«Психология» курсы бойынша дәрістердің қысқаша мазмұны

«Психология» курсы бойынша дә рістердің қ ысқ аша мазмұ ны

Психологияғ а кіріспе

Дә ріс-1. Психологияның пә нi жә не оның мiндеттерi мен зерттеу ә дiстері

Мақ саты: психологиялық қ ұ былыстардың заң дылық тарын зерттеудің негізінде психологияның ә р тү рлі салалары бойынша студенттердің білімін жү йелеу.

Негізгі ұ ғ ымдар: психология, психикалық қ ұ былыстар, психикалық процестер, психикалық кейіп, психикалық қ асиеттер, ә дістер, салалары, психика.

Мазмұ ны:

Психология пә ні туралы тү сінік. Психологиялық қ ұ былыстардың жіктелуі.

Психологияның негізгі даму кезең дері мен салалары.

Психология ғ ылымының зерттеу ә дістері

Психология пә ні. Психология – психикалық қ ұ былыстардың пайда болу, даму жә не қ алыптасу заң дылық тары туралы ғ ылым. Психикалық қ ұ былыстар бiздi қ оршап тұ рғ ан сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының мидағ ы ә р тү рлi бейнелерi болып табылады. Психикалық қ ұ былыстар: тү йсiк, елес, ой, сезiм, тiлек, қ абiлет, қ ызығ у, мiнез, ә дет жә не тағ ы басқ алар, кө пшiлiгiмiзге ө з тә жiрибемiзден таныс, тiлiмiзде жиi кездесетiн ұ ғ ымдар. Бұ лардың ә рқ айсысының мағ ынасын тез ажыратып, бiлетiн сияқ тымыз, бiрақ психикалық қ ұ былыстардың мә нiн ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сiну арқ ылы ғ ана жан-жақ ты ажыратуғ а болады. Осы мә селенi ғ ылыми тұ рғ ыдан баяндауды, олардың ө зiндiк заң дылық тарын анық тауды сө з болып отырғ ан «психология» ғ ылымы қ арастырады. Психология ерте замандардан келе жатқ ан бiлiм салаларының бiрi. Оның дү ниеге тұ ң ғ ыш келген жерi ежелгi Греция.

«Психология» терминi гректiң екi сө зiнен пайда болғ ан: оның бiрiншiсi – «псюхе»-«жан», екiншiсi «логос»-«сө з, iлiм» деген мағ ынаны білдіреді. Сө йтiп, бұ л сө з «жан туралы iлiм»-деген ұ ғ ымды бiлдiредi. Бiрақ, психолгия туралы бұ л терминді, кейбір ғ ұ лама ғ алымдар «жан туралы «iлiм»-демей, «психика туралы ғ ылым»- деп атағ ан дұ рыс деп тапты.

Ерте замандарда пайда болып, ғ асырлар бойы дiншiлдiк нанымдар мен кейбiр буржуазиялық кө зқ арастарда насихатталып келген тү сiнiктер бойынша адамда тә ннен бө лек тә уелсіз «жан» болады, ол «мә ң гi» жасайтын жан адамның барлық психикалық тiршiлiгiнің: ойының, сезiмiнiң, еркiнiң иесi де себепшiсi де сол деген. Жан туралы осындай жалғ ан тү сiнiктiң пайда болуына алғ ашқ ы адамдардың табиғ ат сырларын дұ рыс тү сiне алмауы себеп болғ ан. Олар дү ниеде табиғ атқ а бағ ынбайтын, одан оқ шау тұ ратын ерекше бiр сиқ ырлы кү ш бар, ал жан болса, соның бiр кө рiнiсi, ұ йқ ы кезiнде ол денеден уақ ытша шығ ып кетедi де, адам оянғ ан кезде қ айтып келедi, егер келмей қ алса, адам ө ледi деген анимистік қ ате тұ жырымғ а сенген. Жан туралы, осындай анимистiк барлық нә рседе жан бар дейтiн терiс тү сiнiк, пiкiрлер кейбiр тайпалардың арасында кү нi бү гiнге дейiн кездеседi.

Адамның жан дү ниесi, психикалық қ ұ былыстарды тү сiну, екi тү рлi ой, екi тү рлi бағ ыт туғ ызды. Олардың бiрi идеалистік бағ ыт, табиғ ат, дү ние идеадан кейiн жаратылғ ан десе, бұ ғ ан қ арама-қ арсы ғ ылым, материалистік бағ ыттың ө кілдері материя алғ ашқ ы, ал сана соң ғ ы, ол материядан туады деп тү сiндiредi.

Психология ғ ылымының тарихы да біріне-бірі қ арама-қ арсы жоғ арыда аталғ ан екі бағ ыттың ү здіксіз кү ресіне толы болды, себебі, гректің ұ лы ойшыл ғ алымдарының бірі Демокрит сол кездің ө зінде-ақ жанды (психиканы) оттың атомдарына тең еді, себебі оттың атомдарындай қ озғ алмалы қ асиет деп тү сіндірді. Адам жанының мә ң гі еместігін, оттың ө шіп, ө сіп отыратындығ ын айтып материалистік тұ рғ ыдан дұ рыс тұ жырым жасады. Ал сол заманның екінші бір ойшыл ғ алымы, идеалист Платон керісінше жан мә ң гі ө лмейді, ө шпейді деп қ ате тұ жырымдады. Психикалық ә рекетті осылайша екі тү рлі кө зқ арас тұ рғ ысынан тү сіну қ оғ ам дамуының кейінгі кезең дерінде, ә сіресе орта ғ асырлар заманынан бастап кең ө ріс ала бастады.

Психология психика мен оның қ алыптасу жә не даму заң дылық тары туралы ғ ылым. Психология ертеде қ алыптасқ ан ғ ылымдардың қ атарына жатады: - психологиялық ғ ылыми бiлiмдердiң тарихы екi кезең ге бө лiнедi. оның бiрiншiсi – шамамен 2500 жылғ а созылғ ан, кө ш басы Аристотельден басталатын жан дү ниесi жайлы тү рлi ой-пiкiрлердiң тарихы болды. Осы кезең iшiнде психология басқ а ғ ылымдармен, ә сiресе философиямен қ осақ таса дамып келдi. Оның екiншi тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы немiстің атақ ты ғ алымы В. Вунд Лейпциг қ аласында тұ ң ғ ыш лаборатория ұ йымдастырып, мұ ның дербес эксперименттiк ғ ылым болуына себепкер болды.

Аристотельдің жә не басқ а да ғ алымдардың идеялары, ашқ ан жаң алық тары мен кө зқ арастары жаң аша сипат алып, біздің аты ә лемге ә йгілі ғ ұ лама бабамыз Ә бу Насыр ә л-Фараби, Ә бу Али ибн Сина, Ибн Рошд сияқ ты орта ғ асырлық ғ ұ ламалардың зерттеулері арқ ылы адамның жан дү ниесі туралы ілім ө ркендеді. Араб ғ алымы Ибн ә л-Хайсам, Иранның медицина саласының ғ алымы Закария Рази, ө з ең бектерінде адамның жан дү ниесі туралы сол замандардағ ы ғ ылым жетістіктеріне сү йеніп, ә р алуан зерттеулер жү ргізді. Ә бу Насыр ә л-Фараби – сан алуан ең бектер жазып, «Ә лемнің екінші ұ стазы»- атанғ ан данышпан ғ алым, адамның жан дү ниесінің қ ыр-сырын ашып кө рсететін бірнеше шығ армалар жазды. Солардың ішінде: «Ізгі қ ала тұ рғ ындары», «Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қ айраткерлердің ө негелі сө здері»- сияқ ты басқ а да шығ армаларында ол бү кіл философиялық жү йені метафизика мен психологиядан бастап, ә деп пен социологияғ а дейінгі ғ ылым жетістіктерін кең інен талдап зерттеді, сонымен қ атар ә рбір мә селеге анық тама тү сініктер береді. Ә л-Фараби Аристотельдің ең бектерін, ә сіресе оның «Жан туралы» деп аталатын шығ армасын жете зерттеп, араб тіліне аударды. Жан дү несінің сырын зерттеуде Ә ль-Фарабидің Аристотель ық палында болғ андығ ы шындық фактор. Ұ лы ойшыл ғ алым Ә л-Фараби психология ғ ылымы туралы айтқ ан бір пікірінде: «Дү ние материядан қ ұ ралады, ол жойылып кетпейді, бір тү рден екінші тү рге кө шіп ө згере береді, жан тә ннен бұ рын ө мір сү рмейді, бір денеден екінші бір денеге барып орналасада алмайды» - деген ғ ылыми тұ жырым жасады. Сондай-ақ, ол дү ниеге келісімен адамның бойында тү рлі кү ш-қ уат пайда болады, сол кү ш-қ уат қ абілетінің негізгі тү рлері мынандай деп кө рсетті, адамды қ уаттандыратын кү ш мыналар деді: «арабша-ә л қ уат ә л газийа; тү йсіну қ уаты; қ иялдау қ уаты; ақ ыл-ой не ойлану қ уаты; қ озғ аушы кү ш белгілі бір іс-ә рекетке ұ мтылу қ уаты»-деді. Адам бойындағ ы кү ш-қ уаттың Ә л-Фараби атағ ан тү рлері жеке психикалық процестердің атауы мен мә ніне дә л келеді. Ол ө зінің, екінші ұ стазының: «Сө з, ақ ыл-ой мағ ынасы туралы ой толғ амдары»-дейтін ең бегінде психикалық процестердің барлығ ына жуығ ын адамның белгілі мү шелерінің қ атысуымен жасалып отыратын материалдық қ ұ былыстар деп анық тап, ә сіресе, адам жанының ақ ыл-ойғ а байланысты болатындығ ының ерекше маң ызы бар деп кө рсетеді. Адам қ иялы оның тү с кө руіне де ә сер етіп, іс-ә рекетінің ерекше бір жалғ асы болып саналады. Тү с кө руді осы заманғ ы психологияда дә л осы мағ ынада қ арастырады.

Ә ль-Фарабидің психология туралы мұ ндай ойын адам жанының шынайы болмысын жә не табиғ ат негізін ғ ылыми тұ рғ ыдан шешкен кө зқ арас деуге болады. Орта ғ асырларда жан туралы ілімді Аристотельдік идеялар тұ рғ ысынан іздестірген, араб тілді елдердегі кө рнекті ойшылдар: шығ ыста –Ибн Сина мен батыста Ибн Рошд болатын, олар табиғ и ғ ылымдарды зерттеумен шұ ғ ылданып, олардың нә тижелері еуропалық елдерде кең інен таралды. Ибн Синаның «Медицина қ ағ идасы» деп аталатын ең бегі бес жү з жыл бойы дү ниенің шартарабына таралып, барлық дең гейдегі медициналық мектептердегі бірден-бір қ ұ рал болды.

Ибн Рошдтың ақ ыл-ойдың дамуы туралы зерттеулері еуропалық схолистиканы дің келетіп, дү ние болмысы мен адам туралы жаң аша білімнің іргетасын қ алады. Сө йтіп, Ибн Сина мен Ибн Рошдтың кө зқ арастары табиғ аттың мә ң гілік ө мір сү ретініне айқ ын кө з жеткізіп, жанның тіршілігі тә нге байланысты оның заң дылығ ын қ алай болса, солай ө згерту мү мкін емес, ә рбір адамның жаны мен даралығ ын мә ң гілік деп санау шындық қ а сай келмейді дейтін мистикалық ұ ғ ымның жалғ андығ ын ашып кө рсетті.

Ибн Синаның кө зқ арастарындағ ы тағ ы бір маң ызды мә селе, жан туралы философиялық жә не медициналық тұ рғ ыдан қ арастырғ ан бір-біріне қ айшы пікірі, оның айтуынша, жан туралы тү сінік ғ ылым мен дін арасындағ ы аралық қ абат сияқ ты, оның психофизиологиялық мә нін ашып кө рсету ү шін тә жірибелік зерттеулерді барынша ү дете тү су керек дейді. Медициналық психология саласында Ибн Сина пікірлерінің тү йіні, ө ткен замандардағ ы ғ алымдардың пікірлерін дә ріптей бермей, шығ ыс медицинасының табыстарына иек артып, неғ ұ рлым тә жірибеге, оның жетістіктеріне сү йену қ ажет деді. Мұ ндай ой-тұ жырымдарын ол ө зінің «Медицина қ ағ идаларында» деген ең бегінде кең інен баяндайды. Адам психикасының ми қ ызметіне тә уелді болып отыратындығ ы, материалистік тұ рғ ыдан қ арастырылады. Ибн Сина зерттеулерінде психиканың адамның кө ң іл-кү йіне қ атысты сезімі мен эмоциясының жә не аффекттің табиғ и негізінің іздестірілуі сол замандағ ы психология іліміндегі жаң ашылдық бағ ыт еді. Ибн Синаның психологиялық кө зқ арастары мен зерттеулері, негізінен, тә жірибелік бақ ылауғ а жү гінеді. Орта ғ асырлық араб тілді ғ ұ ламалар Закария Разидің ғ ылымды бақ ылау нә тижелері мен тә жірибеге негіздеу туралы кө зқ арастары, Ибн Сина зерттеулері мен ұ штасып, жан жү йесі туралы ғ ылымның қ анат жаюына ү лес қ осты. Орта ғ асырдағ ы еуропалық жанның мә ң гі ө лмейтіні, оның денеден бө лек ө мір сү ретіндігі туралы психологиялық кө зқ арастар одан ә рі қ арай ө рістеп, идеалистік кө зқ арастың дами тү суіне жол ашты. Осы бағ ытта Фома Аквинский басқ а да философтардың схолистикалық жү йедегі кө зқ арастары да ү дей тү сті. Мұ ндай схолистикалық тү сініктердің шындық қ а сай еместігіне кө з жеткізген ағ ылшын оқ ымыстылары Гроссеттес оның шә кірті Роджер Бэкон барлық ғ ылымдар тә жірибеге жә не математика ғ ылымына сү йенуі керек деген тұ жырым жасап, жан туралы жә не оның материямен бірлікте ө мір сү реді дейтін аристотельдік қ ағ иданы жаң ғ ыртты. Психологияның даму тарихында орта ғ асырлық дә уір талас-тартысты оқ иғ аларғ а толы болды.

Психология ғ ылымының тарихында ХVII ғ асырдың алатын орны ерекше, бұ л кезең де Еуропа халық тары дамуында елеулі ө згерістер болып, психология ілімі туралы жаң аша кө зқ арастар қ алыптаса бастады. Ә йгілі ағ ылшын ғ алымы Френсис Бэкон ғ ылымды тә жірибелік зерттеулерге негіздеп, оның нә тижелерін адамның қ ұ ралына айналдыру қ ажет деп санады, оның пікірінше, адамның ақ ыл-ойын жетілдіру ү шін табиғ ат туралы білімін жетілдіріп, кү ш-қ уатын арттыру керек, бұ л орайда дү ниенің сырын тә жірибелік зерттеу арқ ылы тиімді деп тапты.

Психологияның тарихы мынандай ғ ұ ламалардың: Демокрит, Платон, Ә бу Насыр ә л-Фараби, Аристотель, Герофил, Эразестрат, Гиппократ, Гален, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Гартли, Дидро, Вольф, Галлер т. б. тағ ы басқ а аттары ә лемге ә йгілі ғ алымдардың есімдерімен тығ ыз байланысты.

Марксизм ілімі шық қ анғ ы дейінгі тарихнда, ғ ылыми ой-пікірлерді психикалық ә рекет туралы материалистік тұ рғ ыдан дұ рыс кө зқ арас тұ рғ ысында айтқ ан, орыс халқ ының ұ лы ойшыл ғ алымдары: М. В. Ломоносов, А. Н. Радишев, А. И. Герцен, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов, Д. И. Писаревтар болды.

Жан дү ниесiнiң сыры жайлы пiкiрлердi қ азақ ойшылдары да айтқ ан. Тiптi мұ ндай ой-пiкiрлер фольклорда, ә сiресе мақ ал-мә телдерде де кө птеп кездеседi. Ө ресi биiк психологиялық ой-пiкiрлердi Шоқ ан Уә лиханов, Ыбырай Алтынсарин, Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыров, Абай Қ ұ нанбаев шығ армаларынан да кездестiруге болады.

Психикалық қ ұ былыстардың табиғ и ғ ылыми негiзiн жасауда, оны материалистiк тұ рғ ыдан тү сiндiруге орыстың ұ лы ғ алымдары М. И. Сеченовтiң рефлекстер жө нiндегi пiкiрлерi мен И. П. Павловтың жоғ ары нерв қ ызметi туралы iлiмiнiң маң ызы ө те зор болды /3, 4. /

Ал, Марксизм-ленинизм классиктері психикалық қ ұ былыстардың сипатын бейнелеу теориясы арқ ылы тү сiндiредi. Бейнелеу теориясы К. Маркстың «Капиталында», В. И. Лениннің «Материализм жә не эмпириокритицизм» деген ең бектерінде толық баяндалғ ан. Бұ л теория бойынша сыртқ ы дү ние бiздiң сезiм мү шелерiмiз: кө з, қ ұ лақ, терi т. б., мү шелер арқ ылы миғ а ә сер етедi де мида тү йсiк, қ абылдау, елестеу, ой, сезiм тү рiнде бейнеленедi. Бұ лардың бә рiн кейде бiр сө збен адамның санасы немесе психикасы деп те атайды. Сана сыртқ ы дү ниенiң бейнесi десек, бiздiң миымыз сырқ ы ә серлердiң бә рiн қ абылдауғ а, бейнелеуге қ абiлеттi. Мидағ ы бейне, образ сол бейнеленген затпен қ ұ былысқ а дә л келедi. «Идеялық дегеніміз, деп жазды Маркс, - адамның ойына келген жә не сонда қ айта жасалып шық қ ан материалық тан басқ а еш нә рсе де емес»-деді. Неорганикалық материаның (ө лі табиғ ат) ө зінде де тү рлі нә рселер туындады. Мә селен, заттың айнадағ ы сә улесiнен бiз оның суретiн кө ремiз. Ал егер затты алып кетсек, оның суретi де айна бетiнен жоғ алып кетедi. Психикалық бейне де осы iспеттес, яғ ни сыртқ ы орта ә сер етпейiнше, мида ешқ андай психикалық қ ұ былыс пайда болмайды. Айна бетiндегi бейне де, адам миындағ ы бейне де «бейнелеу» деген бір сө збен айтылғ анымен бұ л екеуінің арасындағ ы айырмашылық жер мен кө ктей. Айна бетіндегі сә уле “жансыз” сә уле болып табылады. Ал адам миында болатын бейнелеу процесiнiң айна бетiндегi сә уледен бiр ерекшелiгi – соң ғ ы бейне ө те кү рделi, ол нерв процестерiнiң жұ мысынан туады. Мидағ ы бейненiң екiншi бiр ерекшелiгi оның сө здiң ә серiнен бейнеленуi. Бейнеленудiң осы тү рi ұ зақ уақ ыттық тарихи дамудың нә тижесiнде, адамдардың ең бек ету қ ызметiнiң негiзiнде пайда болғ ан. Бейнелеу теориясы В. И. Лениннің «Материализм жә не эмпириокритицизм» деген ең бегінде былайша тұ жырымдалғ ан: «бiзден тыс заттар бар. Бiздiң қ абылдауымыз бен тү сiнiктерiмiз – сол заттардың бейнелерi, олардың қ айсысы ақ иқ ат, қ айсысы жалғ ан екенiн практика арқ ылы айырамыз.

Бейнелеудiң жаң а формаларының шығ уына қ ұ рамында белоктық заттары бар тiршiлiктiң пайда болуы шешушi роль атқ арады. Тiтiркенушiлiк, яғ ни тiрi организмнiң сыртқ ы ә серге жауап бере бiлу қ абiлетi, нерв жү йесi кү рделi сипат алғ ан сайын организмнiң сыртқ ы ортамен байланысында елеулi орын ала бастайды.

Идеалистер бейнелеу теориясын жоқ қ а шығ арып, материалистерге қ арама-қ арсы бағ ытты ұ стады, сө йтіп олар шындық ты бұ рмалады. Мә селен, неміс ғ алымы Г. Гельмгольц: «мидағ ы бейнелердің сыртқ ы дү ние заттары мен ешқ андай ұ қ састығ ы жоқ, бұ лар – заттың бейнесі емес, оның символы», дейді. Бұ л теория біздің сезім мү шелеріміздің кө рсеткеніне сенбеушілік туғ ызады, обьективтік дү ниені жоқ қ а шығ арады. В. И. Ленин айтқ андай, заттың бейнесі бір басқ а да шартты таң ба – символ бір басқ а. Бейне «кескінделетін» сыртқ ы заттың обьективтік болуын қ ажет етеді, ал «таң ба» мен «символ» оны жоқ қ а шығ арады.

Марксизмнің тү сінігінше психика, сана зат емес, оны кө руге де, суретiн тү сiрiп алуғ а да болмайды. Сана – сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының мидағ ы бейнесi. Ол материялдық бейне емес, идеалдық бейне. Сана шындық тың жай суретi, оның жансыз кө шiрмесi емес, адамның басында, нерв жү йенсiнде жасалып жататын шындық тың кү рделi бейнесi.

12 3 4 5 Следующая ⇒