3.Психикалық құбылыстардың классификациясы

Психикалық қ ұ былыстардың кү рделi ағ ымын аң ғ ару ү шiн алдымен оларды белгiлi топтарғ а жiктеуiмiз керек. Мұ ны психикалық қ ұ былыстардың классификациясы деп атайды. Бұ л классификация бойынша психика бiр-бiрiмен тығ ыз байланысты ү ш топқ а бө лiнедi. Олардың бiрi психикалық процестер деп аталса, екiншiлерi психикалық қ алып, ү шiншiлерi психикалық қ асиеттер деп аталады.

Психикалық процестердiң: тү йсiк, қ абылдау, елес жә не тағ ы басқ а, сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарын тiкелей танып, бiлуде кө рiнетiн болса, ендi бiреулерi: ойлау, қ иял, елес жә не тағ ы басқ асы бұ лардың арасындағ ы кү рделi байланыстарды, дә некерлi қ атынастарды, ө згерiстердi ары қ арай дамытуда ерекше орын алады. Адамның сыртқ ы дү ниемен объективтiк шындық пен ү здiксiз жасалып отыратын белсендi байланысында оның сезiм, ерiк процестерi шешушi роль атқ арады.

Психикалық кейiп, немесе қ алып – адамның тү рлi кө ң iл кү йiнiң: шабыт, зерiгу, ү рейлену, абыржу, сергктiк, белсендiлiк тағ ы басқ а тұ рақ ты компоненттерi болып табылады.

Психикалық қ ұ былыстардың осы екiншi тобы ғ ылымда ә лi де болса толық зерттелген жоқ.

Психикалық қ асиеттер – бiр адамды екiншi бiр адамнан ажыратуғ а негiз болатын ең маң ызды, ең қ ажетті ерекшелiктері: бұ ғ ан ә рбiр адамның мiнезi, темпераментi, қ абiлетi, дү ние танымы, сенiмi, талғ амы, қ ызығ уы жатады. Психикалық қ асиеттердiң қ алыптасуында адамның ө скен ортасы мен қ атар, оның кейбiр таптық, ұ лттық, жас ерекшеліктері, мамандық тарының айырмашылық тары да бiрсыдырғ ы орын алады.

Психикалық процестер дегенiмiз – сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының мидағ ы тү рлi бейнелерi. Бұ лардың тү рлерi кө п: аспандағ ы жұ лдыздар жымың дап, бiр ө шiп, бiр жанып тұ р, анда-санда оқ тын-оқ тын самал желдiң ақ ырын ғ ана толқ ып ескен лебi денеге тиедi, шө птің сыбдыры баяу ғ ана қ ұ лақ қ а шалынады, жас жусанның исi мұ рын жарады, кө лде ә лсiн-ә лсiн қ ұ рбақ а бақ ылдайды тағ ы сол сияқ ты айналадағ ы нә рселердің бә рі адамның тү йсiк, қ абылдау деп аталатын процестері арқ ылы сезiледi. Тү йсiкте сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының толып жатқ ан жеке сапалары сә улеленетiн болса, қ абылдауда олар тұ тастай бiрiккен сапаларымен бейнеленедi.

Бiр кезде қ абылданғ ан заттар санамыздан мү лде жойылып, ө шiп кетпейдi, оларды кейiн керек кезiнде тү рлiше елестетуге болады, мұ ндай жағ дайда адам басында елес процестерi пайда болады. Мысалы, студент ү йiне хат жазып отырып, ү йiндегiлердiң бет-пiшiнiн, ондағ ы нә рселердi кө з алдына елестете алады. Студент сабақ қ а дайындалады, кейiн мұ ғ алiм сабақ сұ рағ анда ол оқ ығ ан оқ ығ анын есiне тү сiрiп айтып бередi, қ ажеттi жерлерiн есiнде сақ тайды да, қ ажетсiз, қ ызық сыз жерлерiн ұ мытып қ алады, бұ л ес процестерi болып табылады. Ғ алымның тың нан бiр жаң алық ашуы, инженердiң машина ойлап табуы, оқ ушының шығ арма жазуы тағ ы сол сияқ ты нә рселер ү лкен қ иялды қ ажет етедi. Бұ рын қ абылданғ ан нә рселердi қ айтадан ө ң деп, образ жасауда кө рiнетiн психикалық процесті – қ иял деп атайды.

Алдымызда тұ рғ ан мә селенi шешу, заттардың себеп-салдар байланыстарын кө рсету, болмысты жалпылай жә не жанама тү рде тану – ойлау процесiнiң арқ асында болып отырады. Сө йлеумен тығ ыз байланысты болғ андық тан, ойлау адам танымының ең жоғ арғ ы тү рi.

Бiз айналадағ ы нә рселерге талғ аусыз қ арамаймыз, ісiмiз оң ғ а басса кө ң лiмiз толып оғ ан қ атты қ уанамыз, жаман нә рсенi кө рсек ренжимiз, ә дiлетсiз iске ашу шақ ырамыз. Қ уаныш, қ айғ ы, ұ нату, ұ натпау, уайым, масаттану, достық, шыншылдық, адалдық тағ ы басқ алар, адамның сан алуан сезiмдерi болып табылады. Қ андай да болмасын бiр ә рекет жасау ү шiн алдымен оның жоспарын ойланамыз да, алда тұ рғ ан кедергiлер мен қ иындық тарды жең уге кiрiсемiз, кө здеген мақ сатқ а жету ү шiн барлық кү ш –жiгерiмiздi жұ мсаймыз. Мұ нда адамның – мақ сат, тiлек, қ алау, тоқ там, ерiк, жiгер процестерi кө рiнедi. Психикалық қ ұ былыстардың iшiнде – зейiн ерекше орын алады. Зейiн-санамыздың барлық жақ тарының: қ абылдау, елес, ойлау, қ иял жә не тағ ы басқ а ә рекетіміздің белгiлi объектiге бағ ытталып, шоғ ырлануы. Зейiн психикалық қ ұ былыстардың қ ай-қ айсысына болса да дә некер бола алады, оны кү шейте де, ә лсiрете де алады. Ерiк процесi де онсыз дә рменсiз болады.

Психикалық процестердiң осы тү рлерi бiр-бiрiмен тығ ыз байланысты, ә рі бұ лар адамның даралығ ын бiлдiретiн психикалық қ асиеттермен: қ абiлет, мiнез, темперамент, қ ызығ у тағ ы сол сияқ ты, кейбiр анатомиялық -физиологиялық тума қ асиеттермен де (нышан) орайлас кө рiнiп отырады. Бұ лардың ә рқ айсысының кө рiнуi нақ тылы жағ дайлардың ә серiнен тү рлi мә нге ие болып, адам санасын ә р қ ырынан кө рсетеді.

⇐ Предыдущая 1 234 5 Следующая ⇒