4. Психологияның зерттеу әдістері

Қ ай ғ ылым болмасын ө зін тың фактілермен жаң артып ү немі толық тырып отырмаса, ол ғ ылым дами алмайды. Соғ ан орай психологияның ғ ылыми негізделген ә дістерін (методтарын) пайдаланғ анда ғ ана ғ ылым дұ рыс дамуы мү мкін. Ғ ылыми ә дістерді, методтарды негіздеу, ә дістердің, оларды пайдалану ережелерінің жә не ғ ылыми пә ннің философиялық, психологиялық ұ ғ ымының арасындағ ы ө зара байланысты ашу, сол ғ ылымның жан-жақ ты дамып қ алыптасуына зор мү мкіндік береді деген сө з. Бiздiң ә рқ айсысымызғ а оң ай, тiптi таныс сияқ ты болып кө рiнетiн кү нделікті психикалық ө мiрiмiзге ү ң ілiп қ арасақ, ө зiне тә н заң дылық тары бар аса кү рделi қ асиет екендігіне кө з жеткіземіз. Психикалық ө мiрдi де жай кө збен қ арап ажырату қ иын, адамның психологиялық ерекшелiктерiн бiлу ү шiн осы ғ ылымның зерттеу ә дiстерiмен танысуымыз қ ажет, себебі ә р ғ ылымның ө зiндiк ерекшелiктерiне қ арай дербес зерттеу ә дiстерi болады, осы ә дiстер арқ ылы сол ғ ылымның сан алуан заң дылық тарын зерттеуге мү мкiндiк тууы заң дыда, егер ғ ылымда ө зiне тә н зерттеу ә дістері болмаса, ол нағ ыз ғ ылым болудан қ алады. Басқ а ғ ылымдар сияқ ты психология ғ ылымының да ө зiне тә н зерттеу ә дiстерi бар. Бұ л ә дiстер осы ғ ылымның кө п жылғ ы даму жолында тү рлi тексерулерден ө тiп, сұ рыпталу арқ ылы қ алыптасқ ан.

Психикалық ә рекеттi белгiлi мақ сатқ а байланысты жоспарлап, арнайы белгiленген жә не мұ қ ият ұ йымдастырылғ ан ә дiстер арқ ылы зерттейдi. Зерттелiнетiн адамның кө п рет қ айталанғ ан iс-ә рекеттерi мен қ ылық тары, сө з саптауы мен мимикалары ғ ана бiзге оның шын мағ ынасындағ ы ойлауы мен сө йлеуiнiң, сезiмi мен еркiнiң, темпераментi мен мiнезiнiң ерекшелiктерiн бiлуге кө мектеседi.

Адамның психологиясы, сана-сезiм дә режесi iс-ә рекеттен, оның нә тижесiнен жақ сы байқ алады. Адам психологиясын нақ тылы ә рекет ү стiнде зерттеу психологияның ең негiзгi принципi. Идеалистiк психологияның ө кiлдерi: «адамның психикалық қ ұ былыстарын зерттеуде оның ө зi берген мә лiметтер шешушi орын алады, сондық тан да ө зiн-ө зi байқ ау «интроспекция» ә дiсiнiң деректерiне ерекше кө ң iл бө лу қ ажет», бұ л дұ рыс пiкiр емес. Мұ ндай жолмен адамның iшкi жан дү ниесiн бiлу қ иын, ө йткенi адам ө зi туралы кө п жағ дайларда қ ателеседi, оның шынын айтқ ысы келмеуi де ық тимал, сондай-ақ адам ө зiнiң психологиялық ерекшелiктерiн жете бiлмеуi, не оны басқ а бiреуге дұ рыс жеткiзiп бере алмауы мү мкiн. Ө зiн-ө зi байқ ау – адам психикасын зерттеудiң ә дiсi болып табылмайды, ол ә ркiмнiң ө з басындағ ы рухани ерекшелiктерiн аң ғ ара алуын кө рсететiн факт. Мұ ндай жолмен адам психологиясының мә нi, оның қ алыптасу жолын тү сiндiруге болмайтындық тан, психиканы объективтiк жолмен зерттеуде бiз осы принциптен ешбiр ауытқ ымауымыз қ ажет. Психологияда адамның психикалық ерекшелiктерiн зерттейтiн бiрнеше ә дiстер бар, олардың бiр тобын негiзгi ә дiстер, екiншi бiр тобын қ осалқ ы ә дiстер деп атаймыз. Осындай негiзгi ә дiстердiң бiрiне байқ ау ә дiсi мен эксперименттік ә діс жатады.

Байқ ау ә дiсi

Белгiлi жоспар бойынша жү йелi тү рде бiраз уақ ыт бойына зерттелушi адамның психикалық ерекшелiктерiн қ адағ алауды – байқ ау ә дiсi деп атайды. Байқ ау ә детте, табиғ и жағ дайда, зерттелушi адамның ә рекетiне ә дейi араласпай-ақ жү ргiзiледi. Осы ә дiс арқ ылы зерттелушiнiң мимикасын (бет қ ұ былысын), сө з реакцияларын, тү рлi қ озғ алыстарын, мiнез-қ ұ лқ ын, жалпы ә рекетiн байқ ауғ а болады. Сондай-ақ адамның ерiк кү шi, сезiм ерекшелiктерiн, темпераментi де байқ ау ә дiсi арқ ылы ажыратылады. Мысалы, мектептегi оқ ушының ойлауы мен сө йлеу ә рекетiн зерттеу керек болса, ол ү шiн зерттеушi оқ ушының ә р сабақ ү стiндегi жеке сө здерiн, сө йлемдерiн стенографиялап, кү нделiкке тү сiредi, кейiн оны тиянақ ты тү рде талқ ылайды да, тиiстi қ орытынды шығ арады.

Ғ ылыми зерттеу жұ мыстарының тү рлi ерекшелiктерiне қ арай байқ ау ә дiсiнде кейде аспаптар да қ олданылады. Мә селен, зерттелiнетiн объектiнi суретке тү сiру ү шiн фотоаппараттар, сө здерiн жазу ү шiн магнитофондар қ олданылады.

Байқ ау ә дiсiнiң нә тижелi болып шығ уы ү шiн қ ажеттi кейбiр шарттар:

Байқ аудың ұ зақ уақ ыт бойына жү ргiзiлуiн жә не бiр фактiнiң ө зi бiрнеше рет қ айталанып зертелiнуiн қ амтамсыз ету;
Зерттелiнетiн объектiнi айқ ын белгiлеу жә не байқ аудың мақ сатын тү сiне бiлу қ ажет.
Байқ алғ ан фактiлердi сол сә тте жазып отыру, зерттеушiнiң сө з реакцияларын стенографиялап отыру, кейiн оғ ан талдау жасау, басты фактiлердi iрiктеп алу – осы ә дiстiң негiзгi талабы.

Мектеп тә жiрибесiнде байқ ау ә дiсi арқ ылы оқ у-тә рбие процесiнiң ә р кезең дерiнде мұ ғ алiм оқ ушылардың сабақ ү лгеруi мен тә ртiбiндегi ерекшелiктердi бiлуiне, кейiн оларды жақ сарта тү су жө нiнде тиiстi шаралар белгiлей алуына болады. Бұ л ә дiс адамдардың психологиялық ерекшелiктерiн зерттеуде ө те кө п қ олданылатын ә дiстердiң бiрi.

Байқ ау ә дiсiне қ арағ анда психикалық қ ұ былыстарды эксперименттiк жолмен зерттеудiң бiраз артық шылығ ы бар.

Эксперимент ә дісі

Кө птеген ғ ылымдардағ ыдай психологияның негізгі ә дісі - эксперимент ә діс деп аталады. Оның ең маң ызды артық шылығ ы, зерттеушiнің ө зiне керектi психикалық қ ұ былыстың кө рініс беруін кү тіп отырмай, оны ө зі туғ ызатындығ ында. Белгілі бір жағ дай жасай отырып, зерттеуші, біріншіден, осы жағ дайдың тексеріліп отырғ ан психикалық қ ұ былыстарғ а тигізетін ә серін, екіншіден, бір жағ дайды ө згертіп, басқ асын ө згертпей сақ тауғ а, сол арқ ылы белгілі бір психикалық қ ұ былыстардың себептерін ашуғ а, ү шіншіден, тә жірибені қ айталауғ а, сө йтіп зерттеліп отырғ ан психикалық қ ұ былыстардың типтілігі немесе кездейсоқ тылығ ы солардың негізінде анық талатын сандық деректерді жинақ тауғ а мү мкіндік береді. Психологияда эксперимент ә дісі екіге бө лінеді. Олар: лабораториялық ә діс жә не табиғ и ә діс болып екiге бө лiнедi.

Лабораториялық ә діс

ХIХ ғ асырдың ортасынан бастап, жеке психикалық процестердi зерттеу ү шiн эксперимент (тә жiрибе) кең тү рде қ олданыла бастады. Несім ғ алымы В. Вунд (1832-1920) психологияны эксперименттiк жолмен зерттеудiң негiзiн салды, сө йтіп (1879) жылы тұ ң ғ ыш лаборатория ашты. Психологтар алғ аш рет кө ру, есту, иіс тү йсіктерін зерттеу ү шін экспериментті пайдаланды. Кейін олар секундтың 1/100 ү лестеріне дейін дә л ө лшейтін қ ұ ралдар ойлап шығ арып, кейбір психикалық процестердің пайда болу тездігін ө лшеуді ойлап табуына мү мкіндік туды. Сө йтіп, 80-ші жылдары ес қ ұ былыстарын зерттеу лабораторияда тұ ң ғ ыш рет жү ргізіле бастады. Арнаулы ә дістер қ олдану арқ ылы жаттап алудың тездігі мен дә лдігі, ұ мытудың жылдамдығ ы тағ ы басқ а процестер зерттелініп ө лшеліне бастады. Орыс психологы Н. Ланге (1858-1921) эксперимент ә дісімен зейін мен қ абылдауғ а зерттеу жү ргізді. Тоқ саныншы жылдары француз психологы А. Бине (1857-1911) алғ аш рет ойлау процесіне тә жірибе жасады. Осы зерттеудің нә тижелері психологтардың І- дү ние жү зілік конгресінде (Парижде-1889) талқ ыланды. ХХ ғ асырдың басында психология ғ ылымының қ арамағ ында бірнеше ондағ ан лабораториялар болды. Осындай жақ сы жабдық талғ ан психологиялық лабораториялардың бірін ХХ-ғ асырдың басында орыс психологы Г. И. Челпанов (1862-1936) ұ йымдастырды. Қ азірде СССР Педагогикалық Ғ ылымдар академиясына қ арасты Психология ғ ылыми-зерттеу институты (Москва) жоғ арыда аталғ ан лабораторияның негізінде қ ұ рылғ ан. Осы кү ндері институт лабораториялары ең жоғ ары техникамен жабдық талғ ан ү лкен ғ ылыми-зерттеу орталығ ы болып отыр. Киев, Тибилиси қ алаларында психология институттарында да осындай лабораториялар бар.

Ғ ылыми психология психикалық қ ұ былыстардың физиологиялық негіздерін ашуды басты мә селенің бірі деп қ арайды. Бұ л міндетті академик И. П. Павлов ашқ ан ә йгілі шартты рефлекстер ә дісі бойынша шешуге болады. Кө птеген физиологиялық жә не психологиялық лабораторияларда И. П. Павловтың шә кірттері бұ л ә дістің ә р тү рлі варианттарымен ойдағ ыдай жұ мыс жү ргізуде. Мысалы, осы ә діс арқ ылы профессор Н. И. Красногорский балалардың жоғ ары дә режелі нерв қ ызметінің даму жолдарын, профессор А. Г. Иванов-Смоленский адамдардың бірінші жә не екінші сигнал жү йелерінің қ ызметін зерттеген. Эксперимент жү ргізу ү шін арнаулы лабораториялық мекемелер қ ажет болатынын айтты.

Лабораторияларда психикалық процестердiң пайда болу шапшаң дығ ын ө лшеу ү шiн –

хроноскоп, терi тү йсiгiнiң сезгiштiгiн байқ ау ү шiн – эстезиометр, зейiн кө лемiн анық тау ү шiн – тахистоскоп, естудi ө лшеу ү шiн – аудиометр, денедегі бұ лшық еттердiң жұ мысын тiркеп отыру ү шiн – эркограф жабдық тары пайданалынды.

Лабораторияларда жү ргізілетін эксперименттің нә тижелілігітө мендегі жағ дайларғ а байланысты болады:

1. Байқ алатын обьекті жө нінде экспериментатордың алдын-ала болжамы (гипотезасы) болуы керек.

2. Тә жірибе тү ріне лайық ты жұ мыс жағ дайын жасау, (жазып отыру, инструкциялар т. б., жазу-сызу қ ұ ралдары мен қ амтамасыз ету).

3. Тә жірибені алдын-ала белгілеген жоспар бойынша арнаулы методикағ а сай жү ргізу.

4. Бір қ ұ былысты бірнеше рет ө ткізіп, оларғ а сандық жә не сапалық жағ ынан дербес талдау жасау.

5. Алынғ ан мә ліметтерге байланысты негізгі жә н ебасқ а да қ орытындылар шығ ара отырып, эксперимент жү ргізуде ашылғ ан кейбір ғ ылыми деректерді (егер зерттеу жұ мысы

мектеп жағ дайында жү ргізілетін болса) оқ у-тә рбие процесінің сапасын жақ сарту ү шін пайдаланса, бұ л эксперименттің негізгі мақ сатының орындалғ аны болып табылады.

Табиғ и ә діс

Эксперименттiң екiншi бiр тү рi – табиғ и эксперимент деп аталады, бұ л эксперименттi тұ ң ғ ыш қ олданғ ан орыс психологы А. Ф. Лазурский болатын, бұ л ә дiстiң байқ ау ә дiсiнен айырмашылығ ы, мұ нда эксперимент жү ргiзушi ө зiне керек қ ұ былысты табиғ и жағ дайда тудырып отырады. Табиғ и эксперименттің лабораториялық эксперименттен айырмашылығ ы, -табиғ и жағ дайдағ ы эксперименттің барысында қ ызметтің (ойын, оқ у, ең бек) ә деттегі жағ дайы сақ талады. А. Ф. Лазурский (1874-1917) бұ л экспериментті балалардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу ү шін алғ аш рет ашқ ан болатын. Табиғ и жағ дайдағ ы экспериментті жү ргізу кезінде алдын ала баланың іс-ә рекеттері зерттелінеді жә не онда қ андай психикалық ерекшеліктер айқ ынырақ кө рініс беретіндігі анық талады. Бұ дан кейін жаң ағ ы іс-ә рекет эксперимент міндетіне сә йкес ұ йымдастырылады жә не оның бала қ ажетті зерттеуден ө теді. Табиғ а жағ дайдағ ы эксперименттің артық шылығ ы оның байқ ау ә дістерінің (методтарының ) жә не эксперименттің жақ сы қ асиеттерін-біріншісінің табиғ илығ ы мен екіншісінің белсенділігін ү йлестіретіндігінде. Табиғ и жағ дайдағ ы экспериментті одан ә рі дамыту оның мынандай, психологиялық -педагогикалық эксперимент сияқ ты екінші тү рінің тууына ә келеді. Мұ ның мә ні- оқ ушыны зерттеу тікелей оқ ыту жә не тә рбиелеу процесінде, зерттеу обьектісі болып табылатын психикалық ерекшеліктердің белсенді қ алыптасу процесінде атқ арылатындығ ында.

Психологияда бұ л айтылғ андардан басқ а да ә дiстер бар, оларды қ осалқ ы ә дiстер деп атайды. Осындай қ осалқ ы ә дiстердiң қ атарына – анкета ә дісі (жазбаша) сұ рақ -жауап ә дiсi, интервью (ә ң гiмелесу), сұ қ баттасу ә дiсi жатады.

Тү рлi психикалық қ ұ былыстардың қ ұ рылымын функциялар мен параметрлердi шамамен жорамалдауда, эксперименттiк материялдарды талдауда, модельдiк қ ұ растыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық -статистикалық ә дiс қ олданылады.

Ә ң гiмелесу (сұ хбаттасу) ә дiсi

Ә ң гімелесу ә дісі –жауап берушінің сө зінен обьективтік жә не субьективтік деректер туралы ақ парат алу. Психологияда қ олданылатын ә ң гімелесу ә дісін екі тү рге бө луге болады: 1. «Бетпе - бет» ә ң гімелесу, арнайы жоспар қ ұ ру арқ ылы зерттеушінің , зерттелушіге жү ргізетін ә дісі.

2. Сырттай ә ң гімелесу –«Анкета» ол ө з бетінше толтырылады. Ауызша ә ң гімелесу психологиялық зерттеулер ү шін дә стү рлі ә діс болып табылады. Оны ә ртү рлі ғ ылыми мектептер мен бағ ыттардың психологтары ертеден бері қ олданылып келеді. Психологиялық зерттеулерде ә ң гімелесуді қ олданудың аясы жан-жақ ты:

Зерттеулердің алғ ашқ ы кезең дерінде бақ ылау жоспарымен жұ мыс істеу ү рдісінде тек қ ана ә ң гімелесуді пайдаланады. Ә ң гімелесу мә ліметтерінің кө мегімен зерттеу проблемесы бойынша ө згерістер анық талады, жұ мыс гипотезасы ұ сынылады; Ә ң гімелесу басқ а ә дістердің кө мегімен алынғ ан мә ліметтерді анық тау, кең ейту жә не бақ ылау ү шін қ ызмет етеді. Ә ң гімелесудің екі тү рі кездеседі: қ алыпты жә не қ алыптан тыс.

Қ алыпты ә ң гімелесуде қ ойылатын сұ рақ тар жә не олардың бірізділігі алдын ала анық талып, барлық жауап берушілерге мазмұ ны бірдей болады. Зерттеушіге кейбір сұ рақ тардың мазмұ нын ө згертуге немесе жаң а сұ рақ тар енгізуге, сұ рақ беру тә ртібін ө згертуге болмайды.

Қ алыптан тыс ә ң гімелесудің ә дістемесі керісінше, толық, икемді, кейбір ө згерістерді енгізуге болатындығ ымен сипатталады. Зерттеуші ә ң гіменің жалпы жоспарын басшылық қ а алады, нақ ты жағ дайларғ а сә йкес сұ рақ тың атын, сұ рақ тың қ ойылу тә ртібін ө згертуге қ ұ қ ы бар.

Анкета ә дісі

Алдын ала арнайы жасалғ ан сұ рақ тардың кө мегімен жаппай материал жинау ә дісі. Кейінгі кезде психологияда бұ л ә діске ерекше мә н беріліп, тез арада респонденттерді жаппай сұ рауғ а мү мкіншілік туды., ә дістемесі тиімді жә не жиналғ ан материалды автоматты тү рде ө ң деуге мү мкіндік береді.

Анкета ә дісінің (сырттай сауал жү ргізу) ө зіндік ерекшеліктері бар. Сырттай сауал жү ргізу кейде адамдардың ө ткір пікірталасын туғ ызатын мә селелерге олардың қ атынасын анық тау немесе қ ысқ а мерзімнің ішінде кө п адамдарғ а жаппай сұ рау жү ргізу қ ажет болғ анда ғ ана анкета ә дісі қ олданылады. Анкета қ алыпты ә ң гімелесуге кө п жағ дайда қ ұ пиялылығ ына толық тай кепілдік береді, сондық тан да сұ ралғ андар шын кө ң ілден ешқ андай бү кпесіз жауап береді. Бірақ анкетаны белгілі бір жұ мыс гипотезасынсыз жү ргізуге болмайды.

Психологиялық тест ә дісі

«Тест» - ағ ылшыннан енген сө з, қ азақ шасы «байқ ау» немесе «сынақ » деген мағ ынаны білдіреді. Психологиялық зерттеулердің тә жірибесіне ө ткен ғ асырдың аяғ ына қ арай американдық ғ алым Дж. Кеттел енгізген. «Тест» арқ ылы адамның бойындағ ы тү рлі сапалар мн олардың механизмдерін ашып кө рсетуді негізгі мақ сат етіп кояды. Психологиялық ә дістер тек ғ ылыми зерттеу жұ мысы ү шін ғ ана емес, сонымен бірге сынау мақ саттары ү шін де қ олданылады. Мә селен, психолог сынау ә дісі арқ ылы адамның бойындағ ы ерекше қ асиеттерін ажыратып, оның ұ шқ ыш не астролог, не ө зге мамандық тарды игеруге деген бейімділік қ абілетінің қ аншалық ты екендігін айқ ындайды. Балалардың ақ ыл-ойының дамуы мен дарындылық қ абілетін анық тау ү шін А. Бине мен Т. Симон тест арқ ылы ө здерінің зерттеу жұ мыстарының жү йесін жасады. Осы кезден бастап, тест ә дісі кең кө лемде таралып тә жірибелік мә ні арта тү сті. Жете тексерілмеген тестік сынау ә дісімен жасалғ ан кейбір қ орытындыларда қ ателіктер кетуі мү мкін. Тест ә дісі бұ л кү рделі техникалық бейімделуді қ ажет етпейтін, стандартқ а жә не алынғ ан мә ліметтерді математикалық ө ң деуге дайын тұ ратын қ ысқ а стандартты сынақ. Қ азіргі кезде тест ә дісі психологияда басқ а ә дістермен қ атар қ олданылады. Оның кө мегімен белгілі қ абілеттілікті, ептілікті, дағ дыларды анық тауғ а қ олданылады. Тестің белгілі дә режеде диагностикалық қ ұ ндылығ ы, ғ ылыми эксперименттің негізгі алынғ ан дең гейі мен психологиялық деректерге байланысты. Тест ә дісі кү нделікті ү лгерімді практикалық тестілеумен білім дең гейін анық тап, оқ у материалын мең герудің сапасын тексереді. Оқ ушылардың ү лгерімін анық тауда, қ ателіктер кетуі кө бінесе кейбір балалардың бойындағ ы психологиялық ү рдістер мен ерекшеліктердің кешігіп барып оянатынына жете мә н бермей, асығ ыс қ орытынды жасауғ а байланысты болады. Мә селен, оқ ушылардың мамандық ты игеруге бейімділігін анық тау ү шін сынау негізгі ә діс деп саналса, ал сол оқ ушының ө з қ олымен жасап шығ арғ ан затын не оқ у қ ұ ралын кө мекші ә діс деп атаймыз. Кейбір жағ дайда кө мекші ә дістер негізгі ә діске айналып отыруы да мү мкін. Мә селен, оқ ушының орындағ ан жазба жұ мысы оның белгілі пә нді мең геруін анық тауда негізгі ә діс болып саналады. Психологиялық зерттеудегі нақ ты ә дістер, мұ ндай зерттеу ә дістері нақ ты мә селені шешуге арнайы ә діс ретінде қ олданылады.

Психологияда зерттеу ә дістерінің мү мкіншіліктері зор, сондай нақ ты зерттеу ә дістерінің біріне ортақ жалпы сипаттама бар. Мә селен, қ алыпты дамығ ан балалар мен ақ ыл-ойы кем ә р тү рлі жастағ ы балалардың зейінін зерттеу мақ сатымен жү ргізілетін тә жірибе бірнеше сатыдан тұ рады: бірінші сатыда даярлық сатысы бақ ылау жү ргізіледі, екінші сатыда қ алыпты дамығ ан балалар мен кемістігі бар балаларды екі тоқ а бө ліп, берілген тапсырма зерттелінеді, ү шінші сатыда тә жірбие нә тижелері матиматикалық қ ұ рал арқ ылы зерттеледі, алынғ ан нә тижелер тиісті жорамал бойынша тексеріледі. Психологиядағ ы мұ ндай зерттеу ә дістерін анық тауғ а тиісті мә селенің шындығ ын кө рсетіп, дә лелдеп, тү рлі психологиялық зерттеулерде кең інен қ олданылады. Қ азақ жұ ртының сана-сезімі мен салт-дә стү рінде, тіршілігінде талас-тартысты, дау-дамайды, істердің анық тығ ын айқ ындап отыру ү шін ел-жұ ртына беделді адамдар, билер мен сыншылар, шешендер мен кө реген адамдар ә р алуан тә жірбиелер даулы істердің тү йінін шешуге қ олданып отыратындығ ы жайында нақ ты деректер мен аң ыз ә ң гімелер ө те кө п болғ ан, ақ ыл-ойы мен ө мір тә жірбиесінен жинақ талғ ан білім қ орын, сана-сезімінің даму дең гейін кө рсететін психологиялық қ асиеттер екенін дә лелдейді.

Социометрия ә дісі

Американдық психолог, ә рі социолог Дж. Морено шағ ын топтағ ы адамдардың қ арым-қ атынасын зерттеу ү шін социометриялық ә дісті ұ сынғ ан болатын. Социометрия ә дісі де табиғ и жағ дайдағ ы эксперименттің ерекше бір тү рі. Ол жеке адамдық ерекшеліктер мен коллектив мү шелері арасындағ ы қ арым-қ атынасты зерттеуге мү мкіндік береді. Социометрияда қ олданылатын негізгі тә сіл-таң даудың ә ртү рлі формалары оның барысында сыналатын адам ө з пікірін бү кпесіз айтуы, не осы коллектив мү шелері ө здерінің қ алағ ан критерилерінің жауабын белгілі мақ сатпен жү зеге асыруы тиіс. Бұ л ә діс бойынша ұ стаздар мен тә рбиешілер, шағ ын ұ жымдардың жетекшілері, ө ндірістік-кә сіптік мекемелердегі топтардың басшылары қ арамағ ындағ ылардың ө зара қ арым-қ атынасын анық тай алады. Бұ л ә дістің негізгі ө лшемі ә ртү рлі критерийлер, басты мақ саты топ ішіндегі адамдардың тілегі мен мү ддесін анық тау. Топтағ ы адамдардың ө зара бір-бірімен қ арым-қ атынастарының ү йлесімді болуы, немесе бір-бірін ұ натуы, ұ натпауы олардың сезімдік-эмоциялық кү йлеріне байланысты болып отырады.

⇐ Предыдущая 1 2 345 Следующая ⇒