міндеті- жарияланғ ан қ ұ жаттың ғ ылыми, саяси тү сінуіне кө мектесу жә не басылыммен жұ мысты жең ілдету.

Ол тақ ырыпқ а, жинақ тың тү ріне байланысты ә ртү рлі болып келеді. Газеттік қ ұ жаттарғ а, жинақ тарғ а алғ ы сө з ретінде, кө рсеткіштер, тізбелер ретінде енеді.

Тақ ырыптың ө зекті мә селесі мұ рағ ат қ ұ жаттарын пайдалану барысында істелетін жұ мыстар мен пайдалану мақ саттары кө рсетіледі. Жалпы мұ рағ ат қ ұ жаттары 5-мақ сатта: халық шаруашылығ ында, ғ ылымда, мә дени-ағ арту жә не насихаттау, идеологиялық жә не оқ у мақ сатында пайдаланады. Айталық, Қ азақ стан Республикасы Орталық мемлекеттік мұ рағ аты ғ ылыми зерттеу институттары жә не жоғ арғ ы оқ у орындарымен біріге отырып 100-ден астам қ ұ жаттық жинақ шығ арды.

Қ орыта айтқ анда, қ ұ жаттарды пайдалануды ұ йымдастыруда мынадай тү рлері бар: мұ рағ ат материалдары жайлы ғ ылыми дерек беру; қ ұ жаттарды жариялау; кө рмелер ұ йымдастыру; мақ алалар жариялау жә не қ ұ жаттық фильмдер жасау; кездесулер жә не мұ рағ аттарда экскурсия ұ йымдастыру; лекция мен баяндамалар даярлау; мұ рағ аттық анық тама беру т. б.

Ә дебиеттер:

1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағ ы Қ азақ стан. Алматы, 1992.

2. Сыздьқ ова Р., Қ ойгелдиев М. Қ адырғ али би Қ осымұ лы жә не оның жылнамалар жинағ ы. Алматы, 1991.

3. Қ озыбаев М. Ғ ұ мырнама жанрын зерттеу мә селелері //Қ азақ тарихы 1997, N4.

4. Атабаев Қ. Қ азақ стан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002.

5. Атабаев Қ. М., Қ адыртаева М. А. Деректанудың теориялық мә селелері. Алматы, 1999.

Тақ ырып 3 Деректану пә ні–2 сағ ат

1. Деректанудың қ осалқ ы тарихи пә ндермен ара қ атынасы.

2. Нақ ты тарихи зертеулермен арақ атынасы.

3. Тарихи деректердің анық тамасы. Деректану реалды дү ниені тану қ ұ ралы. Адамдар қ олымен жасалынғ ан мә дениет қ ұ ндылық тары - фольклорлық туындылар, заттар, жазбалар, қ ұ жаттар - деректану ғ ылымының зерттеу объектісі.

Ә дебиеттер:

1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағ ы Қ азақ стан. Алматы, 1992.

2. Сыздьқ ова Р., Қ ойгелдиев М. Қ адырғ али би Қ осымұ лы жә не оның жылнамалар жинағ ы. Алматы, 1991.

3. Қ озыбаев М. Ғ ұ мырнама жанрын зерттеу мә селелері //Қ азақ тарихы 1997, N4.

4. Атабаев Қ. Қ азақ стан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002.

5. Атабаев Қ. М., Қ адыртаева М. А. Деректанудың теориялық мә селелері. Алматы, 1999.

Тақ ырып 4 Тарихи дерекітерді сыныптау проблемасы - 2 сағ ат

1. Тарихи деректерді сыныптаудың қ ажеттілігі мен жолдары.

2. Тарихи деректерді типтерге жә не тү рлерге бө лудің негізгі принциптері. Жазба деректердің негізгі типтері. Жазба деректерді тү рлік сыныптау. Ерекше (қ айталанбайтын) жә не кө пшілік (қ айталанатын) деректер жә не олардың деректік маң ызы.

3. Тарихи деректер эволюциясы. Ә лем тарихы деректерінің тү рлік ө згерістерге ұ шырауының ө зіндік ерекшеліктері. Деректер дамуының тенденциялары.

Типтiк жiктелудiң тарихи деректерді турлiк жiктелуден айырмашылығ ы ол деректердiн. мазмуны мен формасының сайкестiк пpинципiне негiзделген. Тип акпаратты салу жане сақ тау тә сiлдерiмен ерекшеленген деректердi бipiктiредi. Негiзiнен деректердiң жетi типiн айтуғ а болады: жазба, заттай, этнографиялык, фольклорлық, лингвистикалық, фотокиноқ ұ жаттар, фоноқ ұ жаттар. Мұ ндай жiктеу дерекке тә н ерекше белгiлерiн (пайда болу, мазмуны, формасы) eскереді, дегенмен бұ л шартты жiктеу. Ө йткенi, фольклорлық (ауызша) деректер қ азіргi кезде, кө п жағ дайда жазба тү рiнде таралғ ан, ал этнографиялық деректер — заттай ескерткiштер немесе кинофотоқ ұ жаттар турiнде берiледi. Сондық тан бұ лардың арасьшда айкын аралық жоқ.

Осындай ерекшелiктерiн ескере келе 1981 жылы ИД. Ковальченконың басшылығ ымен шық қ ан «Источниковедение истории СССР» оқ ұ лығ ын ә леуметтiк акпараттарды бекту формасына карап, деректерді мынандай типтерге бө лген: заттай, кө ркем-сурет жә не графикалы сурет, жазба жане фоноқ ұ жаттар.

Сонымен қ атар деректерді пайда болу тегіне, сырткы ерекшелiктерiне карай ү лкен типтiк топтар класына, оньщ iшiнде шағ ын топтарғ а бө луге болады:

· заттай деректер — археологиялык ескерткiштерден бастап казiргi машиналар мен техникағ а дейiн;

· кө ркем сү рет деректері — сурет ө нерінің, жалпы ө нер саласының барлык туындылары;

· сө здiк деректер — кү нделiктi сө йлеу мә нерiнен бастап халыктың ауызша шығ армашылық ескерткiштерi толығ ымен;

· жазба деректер — этнографиялық материалдардан бастап мазмұ ны мен формасы сан алуан болып келетiн жазба ескерткiштерiнiң бә рi;

· дыбысты деректер – сө зсiз немесе сө збен бiрге орындалатын (саз, ә уен, ә н т. б. );

· салттық деректер — тұ рмыста, мiнез-қ ұ лық та қ алыптасқ ан дә стү рлер, ә дет-ғ vрыптар.

ХХ ғ асыр ақ парат дә уірі боп саналады. Ғ аламдасу мен ұ лттық дамудың ү йлесімді жарасымын талап етіп отырғ ан жаң а технологиялар ғ асыры алдымызғ а тың жобалармен жұ мыс істеу міндетін қ ойып отыр. Жаң а дә уірдің келуімен тарихи деректердің жаң а тү рі пайда болды. Ол – электрондық деректер. Электрондық деректер дә стү рлі деректерден (яғ ни қ ағ аз жү зіндегі деректерден) шамамен кинофотофоноқ ұ жаттар сияқ ты ерекшеленеді.

Тарихшылардың Интернетті игеруі соң ғ ы жылдары ғ ана басталды жә не ө з дамуында бірнеше жү йелі кезең нен ө тті:

- қ орлардың сандық ө суі;

- қ орларды қ ұ ру процесіне кә сіби тарихшыларды тарту;

-осы процестерге байланысты туындағ ан мә селелерге теоретикалық мағ ына беру.

Бү гінде Интернет жү йесінде орналасқ ан ә р тү рлі деректер зерттеу айналымына кө птеп тартылуда, алайда электрондық деректерді деректанулық талдау мә селесінің жеткіліксіздігі, деректанулық сипаттауының жоқ тығ ы олардың оқ у процесі мен зерттеулерде қ олданылуын кү рделендіреді. Сонымен бірге Интернет деректерінің ө зіндік ерекшеліктері бар. Бұ л осы тә різдес қ орлармен жұ мыс істеудің жаң а принциптерін ә зірлеу қ ажеттілігін кө рсетеді.

Интернет жү йесінің қ орларын талдау электрондық тарихи деректердің екі негізгі тү рін бө ліп кө рсетуге мү мкіндік береді.

- электрондық қ ұ жаттардың дә стү рлі жазба деректермен ұ қ састығ ы;

- тарихи деректерді жеке электрондық деректер ретінде орналастыруғ а мамандандырылғ ан web-сайт.

Бірінші топ Интернет жү йесінде орналасқ ан баспа басылымдарының электрондық тү рлерін, сандық деректерді жә не басқ а да жеке қ ұ жаттарды біріктіреді.

Екінші топ жеке тарихи деректер ретінде қ арастыруғ а болатын web-сайттан тұ рады. Бұ л жағ дайда электрондық дерек қ ұ рылымы кү рделенеді, авторлық мә селесі туындап, деректанулық сипаттау ерекше маң ызғ а ие болады.

Жоғ арыда айтылғ ан тарихи дерек ретінде Интернет қ орларын сипаттаудың алуан тү рі ұ сынылады.

Жеке электрондық қ ұ жатты сипаттау кестесі мыналардан тұ рады: қ ұ жаттың атауы, авторлар, мерзімі, қ ысқ аша мә лімет, қ ұ жат форматы, баспа нұ сқ асының болуы, қ ұ жат орналасқ ан сайтты кө рсету, осы қ ұ жат орналасқ ан басқ а сайтты кө рсету.

Берілген сипаттаудағ ы алдың ғ ы ү ш позиция (атауы, авторды анық тау жә не деректің мерзімі) деректанулық талдауда дә стү рлі болып табылады жә не ерекше тү сініктемені қ ажет етпейді. Қ алғ ан сипаттау позициялары электрондық деректердің ерекшелігімен сә йкестендіріледі жә не Интернет жү йесінің тұ тынушыларына зерттеу жә не ғ ылыми тә жірибеде қ орды тиімді пайдалануғ а бағ ытталғ ан.

Қ ысқ аша мә лімет қ ор сипаты мен мазмұ ны туралы алдын ала ақ парат береді, сонымен қ атар деректанулық сипаттаудың субъективтік позициясы болып табылады. Жеке қ ұ жаттың аң датпа кестесі Интернет жү йесінде тарихнама материалдарын сипаттауда да қ олданылады.

Интернет-қ орлардың келесі сипаттау позициясы – қ ұ жаттың форматын кө рсету (zip, word, html). Сипаттаудың маң ызды белгісі – материалдың баспа нұ сқ асының барын кө рсету. Бұ л жағ дай кө рсетілген материалдың сенімділігін кү шейтеді жә не қ ажеттілік туындағ анда ұ қ сас баспа нұ сқ асын іздеуді жең ілдетеді. Сонымен бірге ғ ылыми ортада кө п жағ дайда web-сайтқ а қ арағ анда баспада басылғ ан материалғ а жасалғ ан сілтемеге кө п сенім артады.

Қ азіргі кезде web-сайттың ү немі жаң арып отыруына байланысты жү йе жағ дайының ерекшелігі онда орналасқ ан қ орлардан ү зінді алуды қ иындатады. Сондық тан Интернет қ орын сипаттауда материалдың баспа нұ сқ асының барекенін кө рсету аса қ ажет. Осы мә селелерді шешу ү шін сипаттаудың ең соң ғ ы позициясы – сол материалды таба алатын балама адресі ұ сынылады.

Тарихи деректерді жеке электрондық деректер ретінде орналастыруғ а мамандандырылғ ан web-сайттың сипаттау кестесі қ ордың авторы, мерзімі, материалдың тақ ырыбы бойынша қ ордың сипаты, қ ордың тү рі, ақ параттың тү рі, қ ысқ аша мә лімет, Интернет жү йесіндегі орны сияқ ты позицияларды қ ұ райды. Қ ор сипатын материал тақ ырыбы бойынша белгілеу монотематикалық жә не политематикалық сайттарды бө ліп кө рсетуді ұ сынады. Қ орлардың тү рі (ғ ылыми, ғ ылыми-кө пшілік, ойын-сауық ) берілген қ ордың сенімділік дә режесін анық тауғ а мү мкіндік береді. Бұ л ө те маң ызды, ө йткені бү гінгі таң да Интернет жү йесіндегі тарихи мә селе бойынша арнаулы сайттардың кө бі ә уесқ ойлық болып келеді, ал кә сіби ғ ылыми сайттармен салыстырғ анда олармен жұ мыс істеу тың ғ ылық ты деректанулық сынды талап етеді. Сайттағ ы ақ параттар тү рінің (тақ ырыптық, графикалық, аудио-, бейнеақ параттық ) кө рсетілуі ә р ақ парат тү рінің деректанулық талдау ә дістерін, зерттеу жә не білім тә жірибесінде олардың қ олдану мү мкіндіктерін белгілейді. Сайттағ ы қ ысқ аша мә лімет сайтта берілген материалдарды алғ ашқ ы тақ ырыптық жіктеуді, олардың ерекшелігін кө рсетуді қ амтуы тиіс. Жоғ арыда кө рсетілген Интернет қ орларын тарихи дерек ретінде сипаттау кестесі тү зету мен нақ тылауды қ ажет етеді.

Интернетті ғ ылыми мақ сатта қ олдану ү шін ү ш бағ ыт белгіленеді: электрондық пошта, телеконференция, жү йенің ақ параттық қ орын пайдалану /1/.

Электронды пошта – желі қ ызметтерінің ішіндегі электрондық мә лімет алмасудың ең негізгісі. Электронды пошта кө мегімен барлық қ ұ рылық тарда тұ ратын адамдар қ ашық тық қ а қ арамай, бір-біріне электрондық жолдау жібере алады.

Телеконференциялардың электрондық поштадан айырмашылығ ы –мә ліметті бір адамғ а ғ ана емес, бірнеше абоненттер тобына жолдайды. Ә р тү рлі мә ліметтерді талқ ылау кезінде конференцияғ а қ атысушылар тең қ ұ қ ық ты болып саналады. Ә рбір телеконференция бір тақ ырыпқ а арналады жә не оның ө зіндік адресі болады, мұ нда қ арастырылатын мә селелер ауқ ымы ә р тү рлі бола береді – ө те ауқ ымды тақ ырыптан тек бір ғ ана сұ рақ қ а дейін қ амтылады.

WWW(world wide web – дү ниежү зілік ө рмек) – Интернеттегі гипермә тіндік ақ парат іздеу жү йесі. Мә ліметтер блоктары (web-парақ та) мекемелердің немесе жеке тұ лғ алардың меншігіндегі www-сервер немесе web-сервер деп аталатын жеке компьютерде сақ талады. Web-қ ұ жаттарғ а енгізілген гипермә тіндік сілтемелер арқ ылы тұ тынушы адам олардың бірінен-біріне ауыса береді. WWW негізінде гипермә тіндік мә ліметтерді тасымалдау хаттамасы – HTTP арқ ылы жұ мыс істейді, ал оның ішкі ақ параттары қ ұ жаттарды белгілеудің гипермә тіндік HTML тілі кө мегімен қ ұ растырылады. Бірқ атар ресейлік тарихшылар В. Н. Владимиров, Н. Н. Силин, Е. В. Злобин, Е. В. Боброва жә не т. б. деректанулық зерттеу жү ргізуде бү кілә лемдік ө рмек ұ сынатын мә ліметтерді қ олданудың келешегі барын айтады.

Тарихи зерттеулерде Интернетті қ олдану ерекшеліктерін зерттеу ісінде орыс ғ алымдары тү пкілікті негіз қ алады. Е. В. Злобиннің ең бегінде Интернеттің деректанулық мә селелеріне жеке бө лім арналғ ан /2/. Ә сіресе, бізге маң ыздысы – басқ а машина оқ итын қ ұ жаттардан белгілі бір ө зіндік ерекшеліктерімен ажыратылатын алғ аш рет тұ жырымдалғ ан «желілі машина оқ итын қ ұ жат» /3/. Желілі қ ұ жаттардың осындай ерекшеліктеріне қ ұ жаттарды жеткізуші тұ тынушыдан қ ашық тық та болуын жә не бірнеше зерттеушілердің бір дерекпен бір мезгілде жұ мыс істеу мү мкіндігін жатқ ызады.

Е. В. Боброва электронды қ ұ жат туралы мынадай балама анық тама береді: Электрондық қ ұ жат – электронды есептегіш техника қ ұ ралдары арқ ылы пайда болғ ан қ ұ жат /4/. Боброва Интернет жү йесіне енгізу ү шін электронды-есептегіш техника қ ұ ралдары кө мегімен Интернет-қ ұ жаттар класын бө ліп кө рсетеді. Онда Интернет бір-бірімен байланысқ ан жә не TCP/IР аpқ ылы ө зара ә сер ететін жү йе жиынтығ ын қ ұ райды.

Жоғ арыда келтірілген анық тамалардан байқ ағ анымыз: авторлар желілі қ ұ жат анық тамасын бергенде, екі жақ тан қ арастырады. Е. В. Злобин тұ тынушы ретінде желілі қ ұ жаттардың ерекшілігіне қ арайды, ал Е. В. Боброва автор ретінде Интернет-қ ұ жаттың қ ұ рылуы мен міндетінің ерекшеліктеріне назар аударады.

Екі автор да ең бастысын, мә селенің деректанулық аспектін назардан тыс қ алдырады. Желілі қ ұ жат тұ тынушы компьютерінде уақ ытша файл тү рінде ғ ана кө рсетілген. Оны сақ тау жә не тарихи дерекке айналдыру – тарихшы ғ алымның жұ мысы.

Ә дебиеттер:

1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағ ы Қ азақ стан. Алматы, 1992.

2. Сыздьқ ова Р., Қ ойгелдиев М. Қ адырғ али би Қ осымұ лы жә не оның жылнамалар жинағ ы. Алматы, 1991.

3. Қ озыбаев М. Ғ ұ мырнама жанрын зерттеу мә селелері //Қ азақ тарихы 1997, N4.

4. Атабаев Қ. Қ азақ стан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002.

5. Атабаев Қ. М., Қ адыртаева М. А. Деректанудың теориялық мә селелері. Алматы, 1999.

6. Атабаев Қ. Қ азақ баспасө зі - Қ азақ стан тарихының дерек кө зі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. А., 1999

Тақ ырып 5 Деректанудың қ алыптасуы жә не дамуы - 2 сағ ат

1. Деректанудын, ғ ылым ретінде пайда болуьшың жә не қ алыптасуының алғ ышарттары. Орыс жылнамаларын зерттеуші А. Л. Шлецер (1735-1809), неміс ғ алымы Ф. Шлейермахер (1768-1834), неміс тарихшылары Б. Нибур (1766-1831), Л. фон Ранке (1795-1886), франң уз тарихшысы П. Дону (1761-1840) т. б. - деректану ғ ылымының негізін қ алаушылар.

2. XIX ғ. бірінші жартысындағ ы ірі ғ ылыми жаң алық тардың ашылуы жә не ұ лттық сананың оянуының деректану ғ ылымының дамуына тигізген ө сері. Г. Ф. фон Штейннің " Ежелгі тарихи деректерді зерттеу қ оғ амын" қ ұ руы. " Герман тарихының ескерткіштері" сериясының жарық кө руі. Г. Вайц (1813-1886) жө не оның " Германия тарихының деректануы".

3. Батыс Европа елдерінде тарихи зерттеу ісімен айналысатын мамандарғ а деген кажеттіліктің артуы. Ұ лы француз буржуазиялық революциясы жә не мұ рағ ат істеріндегі ө згерістер. 1821 жылы Парижде хартиялар мектебінің ашылуы жә не оның міндеттері мен маң ызы. Батыс Европа елдеріндегі арнайы тарихи зерттеу институттарының ашылуы. Э. Бернгеймнің (1850-1942) " Тарих ғ ылымына кіріспе" атты оқ улығ ындағ ы методология, методика, тү сініктер жә не сьшыптау мә селелері. Ш. Ланглуа (1863-1920) мен Ш. Сеньо-бостың (1854-1942) " Тарихи зерттеуге кіріспе" атты ең бектер-нің негізгі бө лімдері жә не олардағ ы деректанулық ойлар мен тә сілдер. Орыс тарихшысы В. О. Ключевский XIX ғ. соң ындағ ы Ресей тарих ғ ылымың ың ерекшелігі мен міндеттері, тарихи деректер, тарихи сын жә не тарихи сынның ерекшеліктері туралы. А. С. Лаппо-Данилевскийдің (1863-1918) деректану методологиясы туралы концепциясы. Деректану - тарихи деректер туралы біртү гас жү йелі ғ ылым.

4. Кең естік тарихнамадағ ы деректану ғ ылымының дамуы ның негізгі кезең дері жә пе деректану пә нін оқ ытудыц ерекшеліктері. Деректанулық орталық тар.

Ә дебиеттер:

1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағ ы Қ азақ стан. Алматы, 1992.

2. Сыздьқ ова Р., Қ ойгелдиев М. Қ адырғ али би Қ осымұ лы жә не оның жылнамалар жинағ ы. Алматы, 1991.

3. Қ озыбаев М. Ғ ұ мырнама жанрын зерттеу мә селелері //Қ азақ тарихы 1997, N4.

4. Атабаев Қ. Қ азақ стан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002.

5. Атабаев Қ. М., Қ адыртаева М. А. Деректанудың теориялық мә селелері. Алматы, 1999.

6. Атабаев Қ. Қ азақ баспасө зі - Қ азақ стан тарихының дерек кө зі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. А., 1999

Тақ ырып 5 Тарихи деректерді талдау методикасы – 2сағ ат

1. Деректанулық сын. В. Н. Татишев деректанулық сын туралы. АЛ. Шлецердің тарихи деректанулық сынды негізгі топтарғ а бө луі. В. О. Ключевский “филологиялық сын” жә не “фактілік сын” туралы. А. С. Лаппо-Данилевскийдің деректерді, ғ ылыми сынның негізгі кезендерін жә не 14 Ережесін кө рсетуі.

2. Тарихи деректерді талдаудың қ ұ рамдас ү ш бө лігі — методология, методика жә не техника.

3. Объективтік принцип, тарихилық принцип, партиялық, принцип – деректану методикасының негізгі принциптері.

4. Деректермен жұ мыс істеудің негізгі ү ш кезең і: деректерді іздеу, табу (деректанулык, эвристика), деректанулық талдау (сын), деректердегі алынғ ан мә ліметтер нақ ты зертгеулерге пайдалану, тә сілдсрін жасау (методика).

Қ азіргі таң да тарихи деректердің саны, кө лемі, тү рі жағ ынан ә ртү рлі. Сондық тан тарихшығ а оларды бір-бірінен ажырату ү шін не оларды жіктеп, не топтау керек. Осыларды топтау, жіктеуде ә ркім ә р тү рлі пікір айтады.
Жіктеу – обьективті зарттеуші ө лшемдерге негіхделуі керек. Олар обьективті деректердің ө зінен шығ уы керек. Онда деректерде шындық тың орын алуы, бейнелену заң дары орын алуы тиіс.
Сондық тан жіктеу тек таза техникалық емес, ә діснамалық мә селе. Ол зерттеу тә сілі қ ызметтерін атқ арады. Жалпы, Кең ес ү кіметіне дейін ғ алымдар тарихи деректерді зерттегенде олардың ә леуметтік тарихын ескермеді. Кө бінесе 2 топқ а бө лді.
Мысалы, француз Шарль Сеньобус: «Ө ткеннің ізі тікелей, ө ткеннің қ осымша ізі» дейді. Лапо-Данилевский: «Мә дениеттің қ алдығ ы» дейді. Сонымен қ атар, «фактілерді суреттеу, айту» дейді. Кең ес дә уіріндегі жіктеуді ұ сынамыз. Кең ес ү кметінің алғ ашқ ы жылдарында ө ткен бұ рынғ ы деректанушылардың пікірін қ олдады. 1925-40 жж. Тарихшылар мемлекет, идеология, қ оғ амдық қ озғ алыс тарихи тақ ырыптар бойынша жіктеді. 40-50 жж. Академик Тихомиров деректерді 5 топқ а бө лді: заттай, лингвистикалық, этнографиялық, ауызша, жазбаша. Тихомиров жазба деректерді 2-ге бө лді. Яғ ни, қ ұ жаттық жә не баяндаушы деп. Ол деректерді шығ у тегіне қ арай бө лді. ХХ съезден кейін деректерді типологиялық жіктеу қ алыптасады.
Типтік жіктелу – деректердің мазмұ ны мен формасының сә йкестік принципіне негізделген. Ақ паратты алу, сақ тау тә сілдерімен ерекшеленеді.
Типтік жіктелудің 7 тү рі бар. Олар: жазба, лингвистикалық, заттай фото-кино қ ұ жаттар, этнографиялық - фоно қ ұ жаттар, фольклорлық.
Жоғ арыда айтқ ан жіктеу пайда болу мазмұ ны, формасы ескеріледі. Бұ л жіктеу барысында нақ ты жіктеу жоқ.
Ковальченконың деректану оқ улығ ында мынадай типтерге бө леді: заттай, кө ркемсурет, графикалық тип, жазба, фото қ ұ жат.

Деректерді пайда болу тегі, сыртқ ы ерекшелігі қ арай ү лкен немесе шағ ын топтарғ а бө леді.

· заттай деректер археологиялық ескерткіштерінен бастап қ азіргі дамығ ан техника-машиналарғ а дейін;

· кө ркемсурет сурет ө нерінің барлық саласы;

· сө здік деректер кү нделікті сө йлеу мә дениетінен бастап, халық тың шығ армашылық ескерткіштері;

· жазба деректер тұ рмыста, мінез-қ ұ лық та қ алыптасқ ан дә стү рлер мен ә дет-ғ ұ рыптар;

Жалпы, кө птеген тарихи деректер бір типке жатпайды., бұ лар аралас типтерді қ ұ райды.
Мысалы, бір деректер бірнеше типтерге жатуы да мү мкін. Жазба деректер ө те кө п мө лшерде кездесетіндіктен, оларды ә р тү рге бө леді. Бұ ндағ ы негізгі принцип оның формасы мен мазмұ нының мақ саты бірлігі осындай жағ дайды ескергенде Н. У. Пушкарев жазба деректерді екіге бө леді:

Қ ұ жаттық:

· картографтық

· статистикалық

· актілік

· концелярлық

Баяндаушы:

· жеке (хаттар, кү нделік, заманхат);

· кө ркем (очерк, роман, лирика, проза);

· тарихи (повесть, жылнамалар, ә дебиеттер);

· ғ ылыми (тарихи, философиялық, ә леуметтік ең бектер).

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 Следующая ⇒