ӨЧЕНЧЕ ДӘҮЛӘТ ДУМАСЫ

Ө ЧЕНЧЕ ДӘ Ү ЛӘ Т ДУМАСЫ

(1907, 1 (14) ноябрь – 1912, 9 (22) июнь)

Премьер – министр Столыпин 1907 елның 3 (16) июле кө нне сайлаулар турында яң а закон чыгарып, Думага сайлауларга зур ү згә решлә р кертә: һ ә р 230 алпавытка, һ ә р 1000 шә һ ә р кешесенә, һ ә р 60 000 крестьянга, һ ә р 125 000 эшчегә берә р депутат сайланырга тиеш була. Польша һ ә м Русиянең Ауропа ө лешендә яшә гә н тө реклә рнең сайлауларга хокукы бик нык кысыла, Тө ркестан һ ә м Дала регионнарындагы җ ирле халык сайлам мө мкинлегеннә н бө тенлә й мә хрү м ителә. Нә тиҗ ә дә, 1907 елгы сайлауларда Ө ченче Думага 52 артык уң чы депутатларыннан тыш 93 урыс миллә тчесе, 133 октябрист, 39 прогрессив партия ә гъзасы, 3 кадет, 14 трудовик, 14 социаль – демократ (большевиклар белә н меньшевиклар бергә ) янында Польша һ ә м Балтыйк буе ө лкә лә реннә н 17, сайлау хокукыннан мә хрү м ителгә н, дискриминация мохитендә яшә ү че мө селман халыклары яши торган Русиянең Ауропа ө лешеннә н 10 мө селман депутаты катнаша ала. Бу ун мө селман депутатының 7 се Казан татарларыннан була. Кавказдан 2, Кырымнан бер депутат сайлана. Шулай итеп, Столыпинның саулау хокукы турындагы законында Ауропа Русиясеннә н 403 1ә м кө нчыгыш регионнардан 39 кеше сайлана. Нә тиҗ ә дә, Дума депутатлары 524 ә гъзадан 442 гә кадә р кими.

Ө ченче Думада, Икенчесендә ге кебек, “Мө селман фракциясе” тө зелә. Кү пчелеге унчылардан торган Икенче Думага “Мө селман фракциясе” белә н берлә шкә н кадетлар да бары тик 57 депутат кына сайлана ала. Бу шартларда мө селман депутатларының эш кү рсә тергә артык мө мкинлеклә ре булмый. Кү пчелек булган урыс шовинист депутатлары урыс сә ясә тенә алга сө рү че, урыс булмаганнарны тагы да рә химсезрә к кысу һ ә м Русиядә ге бө тен миллә тлә рне “руслаштыру”ны тизлә тү ягында була. Тө рек – мө селман мә ктә плә ренең һ ә м хә йрия җ ә мгыятьлә ренең ябылулар телилә р. Министрлар советы рә исе Столыпин бу планнарның барысын да тормышка ашырмаса да, урыс булмаганнарны изү сә ясә тен сизелерлек дә рә җ ә дә куә тлә ндерә. Мө селман – депутатлар бу юлы да байтак чыгышларында бер схздә булалар. Садри Максуди “Русиядә 20 миллион мө селман яши, бер динне тота. Дагыстанда бер – ике халыктан башка, бер телдә сө йлә шә лә р”, дип мә сьә лә не аң латып бирә. “Мө селман фракциясе” ана телендә башлангыч белем бирү не, Кавказда җ ир мә сьә лә сен кү тә реп, укыту учреждениялә рендә реформа уздыру ө чен 6 миллион сум акча кирә клеген, дин азатлыгы, Дә ү лә т Думасында “Мө селман фракциясе”нең ү з талә плә ре хакында татарча сө йлә ргә, татарча язылган прошениелә р бирелергә тиешлекне кө н тә ртибенә куя.

Ө ченче Дә ү лә т Думасы 1907 елның 9 (22) ноябре кө нне чыгарган бер карары бө тен крестьяннарның уртак малы дип аталган “мир”дә н чыгып, ү з ө лешлә ре белә н кечкенә игенчелек – малчылык тә шкилате ача алачагын игълан итә. Столыпинның җ ир – туфрак реформасы, урыс крестьяннары тормышында зур ү згә решлә ргә юл куя торган карары Ө ченче Дума раславыннан соң законга керә. Яхшы хә лле крестьяннар фә кыйрьлә рнең җ ирлә рен сатып алып, шул җ ирлә ргә урнаша башлыйлар. Ү з ө лешлә рен сатканнар исә Себергә, Казакъстанга, Тө ркестанга һ ә м Ерак Кө нчыгышка кү плә п кү ченә башлый. Табигый ки, урыс хө кү мә тенең сә ясә те нә тиҗ ә сендә, Тө ркестан һ ә м Казахстандагы мө селман җ ирлә рендә урыслар кү пчелек булып арта. Хө кү мә тнең бу басып алу гамә ленә каршы Думадагы мө селман депутатлары җ итди каршылык кү рсә тмилә р.

Ө ченче Дә ү лә т Думасы дә верендә урыслар башлангыч белемне мә җ бү ри иткә н бер мә гариф законының проектын хә зерлилә р. Бу канун кушканча, урыс булмаган халыкларның мә ктә плә рендә урыс теле мә җ бү ри укытылачак дигә нне аң лата. Мә гариф министр Толстойның бу проекты бигрә к тә мө селманнар арасында зур ризасызлык уята. Дума ә гъзасы Садри Максуди (Арсал) мө селманнар арасындагы мохитны һ ә м закон проектына бә йле мә сьә лә лә рне җ ентеклә п ө йрә нер ө чен, 1912 елның җ ә ендә Идел – Урал, Тө ркестан һ ә м Дала регионнарында сә яхә т итте һ ә м шул уң айдан кайбер шә һ ә рлә рдә, мә сә лә н, Уфада Думадагы “Мө селман фракциясе”нең гамә ллә ре хакында халыкка мә гълү мә т бирә. Сә яхә т вакытында алган тә эсирлә рен ул дү рт маддә хә ленә китереп, “Мә җ бү ри башлангыч белем алу” законын тикшергә ндә дикъкатькә алынсын, дип Думага тапшыра. Максуди хә зерлә гә н маддә лә рнең кайберлә ре канун кысаларына керсә дә, 1914 елда сугыш башлану сә бә бе белә н тормышка аша алмый кала.

Ө ченче Дума дә верендә геноцид тагын да артты, мө селманнар арасындагы милли гамә ллә рне һ ә м яң алык хә рә кә тлә рен бастырыр ө чен урыс хө кү мә те тарафыннан кырыс планнар корыла. Бигрә к тә алгарыш тарафын алган учрең дениелә р һ ә м мә ктә плә р ябылуга дучар була. Мө селманнарның байтак кына зыялылары сө ргенгә озатыла яки зинданнарга ябыла. Милли кысу – изү нең кө чә юе аркасында Йосыф Акчура белә н Рә шит Ибраһ им кебек Русия мө селманнарының алдынгы шә хеслә ре Тө ркиягә кү чеп китә. Рә химсез цензура аркасында тө рек (татар) матбугаты да ә ү вә лге җ анлылыгын дә вам итә алмас хә лгә тө шә. Думадагы мө селман депутатлары ү злә рен куркыныч астына куймас ө чен, Думаның ахырына кадә р (1912) аваз чыгармый утыруны мә гъкуль кү рә лә р.

Кыскасы Ө ченче Думада мө селманнар ө чен файдалы бер генә гамә л дә булмый. Чынлыкта, 442 ә гъзалык Ө ченче Думада урын алган ун тө рки – мө селман депутаттан зур эшлә р ө мет итеп булмаганы аң лашыла. 1912 елның 9 июнендә Дә ү лә т Думасы патшаның ә мере белә н янә таратыла һ ә м Дү ртенче Дума ө чен сайлаулар уздыру мә сьә лә се килеп туа.

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒