2.2 Онлайн БАҚ-тың қоғамдық пікір қалыптастырудағы кері әсері: жалған ақпарат, кибербуллинг, лоббизм.

Ә леуметтік желі жаң а медиа қ ұ ралына айналып ресми БАҚ -тың ажырамас бө лігіне айналғ анына кө п болғ ан жоқ. Дегенмен, ә леуметтік желіні БАҚ ретінде мойындамайтындар да кездеседі. Осыны ескеріп, алдымен неге ә леуметтік желіні БАҚ есебінде қ абылдау керек екені жә не неге ондағ ы мә селелер журналистер ү шін қ аншалық ты маң ызды екеніне дә лелдер келтіріп ө тейін.

1. Эксклюзивті ақ параттар. Дә л осы ә леуметтік желіде саясаткерлер, қ оғ ам қ айраткерлері, азаматтық белсенділер ү ндеулер, хабарламалар, тү сініктемелер беріп жатады. Қ арапайым логика: бұ л олар ү шін ың ғ айлы. Оперативті, еркін, цензурасыз жә не ың ғ айлы. Осындай маң ызды ақ парат ә леуметтік желіде тарап жатқ ан кезде дә стү рлі БАҚ оны халық қ а таратуғ а ү лгермейді. Ал кешіккен ақ парат – ө зекті емес ақ парат. Сондық тан, журналистер осы нарық ты мониторинг жасап отыруы керек. Ақ пар таратар кезде басқ алардан алда болуы керек. Егер осындай миссияны тек ә леуметтік желі арқ ылы орындай алатын болса, онда бұ л платформаны мойындағ анымыз жө н деп.

2. Журналистердің ө зі осы жердегі жұ лдыздардың жазбаларын мақ алағ а айналдыруғ а тырысып жатыр. «Ерке Есмахан Дубайда не бү лдіріп жү р? », «Мадина Сә дуақ асова жалаң аш еркекпен суретке тү сіп желіні шулатты» деген тақ ырыптағ ы жазбаларды дә л осы журналистер дә л осы желінің арқ асында жазып отыр. Дә л осы платформағ а жазып отыр. Бұ л дұ рыс демеймін. Бірақ, осығ ан мү мкіндік бергені ү шін ә леуметтік желіні мойындаймын.

https: //kaz. 365info. kz/arabtarmen-birge-erke-esmahan-dubajda-ne-byldirip-zhyr-316305

https: //kaz. nur. kz/1531115-ekspo-da-zhartylay-zhalanhash-erkekpen-su. html

3. Барлық дерлік ресми ақ парат қ ұ ралдарының танымал желілерде ресми парақ шалары бар. Олар сайттарғ а оқ ырман тартады, бө лек те ақ парат таратады. Бұ л парақ шалардың рө лі ү лкен. Кө п оқ ырмандардың сайттың жарнамасын, материалын алғ аш рет дә л осы желілерден кө ру ық тималдығ ы жоғ ары. Қ арапайым адамдар ө з достарының қ андай парақ шалардан ақ парат алатынын кө ріп, ө зі де соғ ан қ ызығ уы мү мкін. Егер бұ л парақ шалар болмаса, ресми емес парақ шалардың ақ паратын тұ тына беруші еді. Ө йткені, «сайтқ а шық ты ма екен? » деп кіріп кө ретін, кү тіп жү ретін оқ ырман жоқ. Газет туралы айтудың ө зі артық.

4. Бұ ның бә ріне қ оса, ә леуметтік желі тудыратын мә селелер БАҚ тудыратын мә селелерге ұ қ сас. Бірақ қ амту алаң ы ү лкенірек, таралуы жылдамырақ, шектеу қ иын, бақ ылау тіпті мү мкін емес. Енді осы мә лелерге кө шейік.

Ақ параттық гигиена сақ талмайтын бірден-бір орын - осы. Шексіз мү мкіндіктер берілгеннің екінші жағ ы бар: ол мү мкіндікті қ олданғ анда шектен шығ ып кетуі мү мкін. Ә леуметтік желі оперативті болуғ а мү мкіндік береді, бірақ соны пайдаланамыз деп асығ ыстық пен жалғ ан ақ парат таратып жіберген сә ттер жетерлік. Бұ л мә селелерді тізбектеп, жекелей қ арастырып ө тейін.

1. Жалғ ан ақ парат. Ақ паратты тексерместен бірден халық қ а тарату қ азақ журналистикасында кү нделікті жағ дайғ а айналып кетті. Соң ғ ы мысалдарының бірі коронавирусты қ олдан жасап Қ ытайғ а сатқ ан ғ алым туралы ақ парат. Дә л осы ақ паратты «Егемен Қ азақ стан», «Айқ ын», «Holanews» таратқ ан. Оны Factcheck. kz жоқ қ а шығ арып ә ріптестері біраз ұ ятқ а қ алғ ан еді. (https: //www. instagram. com/p/B-p4RC9g0n3/? igshid=cuv0fnswqg7x) Бұ л ақ параттың жалғ ан екені анық талып халық қ а жеткізілді. Алайда, еленбей кетіп жатқ ан ақ параттар да бар. Тіпті, фейкті анық тап, кейін дұ рыстағ анның ө зінде жалғ ан ақ паратты оқ ығ андардың бә рі оның қ ате екенін кейін біле қ оймайды. Осылайша, сол ө тірікке сеніп жү ре береді. Ал жалғ ан екенін білген оқ ырмандар бұ л басылымғ а қ айта сенуден қ алады. Ол тек бұ л басылымғ а емес, жалпы журналистерге сенімін жоғ алтады. Демек, бір журналистің қ атесі оның ұ йымының имиджіне ғ ана емес, барлық ә ріптестерінің репутациясына зақ ым алып келеді. Бұ л барлық мә селенің бастауы бола алады. Халық пен журналистердің арасындағ ы байланыс сенімсіз орнамайды. Халық қ а керек болмағ ан журналистика ешкімге керек емес. Бұ ндай сала дамымайды, ғ ылым болып қ алыптаспайды, болашағ ын қ ұ ра алмайды.

Ө кінішке қ арай, Қ азақ станда жалғ ан ақ паратты тексеретін, кә сіби мамандар кө п емес. Солардың бірі Factcheck. kz басылымының журналистері кө п фейктердің бетін ашып халық қ а ақ параттың шынайылығ ын тексеріп беруде. Бұ дан бө лек тағ ы бірнеше жеке телеграм арнаның иелері болса да, бұ л қ азақ стандық нарық ү шін тым аздық етеді. Бұ л мә селенің шешімін тек біржақ ты салдарымен кү ресіп шешуге болмайды. Ең алдымен оның себебімен кү ресу керек. Ал себепті екіге бө ліп, екі тү рлі механизммен шеше аламыз. Біріншісі - журналистердің кә сіби білім дең гейін арттырып, тек дұ рыс ақ парат таратуғ а жетелеу. Екіншісі – жалғ ан ақ парат тарап кеткеннің ө зінде халық тың санасында фильтр болатындай етіп оларды ақ параттық қ ауіпсіздікке ү йрету. Журналистердің квалификациясын арттыру қ алай жү ретіні тү сінікті – білім беру жү йесін реттеу керек, қ осымша курстар мен тренингтер ө ткізу керек, мамандардан кең ес алу керек. Бұ лардың бә рі білім кө теруге арналғ ан қ арапайым шаралар. Қ азірдің ө зінде болмай жатқ ан жоқ. Бірақ, бұ ны жаппай ө ткізіп барлық журналистердің игеруін қ адағ алау керек. Ал халық тың ақ параттық қ ауіпсіздігін арттыру ү шін, бірінші кезекте, оларды осығ ан тә рбиелеу керек.

Бұ л тә рбие қ алай жү зеге асады?

1. Адамдарды кішкентай кезінен бастап ө з ақ паратын қ орғ ауғ а, басқ алардың ақ паратына қ ол сұ қ пауғ а ү йрету керек. Қ арапайым дә птер кө шіру, ү й жұ мысын кө шіру деген сияқ ты дұ рыс емес ә рекеттердің ә келуі мү мкін жағ ымсыз нә тижелері қ аншалық ты маң ызды екенін барынша толық тү сіндіру керек. Осылай ғ ана бір реттік мә селені шешуге емес, жалпыұ лттық мә селенің тү бірін жоюғ а жұ мыс істеу істейміз. Ал жазалау арқ ылы тә рбиелеу функциясы осыдан кейін ғ ана қ осылуы керек. Ә йтпесе, адамдардың білімсіздік шырмауынан бұ лай қ ұ тқ ара алмаймыз.

2. Заң. Осы сә тте жазалау функциясы да жұ мыс істейді. Ө йткені, халық жалғ ан ақ парат таратудың ө зіне қ атысты кесірін сезінбесе, бұ л нә рсеге жауапкершілікпен қ арай қ оймайды. Заң бойынша жала жабу бабы арқ ылы жазағ а тартуғ а болады. Алайда, барлық жалғ ан ақ парат жала жабуғ а жатпайды. Сонымен қ атар, кө п адамдар ә лі кү нге дейін бұ ндай заң ның бар екенін де білмейді. Сол ү шін заң ды тү сіндіру жә не насихаттау жұ мыстарын кө бірек жү ргізу керек.

3. Менталитеттегі стереотиптерге қ арсы жұ мыс жү ргізу. Біздің қ оғ ам ү шін адамның жеке ақ паратын қ ысым жасап сұ рау ә деттегі жағ дай болып есептеледі. Осының кесірінен адамдардың бойында ә у бастан жеке ақ паратты қ ұ пия сақ тауғ а қ орқ ыныш пайда болып, жеке ақ паратын қ орғ ау иммунитеті дұ рыс қ алыптаспайды. Мә селен, «Қ ызың бар ма? », «Класта нешінші атамансың? », «Мағ ан айтуғ а жарамай қ алғ аның ба? », «Жалақ ың қ анша? », «Кө лігің ді қ аншағ а алдың? » деген сияқ ты қ исынсыз, ә рі ә депсіз сұ рақ тар қ ою қ алыптасқ ан менталитет ү шін норма есебінде қ абылданады жә не оғ ан жауап бермесең, дө рекі адам ретінде қ абылдайды. Осындай тү сінікті жойып, ә ркімнің жеке шекарасын сыйлап ү йрену керек. Сонда ғ ана адамдар басқ а адамғ а тиесілі, немесе сенімсіз ақ паратты таратудан саналы тү рде бас тартады. Адамдар қ андай да бір шешімге ө з еркімен саналы тү рде келген кездегі эффект басқ а кез-келген нә тижеден жоғ арырақ болады. Сондық тан, бұ л дұ рыс жол деп сеніммен айтуғ а болады.

Фактчекинг. Дә стү рлі басылымғ а тә н бұ л мә селенің онлайн медиағ а да қ атысы бар. Оның ішінде ә леуметтік желіде жалғ ан ақ параттың таралуы басқ аларымен салыстырғ анда оң айырақ. Бұ л жерде журналистерден бө лек қ арапайым халық та қ ателесе алады. Бұ ның ық тималдығ ы жоғ арырақ жә не бұ л қ ауіпті. Ө йткені, оқ ырманның журналистікіндей кә сіби білімі жоқ, медиасауаттылығ ы дамымағ ан болуы мү мкін жә не олар бұ ндай ақ паратты таратып жібере алады. Осылайша, дә л соғ ан ұ қ сас басқ а оқ ырман тізбекке қ осылып жалғ ан ақ параттың таралуы вирустық жү йеге енеді. Бір басылымның тарапынан кеткен қ ателікті басқ а адамдар дер кезінде байқ ай алса, ол басылым немесе журналистің ө зі ақ паратты дұ рыстап, халық тан кешірім сұ рауғ а мү мкіндігі бар. Ал қ арапайым адамдар қ ателесетін болса, оларғ а тікелей бағ ыттап қ атесін кө рсететіндер табыла қ оймас, оларды оқ ығ ан адамдар еш кү мә нсіз сеніп қ алуы мү мкін. Оғ ан қ оса, жеке тұ лғ алар таратқ ан ақ паратына қ атысты ешқ андай жауапкершілік сезінбеуі де ғ ажап емес. Олар жә й ғ ана ө з пікірін білдіріп жатырмын, оғ ан сену-сенбеу ө з еркің ізде деп ойлауы мү мкін. Бұ ндай ойлардың барлығ ы адамдардың адасуына алып келеді. Бұ л жә й бір басылымның қ ателескенінен де қ ауіптірек. Ө йткені, осыны пайдаланып халық тың ішіне іріткі салуы мү мкін. Бұ л бір басылымды сатып алып, ол арқ ылы елді ірітуден гө рі қ иынырақ ситуация. Себебі, оғ ан кінә лілерді анық тау, оларды жазалау ү лкен қ иындық тар туғ ызады. Сол ү шін бір журналистің қ ателеспеуі аса маң ызды. Еш журналист халық тың адасуына ә сер етпейтін болса, керісінше, тек шынайы, ә рі керекті ақ паратпен қ амтамасыз етіп отырса, халық тың ішінде жалғ ан ақ парат тарау ық тималдығ ы тө мендейді. Себебі, халық ө зінің ақ параттық қ ажеттіліктерін толық қ анағ аттандыра алмаса, ол жө нсіз басқ а ақ парат кө здерінен тарайтын сенімсіз жаң алық тарғ а сене бастайды жә не оғ ан кү мә нмен қ арауды доғ арады.

2. Кибербуллинг. Желі кез-келген ақ паратты оң ай, ә рі тез табуғ а кө мектесіп дамуғ а шексіз мү мкіндіктер ашып беретіні рас. Бірақ, бұ л оның мү мкіндіктерінің шегі емес. Оның кө мегімен зиян ә рекеттер жасап, адамдарғ а кесірін тигізетіндер де бар жә не олар кө п. Осындай зияндардың біреуі – кибербуллинг. Сонымен, кибербуллинг деген не? Ә леуметтік желі біздің кү нделікті ө мірде қ олданатын жаман сө здерімізді адресаттың ө зіне бақ ылауғ а жә не оны басқ а кө п адамның кө руіне мү мкіндік береді. ол қ андай жаман сө здер? Адамдар табиғ атынан басқ аларды салыстыруғ а, бағ алауғ а жә не соны ө сектеп айтуғ а бейім келеді. Ү йде шә й ішіп отырып кө ршінің баласын, арғ ы кө шедегі ә йелдің киімін, туысқ анның жұ мысын сынап отыратынымыз ө тірік емес. Бірақ бұ ны олардың ө зіне тіке қ арап айта алмайтын едік. Дегенмен, бұ л ә ң гімені бә рі барлық жерде айтатынын бә рі біледі. Бұ л адам ү шін қ ысымды туғ ызады. Ал ә леуметтік желіде бұ л қ ысым еселеп арта алады. Себебі, бұ л ө сек ә ң гімелер тура объектке қ арай бағ ытталады. Айталық, бір қ ыз ө зі блок жү ргізіп ә леуметтік желідегі парақ шасына видеолар жү ктеп жү р дейік. Адамдардың назары ауса, жақ сы кө лемде аудитория жинап блок жү ргізу жағ ынан дами алады. Осы сә ттерде оғ ан тамсанып сә ттілік тілеушілер кө п болса да бірдең есін ұ натпай ү немі шағ ымданып отыратын азшылық болады. Оларды «хейтер» деп атаймыз. Хейтерлер ә рдайым адамның жанды жеріне тиетін ә деті бар. Мысалы, «мына видеоң онша емес екен» деуі мү мкін. Қ арап тұ рсақ, адам жә й ғ ана ө з пікірін білдірді. Бірақ, блогер қ ыздың позициясынан назар аударар болсақ, жағ дайғ а тіптен басқ аша бағ а беруге болатынын кө руге болады. Қ ыз ө зінің сонша жасағ ан ең бегінен кейін адамдарғ а ұ намағ анын кө ргенде ө зінің қ абілетсіз екендігі туралы ойлана бастайды. Бұ л сонша ауыр мысал емес. Ө йткені, бұ л мысалда блогердің тауарына сын келтіріп жатыр. Бұ л ә рдайым олай бола бермейді. Бұ дан бө лек, адамның жеке басына, соның ішінде, сырт келбетіне, образына, сексуалды ориентациясына, жақ ындарына, талғ амына, ү лгеріміне қ атысты айтылғ ан сындар объектке ерекше қ атты ә сер етеді. Бірқ атар мысалдар: «фу, неткен ұ сқ ынсыз едің! », «шошқ а сияқ ты семіз қ ыз», «ү стіне киіп алғ анын қ араң даршы! », «сен жігітке ұ қ сайсың, шынымен қ ызсың ба? », «тө сің кішкентай екен, ұ ят-ай! », «осындай болғ анша, ө ле салмайсын ба? »... Олардың айтқ ан сө здері хейтерлердің ө здері ү шін ешқ андай мә нге ие болмауы мү мкін. Олар бұ л нә рсені тез-ақ ұ мытып кетуі де ғ ажап емес. Ал кибербуллинг қ ұ рбандары ү шін бұ л ө те ауыр соқ қ ы болады. Тіпті, адамдар оны ешқ ашан ұ мыта алмай, ә рдайым психологиялық зақ ым болып сақ талуы мү мкін. Осының кесірінен жұ мысын тоқ татып жатқ андар, ө мірлік комплекске ие болып жатқ андар, пластикалық операция жасатып жатқ андар, психологиялық ауытқ уғ а ұ шырап жатқ андар, тіпті, сиуцидке барып жатқ андар бар. Мә селенің шығ у себебі неде? Осындай сө здерді жазатын хейтерлердің ө здері комплекске ие болып келеді. Олар ө здерін толық қ анды дұ рыс сезіне алмайды. соның ә серінен басқ аларғ а осындай сө здер айту арқ ылы ө зін-ө зін бағ алау дең гейін уақ ытша арттырғ андай кү й кешеді. Қ арапайым тілмен айтқ анда, бұ дан ол қ анағ аттану сезімін сезінеді. Адамдарда ө зіне деген махаббат пен толық қ андылық сезімі жетіспеген кезде ө здерін бақ ытсыз сезінгендіктен осындай ә рекетке барады. Хейтерлер бұ ндай ә рекетті саналы тү рде де, санасыз да жасауы мү мкін. Біреулерінің мақ саты арнайы адамды сындыру, оғ ан кесірін тигізу болуы мү мкін. Ал басқ а біреулер жә й ғ ана ойын ретінде кө ріп ә зілдесіп жатырмын деп ойлауы мү мкін. Ондайлар ә детте адамғ а зақ ым келтіріп жатқ анынан хабарсыз болады. Оғ ан қ оса, олар ө зінің хейтер екенін білмей алаң сыз ө мір сү реді. Дегенмен, екеуінің де диагнозы бір. Олардың ө здеріне махаббат жетіспейді, олардың ө зі бақ ытсыз.

Кибербуллингтің қ андай тү рлері болады?

Біріншісі – мә тіндік буллинг. Яғ ни, адамдардың жә й ғ ана пікір қ алдыруы, «комментарий» жазуы арқ ылы жү зеге асатын тү рі. Жоғ арыдағ ыдай сө здерді адамғ а бағ ыттап жазғ анда мысалдағ ы қ ыз ө зін жаман сезінуі ық тимал. Бұ ны бір адам жазғ ан кезде болуы мү мкін жаман ә сері туралы тү сініп алдық. Ал егер ол хейтерлер кө п болса, одан пайда болатын жаман эффект те еселеніп ү лкейеді. Бір ғ ана адамның бір ғ ана сө зі адамды терең депрессияғ а тү сіріп, жағ дайын қ иындатуы мү мкін. Ал егер сондай адамдар тым кө п болса жіне олар тұ рақ ты шабуыл жасап отырса адамның ө міріне қ атты ә сер ете алады.

Екіншісі – топтық буллинг. Белгілі бір топтағ ы барлық адамдар бір адамғ а қ ысым кө рсетіп соғ ан бағ ытталғ ан шабуыл жасаса, оны топтық буллинг деп атаймыз. Елестетіп кө рің ізші, бірге жұ мыс істейтін ә ріптестерің із бә рі кеш жасап сонда жиналса жә не сізден басқ аның бә рін шақ ырғ ан болса, қ андай сезімде болар едің із? Оның себебі ә ртү рлі болуы мү мкін. Сіз жеткілікті дең гейде ә демі емес боларсыз, сіздің нә сілің із немесе ұ лтың ыз басқ а болар, басқ алардан гө рі тым ақ ылды боларсыз, тым ақ ымақ тау боларсыз, біртү рлі киінетін шығ арсыз, басқ алар сияқ ты ақ шаң ыз кө п емес шығ ар. Қ андай екені маң ызды емес, ә йтеуір бә рі білетін бір себеп бойынша осындай жағ дай орын алғ ан кезде бұ л сізге психологиялық тұ рақ тылығ ың ызғ а сә йкес айтарлық ә сер етеді. Қ андай себеп болса да бұ ндай ә рекет ақ талмайды. Оғ ан қ оса, бұ л біріншідегіден гө рі қ аттырақ ә сер етеді. Себебі, адам жалғ ыз болғ ан кезде, оғ ан бә рі қ арсы болғ ан кезде, бұ ны кө теру қ иынырақ болады. Себебі, адамның жанында қ олдау білдіретін ешкім болмайды.

Ү шіншісі – адамның жеке шекарасына кіру. Адамның қ ұ пия ұ стағ ысы келген ақ паратты білуге тырысу, соғ ан қ атысты сұ рақ тар қ ою, парақ шаны бұ зуғ а тырысу, адамның жеке хаттарын оқ у, архивтеріне кө з салу деген мысалдардың барлығ ы осы пунктке жатады. Бұ л тек ә леуметтік желіде емес, адамдардың шынайы жеке ө міріне де қ атысты ө те ө зекті мә селе. Адамдар басқ алардың жеке шекарасын сыйламағ ан кезде осындай ә рекетке барады. Бірақ, бұ л хейтерлер ғ ана емес, ата-ана, дос, туысқ ан да болуы мү мкін. Жақ ын адамдардың ө зі адамның жеке шекарасына кіріп кететін кездер жиі кездеседі.

Тө ртінші – анонимді қ ауіп-қ атерлер. Кейде желіде тек ө з ойын, пікірін білдірумен шектелмейтін кездер болады. Оғ ан қ оса, адамдарды қ орқ ыту-ү ркіту де болып тұ рады. Айжан Байзақ ова мен Шырын Нарчаевалар ашық -шашық суреттерін жү ктеген кезде адамдар тек сү йсініп, не айыптап қ ойғ ан жоқ. одан бө лек, «ұ стап алсам, ө лтіремін», «қ олыма тү ссең, аямаймын» дегендер де болды. Осындай мысалдарды анонимді қ ауіп-қ атер деп атаймыз. Қ ауіптің қ айдан, қ ашан, кімнен келетінін білмесек те, оның болуы мү мкін екенін біліп тұ рғ ан кезде ү немі қ орқ ып жү руге тура келеді. Бұ л да кибербуллердің қ ате ә рекетінің нә тижесі.

3. Лоббизм. Адамдардың санасына насихат арқ ылы ә сер етуді жә не сол арқ ылы адамдарғ а манипуляция жасауды осылай атайды. Бұ ның қ андай ү лкен кү ш екенін жә не қ аншалық ты қ ауіпті екенін саналы тү рде тү сіну керек. Мемлекеттік, халық аралық, діни, азаматтық, қ оғ амдық дең гейде лоббизм жасайтын жеке тұ лғ алар, ұ йымдар, тіпті, мемлекеттер де кездеседі. Олардың билігі, ақ шасы, кү ші кө п болғ ан сайын лобби қ ауіптірек бола тү седі. Ә рине, бұ ндай шабуылда ақ параттық қ арусыз болмайды. Оғ ан қ атысты қ озғ алыстан дә стү рлі медиа болсын, онлайн медиа болсын шетте қ ала алмайды. Бірақ, ә леуметтік желі арқ ылы жасалатын лобби ерекше қ ауіпті. Бұ ның себептері алдың ғ ы мә селелердікіне ұ қ сас. Оң ай қ олжетімді, халық тың ішіне іріткі салып жібере алады, сауаты тө мен адамдар таратып жіберу қ аупі бар. Сауаттылардың ө зінен де кү мә ндануғ а болады. Ең жарқ ын мысалдардың бірқ атары - Сириядағ ы жағ дай, Араб кө ктемі, Қ ырғ ызстандағ ы кө теріліс. Бұ лардың бә ріне сыртқ ы кү штің ақ параттық шабуылының қ атысы бар деген кө зқ арастар бар жә не бұ л жә й ғ ана болжам емес. Бұ ғ ан елдің ішінен де біраз мысал келіруге болады. Ә міржан Қ осанов дә л осы ә леуметтік желідегі лоббидің кү шімен кө п адамды жү йенің ө згеретініне сендірді. Ө йткені, сол кезде халық тың ық ыласына ие бірнеше танымал адамдар соны насихаттай бастады. Ә рине, бұ л насихат ашық, ә рі тіке жү рді. Соның ө зінде бұ ғ ан кү мә н білдіргендерден гө рі артынан ерушілер кө п болды. Соң ында бұ л оның лоббиі емес екені де белгілі болды. Саясаттан бө лек тұ рмыстық ө мірімізге қ алай еніп кеткенін тү сінбей қ алғ ан қ ұ былыстар мен тү сініктер жетерлік. Темекі мә дениеті, рэп мә дениеті, k-pop мә дениеті, fast food мә дениеті, радикалды феминизм, ЛГБТ қ озғ алысы – бә рі ашық, ә рі ұ зақ лоббидің нә тижесінде ө міріміздің бө лігіне айналды. Бұ л абсолютті жаман деп те айту қ иын. Ө йткені, мемлекет идеологиясы, ұ лттық идеология деген сияқ ты ізгі ұ ғ ымдарды жалпы ортақ насихаттаудың жақ сы жағ ы да бар. Мә селе - ниетте. Оғ ан қ оса, бұ нымен журналистер емес, саясаткерлер айналысқ аны жө н. Ә йтпесе, журналистік объективтілік деген нә рсе далада қ алады. Дегенмен, кім болса да, кез-келген нә рсені журналистердің кө мегінсіз істеуі кө п уақ ыт пен ресурс шығ ынын алып келеді. Бұ ндай қ ұ рбандық қ а баруды жө н кө рмейтіндер журналистерді міндетті тү рде пайдаланады. Оларғ а білдіртпеуі мү мкін, оларды қ орқ ытуы мү мкін, қ ысым жасауы мү мкін, мү мкіндіктерін шектеуі мү мкін. Қ алай болса да, бұ ның кез-келген жолы журналистер ү шін ө те кө п қ иындық туғ ызады. Оның нә тижесі тікелей халық ү шін де, оппоненттер ү шін де ө те қ иын. Ал бұ л қ абілетке кез-келген адам ие болғ анда, оны сыртқ ы кү штер мемлекеттің ө зіне қ арсы қ олданғ анда ү лкен мә селелерге тап боламыз. Сол ү шін де бұ л аса қ ауіпті қ ұ рал. Қ андай мә селелер туындауы мү мкін?

А) ә ділетсіз бә секелестік. Сіз кішкентай қ алашық та тұ ратын жалғ ыз ғ ана сү т ө ндіретін ферманың қ ожайынысыз деп есептейік. Жолдың қ арсы бетінде жұ мыртқ а ө ндіретін қ ұ с фабрикасы бар. Кішкентай қ алашық тың тұ рғ ындары таң ғ ы асқ а ә ркез жұ мыртқ а мен сү т қ осылғ ан қ ытырлақ тың біреуін жейтін еді. Сіз ө з бизнесің ізді дамыту ү шін кө рші ауылдарғ а сү т жеткізудің орнына, қ ұ с фермасының клиенттерін тартып алғ ың ыз келді. Ө йткені, жол шығ ыны сіз ү шін тиімсіздеу еді. Осы мақ сатта сіз ауыл ішінде ө сек тарата бастайсыз. Олардың біреуінде жұ мыртқ а бұ зылып кеткені туралы, басқ а бірінде осы жұ мыртқ адан омлет жеп уланып қ алғ ан бала туралы, тағ ы бірінде осы фермадағ ы тауық тардың ауруғ а шалдық қ аны туралы жә не арасында жұ мыртқ ада саруызды кө п мө лшерде тұ тыну денсаулық қ а зиян екені туралы, оның орнын сү ттегі майлар мен ақ уыздар алмастырағ аны жө н деп айта бастайсыз. Ә рине, бұ лардың бә рін ө з аузың ызбен емес, ортағ а лоббистерді салып жеткізесіз. Олар қ алашық тағ ы шағ ын газеттің тілшілеріне ақ ша беріп, сү ттің пайдасы туралы мақ ала жаздыртуы мү мкін. Бұ л сізді мақ сатың ызғ а жеткізіп, фабриканың клиенттерін сізге ә келді делік. Бірақ, бұ л моральдік тұ рғ ыдан қ арағ анда қ аншалық ты дұ рыс? Қ алай болғ анда да, бұ ндай ә дістерді қ олдану заң ғ а тікелей қ айшы болмауы мү мкін болғ анымен ә ркез ә ділетсіз бә секелестіктің кесірінен нарық тың бұ зылуына алып келеді. Бұ л неге дұ рыс емес? Ө йткені, бұ ның кесірінен кішкентай ғ ана қ ұ с фабрикасы ғ ана емес, тұ тас саяси партияғ а қ атысты халық тың пікірін бұ зып жіберуі мү мкін. Бұ л елдің тағ дырына тікелей ә сер етеді жә не бұ л ә сер ә рдайым жаман. Адамдардың, компаниялардың, партиялардың бір-бірінен озуғ а тырысып, бә секелестікті арттырғ аны жаман емес, керісінше жақ сы. Бірақ, осы жолда осындай лас ә дістерді қ олданғ аны дұ рыс емес. Ал сол ү шін журналистерді пайдаланғ аны тіпті қ ате. Ө йткені, бұ л тек сол компанияның ғ ана емес, тұ тас журналистер қ ауымының абыройын кү мә нді қ ылуы мү мкін.

Ә ) зиян насихат. Адамдар ә ркез сү т пен дұ рыс тамақ тануды, феминизм мен тең дікті насихаттай бермейді. Осылардың қ оғ аммен байланысқ а жауап беретін мамандары сияқ ты алкогольді сусын ө ндірушілердің, темекі ө німдері компаниясының, тіпті, қ ару-жарақ сатушылардың лоббисттері ү лкен жұ мыс атқ арып жатыр. Олар адамдардың бұ л ө німдерге кө зқ арасын жақ сарту ү шін қ ыруар қ аражат жұ мсайды. «Здесь курят» фильміндегідей темекі компаниясының лоббисті телебағ дарламаларғ а шығ ып, бір ғ ана эфирдің арқ асында темекі шегу арқ ылы адам бақ ытқ а кенелетініне сендіріп кетуі мү мкін. Бұ л тек қ ана халық тың денсаулық ә леуетінің тө мендеуіне ә келіп қ ана қ оймайды. Сонымен қ атар, адамдардың қ алауына ә сер етіп, олардың таң дауын, тіпті ө мір сү ру стилін ө згертіп жіберуге қ ауқ арлы ү лкен кү шке ие.

Ресейлік алкоголь ө ндіретін компания лоббисі Агафонов Сергей Леонидұ лы 2018 жылы Путинмен болғ ан кездесуде ә лемдік футбол чемпионаты қ арсаң ында алкоголь ө німдерін ашық жарнамалауғ а рұ қ сат беруін сұ райды. Оның айтуынша, бұ л ұ лттық мә дени қ ұ ндылық тардың бірі болып саналады. Соны туристтерге кө рсетуді ұ сынады. Путин ойланып кө ретінін жеткізеді. Дегенмен, бұ л жерде оның жауабы қ андай болса да, лоббист ө зінің жұ мысын істеп ү лгерді ғ ой. Ол қ ай нұ сқ ада да жең ілмейді. Ө йткені, кем дегенде, осы арқ ылы халық тың қ ұ лағ ына «алкоголь – мә дени мақ таныш» деген дә н егіп кетті.

Б) саяси кө зқ арасқ а кері ә сер. Халық тың саяси білімді болуы, жағ дайды объективті бағ алай алуы, ө з ұ станымдарына ө зі келуі, оғ ан ешкімнің ә серетпеуі максималды маң ызғ а ие. Ө йткені, азаматтардың дә л осы мә селеге қ атысты кө зқ арасы мемлекеттің жағ дайына, болашағ ына тікелей ә сер етеді. Ізгі демократиялық қ оғ амның ә р мү шесі ө з билігін ө зі таң дай алуы жә не оғ ан ө з талаптарын қ оя алуы керек. Ө йткені, кез-келген партияғ а, депутатқ а, президентке билікті сеніп тапсырушы орган халық болып саналады. Осы таң дауды жасар кезде халық тың ой толғ амына тікелей де, жанама да ә сер етуші факторлардың барлығ ын жасаушыларды қ ылмыскер деп санауғ а болады. Олар бір адамның ойына ә сер етуі арқ ылы тұ тас мемлекеттің тағ дырына ә сер етіп жатқ анын ұ ғ ынуы тиіс. Бұ ғ ан лоббизмнің қ андай қ атысы бар? Биліктер халық тың санасына тікелей ә сер бере алу мү мкіндігі аздау. Халық қ а жә й ғ ана «мағ ан дауыс берің дер! » деп айту айтарлық тай нә тиже бермейді. Сол ү шін билікте бірнеше қ ұ йтырқ ы жолдардың біріне тү суге тура келеді:

- Ердоғ ан секілді кедейлерге кө мектесіп, Тү ркияның кө п бө лігін қ ұ райтын кедейлердің қ олдауына ие болуғ а болады;

- мемлекеттің арналардың бә рінен тек бір партияның тек жақ сы жақ тарын насихаттайтын жаң алық тар таратуғ а болады;

- жеке тұ лғ алардың жарнамасын қ атты жү ргізу арқ ылы соларды «сатып алып», артынан ерушілерге ә сер етуге болады (мысалы, ә ншілер, блогерлер, жұ лдыз қ оғ ам қ айраткерлері. Дулат Мұ хамедқ алиұ лы ЖасОтанғ а мү ше болғ аннан «иглздардың » бір бө лігі бұ ғ ан қ атты назар аудара бастады);

- халық тың назарын мү лде басқ а жақ қ а бұ рып, маң ызды нә рселерді байқ атпай қ оюғ а болады. Бұ ны біздің елде жиі тә жірибеде қ олданады. 2015 жылғ ы девальвация кезінде Қ ытайғ а жер сатылуы жайында шу шығ ып, доллардың жайын ұ мытып кеттік. 2019 жылғ ы президент сайлауы кезінде Байзақ ова деген блогердің тұ рмысқ а шығ у пранкі шығ ып біраз адамды есінен таң дырып жіберді. Бұ л сияқ ты сә тті кейстің мысалдары жетерлік. Дә л осы ә діс ә лі кү нге дейін халық ты ү немі ө з қ армағ ына жақ сы іліп жатыр.

4. Лоббиден басқ а мақ саттар ү шін де саясат ойыншыларына ә леуметтік желі қ ызмет етіп жатыр. Трамптың твиттерде жазғ ан бір жазбасының ө зі мұ най бағ асын кү рт ө сіріп, ә лемдік экономикағ а тікелей ә сер кетті. Дә л осы твитінде ол Сауд Арабиясның ханзадасымен сө йлескенін айтады. Жазуынша, ханзада Путинмен мұ най ө ндірісінің кө лемін қ ысқ артуғ а келісіпті. Осы жазбадан кейін ә лемдік нарық тағ ы мұ най бағ асы бірден кө теріліп кетті. Алайда, Путиннің баспасө з хатшысы ешқ андай келіссө здің болмағ анын айтып, мұ най бағ асына тағ ы бір ө згеріс ә келді. Осы мысалдың ө зінен-ақ бір ғ ана твиттің ө зі қ алай ә лемдік экономикағ а ә сер ете алатынын кө ре аламыз. Қ азақ станғ а қ атысты мысал ү шін айта кетейін, Қ асым-Жомарт Тоқ аев бір жыл бұ рын ие болғ ан орны ү шін Елбасығ а алғ ыс айтқ анда бү кіл ел ү лкен ө згерістен қ ауіптеніп, дү рлігіп қ алды. Осы жазбадан кейін карантин уақ ытында Қ асым-Жомарт Тоқ аев отставкағ а кетіп, орнына сенат тө рағ асы, ә рі Нұ рсұ лтан Назарбаевтың туғ ан қ ызы Дариғ а Назарбаева келуі мү мкін екенін хабарлайтын қ ауесеттер тарап, қ азнет желісінде біраз талқ ыланғ ан тақ ырыпқ а айналды. Бұ л факт тұ лғ алардың ә леуметтік желі арқ ылы туғ ыза алатын проблемалардың маң ызын кө рсетіп қ ана қ оймай, ә леуметтік желінің кү шін, ө зектілігін тағ ы бір дә лелдейді.

«Жолы болмайтындар мен хейтерлер, кешірің іздер, бірақ, менің I. Q-ім ең жоғ арылардың бірі жә не бә рің із бұ ны білесіздер! Бұ л ү шін ө зің ізді ақ ымақ жә не сенімсіз сезінудің қ ажеті жоқ, бұ ғ ан сіздер кінә лі емессіздер»

Бұ л ү рдістің жақ сы жағ ын да кө руге болады. Ө йткені, бұ л парақ шаларда тек қ ана осы сияқ ты мә селелер емес, одан бө лек қ арапайым халық ты мерекесімен қ ұ ттық тау жазбалары, саясаттағ ы ә ріптестерге алғ ыс пен қ ұ ттық тау жазбалары, халық қ а есеп беретін жазбалар да бар. Бұ л президенттің, басқ а да билік иелерінің халық қ а жақ ын екенін, олардың постты комментарий жазуғ а болатынын кө рсетеді. Бұ л шындық болса – керемет, шын болмаса да - жаман емес.

5. Қ оғ амда қ ауесеттер пайда болуына ә леуметтік желінің ә сері. Журналистер қ ате ақ паратты таратпағ ан кү ннің ө зінде басқ а мә селелер жетіп артылады. Жә не ол мә селелерді жекелеген тұ лғ алар тудырғ анымен қ оймай, оны ө здері де сезбеуі мү мкін. Қ азір тек бізде емес, ә лем бойынша ә леуметтік желіде жаң алық тарату ү рдісі белең алып жатыр. Pew Research Center зерттеу орталығ ыны жү ргізген соң ғ ы сауалнаманың ө зінде едә уір кө рсеткішті байқ ауғ а болады. Оның нә тижесі бойынша американдық тардың ү штен екісі ә леуметтік желілерден ақ парат алады екен жә не Twitter ә леуметтік желісін қ олданушылардың 74%-ы сайттан жаң алық оқ итыны белгілі болды. Ә леуметттік желінің маң ыздылы оның тек журналистерге емес, барлық адамғ а бірдей беретін мү мкіндіктеріне сай. Яғ ни, оның кө мегімен кез-келген адам еш қ иындық сыз соң ғ ы жаң алық тарғ а қ атысты жаң а ақ параттарды жариялай алады. Бұ л соншалық ты ың ғ айлы болғ анымен, ү лкен бір кемшілікке де ие болып отыр. Бұ л ақ параттар ү шін жеке тұ лғ алар жауапкершілікті сезіне қ оймайды. Соның ә серінен жалғ ан ақ парат, қ ауесет тарап кету қ аупі бар. Ә леуметтік желілердің кө мегімен тарайтын ө те ү лкен кө лемдегі ақ параттың кейбір бө лігі жалғ ан ақ парат болғ анда қ оғ амда хаос орнау ық тималдығ ы жоғ арылайды. Себебі, дә л осындай ақ параттық атмосфера қ ауесет таратушылар ү шін аса ың ғ айлы болып келеді. Солар іс жү зінде орын алғ ан кезде кө п адамдардың тарапынан жағ ымсыз реакциялар болуы мү мкін. Ал бұ л, ө з кезегінде, қ оғ амдағ ы хаосты тудырмай қ оймайды.

Таң қ алдырарлық бір мысал – 2013 жылы Twitter-дегі хабарламалардың біріндегі «Ақ ү йдегі жарылыс туралы жазбаның АҚ Ш-ты дү рліктіруі. Қ азақ станда да ондай жағ дайлар аз емес. Мысалы, 2018-дің қ аң тарындағ ы «KASPI BANK банкротқ а ұ шырады» деген жалғ ан хабардың кесірінен жұ рт жаппай ө з ақ шаларын шешіп ала бастады. Бұ ның кесірінен банк шынымен банкротқ а тү сіп қ ала жаздады. Оның қ арқ ындылығ ы сонша, небә рі алты минуттың ішінде миллиондағ ан адамғ а тарап ү лгеріпті. Ә леуметтік желідегі қ ауесеттің таралуы тө рт кезең нен тұ рады: қ ауесетті анық тау, жалғ ан ақ паратты табу, таралу себебін анық тау, нә тижелерін сараптау.

Қ ауесетті анық тау – істелетін жұ мыстың ең оң айы болып кө рінгенімен ең бастапқ ы, ә рі маң ызды бө лігі. Халық арасында, тіпті БАҚ -та тарап жатқ ан ақ параттардың қ айсы шын, қ айсы жә й қ ауесет екенін анық тау ү шін бірнеше нә рсеге мә н беру керек. Қ ауесет – факт екені дә лелденбеген ақ парат. Ол пікірге де жатпайды. Себебі, пікірдің авторы, осы ойғ а не себеп болғ аны туралы тү сіндірмесі болады. Ал қ ауесет, тура бір, нақ ты ақ парат сияқ ты сенімділікпен айтылады. Сондық тан, адамдар пікірлерге кү мә нмен қ арайды да, қ ауесетке сеніп қ алады. Оның ерекшелігі: ө те тез тарайды, адамдарғ а қ орқ ыныш, ү рей, ашу сияқ ты эмоциялар сыйлап, оларды бірден ә рекетке шақ ырады. Осының ә серінен бұ л ақ паратты басқ аларғ а таратуым керек деп ойлап тұ рады. Сол ү шін қ ауесетті жү гендеу қ иын жә не ол ө те тез тарайды.

Қ ауесеттерді қ алай анық тау керек? Ең алдымен, бұ ғ ан қ арсы иммунитетті қ алыптастыру керек. Ол ү шін ақ паратты шексіз тұ тынуды доғ ару қ ажет. Кез-келген нә рсеге сеніп қ алмай, сенімді ақ парат кө здерін ғ ана пайдалану керек. Қ андай да бір ақ паратты оқ ығ ан кезде оғ ан кү мә нмен қ арағ ан жө н. Бұ л ақ параттың шығ у кө зін анық тап, сол адамның ө тірік айту ық тималдығ ын есептеп кө ру керек. Бұ ндай ақ паратты ол не ү шін таратуы мү мкін екенін ойланып сараптама жасауды ә детке айналдыру ұ сынылады. Осы мә селеге қ атысты ресми ақ паратты іздеп сұ раныс жасауғ а болады. Мысалы, мектепте оқ итын балаң ызғ а қ атысты жаң алық ата-атаналар чатында талқ ылана бастаса, оның шын-ө тірігін анық тау ү шін білім министрлігінің ресми сайтынан нақ ты ақ парат алуғ а болады. Ол жерде бұ л жаң алық қ а қ атысты ешқ андай ақ парат болмаса, алаң даудың еш себебі жоқ деген сө з. Ақ параттың жазу стиліне мә н беру керек. Ресми, сенуге болатын ақ параттар ресми іс-қ ағ аздар стилінде жазылады. Мә тін эмоция тудыратындай ә серлі болса, бұ л ақ паратқ а кү мә нмен қ арағ ан дұ рыс. Олар ә детте мына мысалдағ ыдай болып келеді:

«САҚ БОЛЫҢ ЫЗДАР!

Коронавирустан адамдар жаппай ө ліп жатыр дейді. Менің ауруханада жұ мыс істейтін жақ ын танысым билік халық байбалам салмау ү шін жасырып жатыр дейді. Вирустан қ ұ тылу ү шін сарымсақ ты кү ніне екі рет жеу керек. Сонда ауырмайсыздар. Ө зің ізді жә не жақ ындарың ызды сақ таң ыз! Кімнің вирустан ө лмегенін қ алсаң ыз, соғ ан осы мә тінді жіберің із! Бә ле-жаладан қ ұ дай сақ тасын! »

Осығ ан ұ қ сас типтегі ақ параттар телефоның ызғ а жиі келетін болса, қ ауесеттің кү ші мен қ аупін жақ сы білетін боларсыз. Енді осы белгілері арқ ылы оларды анық тап, сақ танудың жолдарын қ арастыра аламыз.

Екінші кезең – жалғ ан ақ паратты анық тау. Қ ауесет жү з пайыз шындық тан да, жү з пайыз ө тіріктен де тұ рмайды, олардың қ осындысынан тұ рады. Кө п жағ дайда шындық ты ә сірелеу, оны эмоциямен, ү лкейтіп немесе кішірейтін жеткізген кезде қ ауесет пайда болады. Осының кесірінен кейде ө зіміз де қ ауесеттің пайда болуына, таралуына себепкер болып қ алуымыз мү мкін. Бұ ғ ан жол бермеу ү шін ақ парат таратар кезде ә рбір сө зге мә н беріп, ақ параттың ө згеріске ұ шырамағ анына кө з жеткізу керек. Оғ ан қ оса, екі тү рлі мағ ына беретін, адамдарда кү мә н мен сенімсіздік тудыратын ақ парат таратудан алшақ болғ ан жө н. Қ ауесеттің ішіндегі ө тірікті анық тау арқ ылы дұ рыс ақ паратқ а жол тауып, неден сақ тану керек екенін білуге болады. Қ ауесеттің ішіндегі жалғ ан ақ паратты анық тау ү шін мына нә рселерге мә н беру керек.

1. Ақ параттық мә тін ішіндегі негізгі мағ ынаны жеткізетін кілттік сө здерді анық тау. Сол сө здердің шынайылығ ын бө лек-бө лек тексеру. Ә детте осылардың ішіндегі кейбірінде ғ ана жалғ ан ақ парат бар болып шығ ады.

2. Мә тінді ресми ақ паратпен салыстыру. Осылай сә йкес емес бө лікті аң ғ аруғ а жә не сол арқ ылы қ ауесеттің ішіндегі жалғ ан ақ паратты анық тауғ а болады.

Ү шінші кезең – қ ауесеттің таралу себебін анық тау. Кез-келген ақ параттың не мақ сатта таралғ анын болжай беруге болады. Ал анық тау ү шін оның қ айнар кө зін анық таудан бастаймыз. Ең қ арапайым жолы – ақ паратты сізге жіберген адамнан бұ л ақ паратты қ айдан алғ анын сұ рау. Егер жолың ыз болса, ол таратушығ а апарады. Ал кө п жағ дайда ол адам да басқ алар сияқ ты ө з таныстарының таратқ анынан кө ріп жатады. Авторынан тікелей еститіндер аз. Сол автордан шынайылығ ын сұ рап тексеретіндер тіптен жоқ тың қ асы. Біздің халық жә й ғ ана сене салуғ а бейім келеді. Кіршіксіз ақ кө ң ілі басқ аларғ а кү мә н келтіруді қ аламай ма, ә лде жә й ғ ана тексеруге ерінетін жалқ ау ма, ә лде бұ л туралы ойланып кө рмеген надан ба, кім білсін. Білетініміз – тек қ ауесеттің тез таралып адамдар содан жапа шегіп жатқ аны ғ ана. Ақ параттың қ айнар кө зі анық талып оны тергеуге алғ ан кезде қ ауесеттің пайда болуына ә келетін екі себептің біреуі анық талады. А) автор ө зі қ андай да бір себеппен қ ауесет таралуына жол берген. Ә ) автордың қ атысуынсыз бастапқ ы мә тін ө згеріке ұ шырап кеткен. Екінші жағ дайда халық тың білімсіздігі ғ ана кінә лі болып шығ ады. Ал егер автор ө з еркімен шындық ты бұ рмалағ ан болса, оғ ан не себеп болуы мү мкін екенін жіктеп кө рейік:

- бә секелеске зиян келтіру мақ сатында. Kaspi bank-ке қ атысты басқ а банк басшылары немесе бұ л банкке қ астық ойлайтын адамдар қ ауесет таратып оның имиджіне, материалдық жағ дайына нұ қ сан келтіргісі келуі мү мкін. Дә л осындай себеппен бә секелес саяси партия туралы, кө рші дү кен туралы, сіз ұ нататын қ ызды ұ нататын тағ ы бір жігіт туралы қ ауесет таралу қ аупі бар.

- білімсіздіктің ә серінен. Адам жә й ғ ана ө зінің қ ауесет таратып жатқ анынан хабарсыз болуы мү мкін. Оның ойынша адамдарғ а маң ызды, ә рі шынайы ақ парат таратып, тіпті халық ты қ ұ тқ арып жатырмын деп ойлауы мү мкін. Бұ л сауатсыздық тан болады.

- ә зілдесу мақ сатында. Кейде балалар ойнаймыз деп бір жерде жарылғ ыш заттар бар екендігі туралы хабарлауы мү мкін. Олар жә й ғ ана бұ ның қ аншалық ты маң ызды қ ылмыс екенін тү сінбейді. Ұ сталмай, жә й ғ ана кү лкіге қ арық боламыз деген жаң сақ пікірдің кесірінен қ ате ә рекетке барып, ө кініп жатқ андар да бар.

Адамдардың жаман пиғ ылынан арылту қ иын. Дегенмен, бұ ндай ә рекеттердің себебі басқ а болса, оны халық тың медиасауаттылығ ын арттыру арқ ылы шешуге болады. Ең бастысы, осындай қ ателіктерді ресми басылымдардың ө зі жібермеуі аса маң ызды.

6. Бә секеге қ абілетсіздік. Тұ тас қ азақ журналистикасының дамығ ан елдердікімен бә секеге тү се алмайтынынан бө лек, ішкі медиа орталық тар бір-бірімен ә діл бә секе жасай алмайды. Оны қ айдан кө реміз? Жә й ғ ана жаң алық тарды қ арап отырсақ, бір ақ паратты кө п жерден бірдей кү йде кө руге болады. Мағ ыналық айырмашылық сыз бірдей ақ паратты барлық медиа тарата береді. Айырмашылық тек ақ паратты беру тә сілінде ғ ана. Неге бұ лай болып отыр? Бұ л мамандардың кә сіби дең гейін кө рсетеді. Пресс-релизді сол кү йінде ө згеріссіз жеткізетіндер де бар. Бұ л дегеніміз баспасө з хатшысының журналистерге арнап жазғ аны халық қ а кетіп жатыр деген сө з. Бұ л халық қ а тү сініксіз, ә рі тартымсыз ақ парат тарап жатқ анын білдіреді. Жаң ашыл журналистер бұ лай істемейді.

«Ескі мектептің » журналистері қ азір бә секеге қ абілетсіздікке ұ шырап отыр. Олар заман ағ ымына қ арай ө згеріп отыруғ а, халық тың қ ажеттілігіне сай ың ғ айланып отыруғ а тырыспағ ан кезде ө згеріссіз, сә йкесінше, дамусыз қ алады. Алғ а жылжымағ ан нә рсе бір орында тұ ра алмайды. Ол артқ а шегіне береді. Ал олардың орнын жаң ашыл, жалынды, білімді, амбицияғ а толы жас журналистер басады. Ал ү лкендердің кө пжылдық тә жірибесі мен сол уақ ытта жинағ ан беделі оларды толқ ында ұ стап тұ ра алады. Бірақ, бұ л да дамуғ а ә келетін жол емес.

Бұ ның бә ріне журналистердің ө здерін кінә лай беруге де болмайды. Адал бә секенің болмауына олардан бө лек биліктің де ә сері бар. Жоғ арыда айтылғ ан ақ ша бө лінісіндегі айырмашылық та монополия қ алыптастырып бә секені жоюғ а алып келеді. Қ ыруар ақ шағ а жұ мыс істейтін басылым мен аз ғ ана бюджеті бар басылымның арасындағ ы бә секе адал деп айта алмаймыз. Ө йткені, олар бұ л ақ шаны ө здері тауып жатқ ан жоқ, мемлекеттен алып жатыр. Адамдардың салығ ын монополия жасау ү шін қ олданғ анның кесірінен нарық тағ ы журналистердің бә секесі ә лсіреп халық сапалы ақ паратқ а қ ол жеткізе алмай отыр.

Жалғ ыз себебі бұ л емес. Практик журналист Асқ ар Ақ тілеудің айтуынша, қ азақ басылымдары, қ азақ ша жазатын журналистердің ө зі жалқ ау. Тіпті, Қ азақ стандағ ы орысша жазатын басылымдар ә лдеқ айда ең бекқ ор, ә рі талапты кө рінеді. Бұ лай айтуының себебі де жоқ емес. Салыстырмалы тү рде, аймақ тардағ ы орыс басылымдары кез-келген ақ паратты бірінші болып шығ арады. Басқ а басылымдардың жазғ анын дә л солай қ айталамайды. Қ азақ сайттары бір ақ паратты еш ө згеріссіз, қ осымша талдаусыз таратып жібере алады. Бұ л жалпылама басылымдардың бейнесі. Бұ л суреттемеге кірмейтін, тек сапалы материалдар шығ аратын басылымдар да бар. Олардың қ атарына «The village Kazakhstan», «The steppe», «We progect», «Factcheck. kz» сияқ ты заманауи басылымдарды жатқ ызуғ а болады. Солардың бірін талдап кө рейік.

«The village Kazakhstan - Астана мен Алматыдағ ы актуалды оқ иғ алар, мә дени, қ оғ амдық ө мір, бизнес, стиль, тамақ, кө ң іл кө теру туралы сайт. Біз қ арапайым адамдардың оқ иғ алары арқ ылы қ аланың феномендерін ашамыз». Сайт ө зі туралы осылай жазады. Бас директоры - Айсана Ә шім.

Бірінші ерекшелік – дизайн. Сайттың визуалды эстетикасы сақ талғ ан, тартымды тү стердің ү йлесімділігі сақ талғ ан.

Екінші ерекшелік – жазу стилі. Басылым барлық ақ паратты қ амтуғ а бә рі туралы жазуғ а тырыспайды. Оның орнына тұ рақ ты айдарларғ а қ атысты материалдарды жү йелі тү рде шығ арып отырады. Осылайша, оқ ырмандар сайттан не кү ткені жө н екенін алдын ала толық тү сініп отырады жә не сайтқ а ө зі саналы тү рде кіреді. Мә селен, оқ ырман стиль туралы жаң алық тарды білгісі келсе сайттың осы рубрикасына арнайы кіріп қ арайды. Басқ а айдарғ а да дә л солай кіріп оқ и береді. Егер оқ ырманғ а керек рубрика жоқ болса, оқ ырман бұ л жерден іздеудің керек емес екенін бірден тү сініп отырады. Бұ л қ олданушылар ү шін ө те ың ғ айлы жү йе. Себебі, керек нә рсесі бар-жоғ ын білместен оны іздеуге кө п уақ ыт жұ мсау бұ л заманның адамдары ү шін ө те тиімсіз.

Ү шінші ерекшелік – сайт қ ұ рылымында. Ә р рубриканың бө лек терезелерінен бө лек жаң алық тардың бө лек лентасы бар. Олардың тақ ырыптары заметка ретінде жазылып, толығ ырақ мә ліметке сілтеме жасайды. Шолып шығ уғ а да, оқ уғ а да ың ғ айлы.

Осы ү лгімен «Егемен Қ азақ стан» сайтын мысалғ а алып кө рейік. Неге дә л осы сайт? Ө йткені, бұ л басылым мемлекеттік тапсырыс алатындардың алдың ғ ы ондығ ына кіреді. Бір ғ ана 2018 жылдың ө зінде 901 700 549 тең ге бө лінсе, 2009 жылдан бері бас-аяғ ы 6 665 619 330 тең ге алғ ан. Бұ л «The village Kazakhstan» алғ ан суммадан дә л осыншағ а кө п. Бұ л екі басылым бір-біріне мү лде ұ қ самайтын екі тү рді саясатты ұ станады. Бұ л олардың материалдарынан да, тақ ырыптарынан да анық кө рінеді.

«Егемен Қ азақ стан» басылымының сайтының визуалдық кө рінісінен суреттерге кө бірек орын беріліп, азырақ жазуды кө рсетуге тырысқ анын байқ ауғ а болады. Бұ л дизайнерлік тұ рғ ыдан жақ сы шешім. Алайда, суреттердің ү йлесімділігі жағ ынан ә лі де жұ мыс істеуге болады. «The village Kazakhstan» сайтындағ ы суреттердің ү йлесімділігіне ә сер еткен бос орындар еді. Яғ ни, сурет пен жазудан бө лек адам кө зі демалатын бос кең істік болғ аны керек. Бұ л минимализм стилін елестетіп, адамдарғ а жайлылық сезіндіреді. Ал бұ л мысалдағ ыдай суреттер кө зге шабуыл жасап, назарды ө зіне аудартуғ а тырысып жатқ андай кө рінеді. Бұ л талғ амғ а қ атысты мә селе болғ андық тан, толық тай дұ рыс, не қ ате деп айту қ иын. Бірақ, ү немі жаң ашаланып, ө згеріп отыруды талап етеді.

«Егемен Қ азақ стан» мемлекеттік басылым болғ андық тан биліктің жақ сы жағ ын насихаттауғ а тырысатыны тү сінікті. Соғ ан сай кө п суретте костюм киген салмақ ты кісілердің бейнесі кездеседі. Бұ л бірқ алыптылық та адамдарды зеріктіру қ аупі бар. Барлық мә селе суреттерде ғ ана емес, мә тіндерде де бар. Мә селен, Айбын Шағ алақ тың Қ уаныш Сұ лтанұ лымен болғ ан мына сұ хбатына мә н беріп кө рсең із, мә тінді оқ ып отырып елдегі жағ дай бірқ алыпты жақ сы дең гейде де деп ойлап қ алуғ а болады. Журналист сұ рақ тарды нейтралды қ ояды, бірақ жауаптың бә рі бірсарынды биліктің жұ мысын мақ тау жә не оны ұ зақ сө йлемдер арқ ылы жеткізу болғ ан. Бұ ндай сұ хбаттар адамдарды қ ызық тырып оқ ыта алмайтыны бө лек ә ң гіме, ең маң ыздысы осындай мә тінді оқ ығ ан соң халық елдегі аса маң ызды мә селелерді аң ғ армайды. Ал бұ ғ ан басылым ә рдайым кінә лі бола береді. Тіпті, журналист ө з позициясын білдірмей нейтралдылық ты сақ таса да.

Бұ ны «Егемен Қ азақ станның » ерекшелігі деп қ арастыруғ а болады. Ал мен осы арқ ылы мемлекеттік тапсырыс алатын жә не алмайтын екі басылымның арасындағ ы айырмашылық ты кө рсеткім келді. Қ ай басылым кім ү шін жұ мыс істейтіні олардың мақ алалары жеткізетін ойдан кө рінеді. Ал ізгі қ оғ амның тә уелсіз журналистері халық ү шін жұ мыс істейді.

https: //egemen. kz/article/232283-quanysh-sultanov-adam-da-qogham-da-ozgeredi

«Zero. kz» қ азақ стандық сайттар рейтингісінің кө рсеткіші бойынша ақ параттық сайттардың ішінен алдың ғ ы қ атарды «Zakon. kz», «Stan. kz», «Астана тв» жә не «Хабар 24» арналарының сайттары алады екен. Олай болса, оларғ а да кө з жү гіртіп кө рейік.

«Zakon. kz» сайтының ерекшелігі спецификасында. Яғ ни, кү нделікті жаң алық тардан бө лек заң ғ а қ атысты ө згерістер мен жаң алық тар, ү кімдер мен қ аулылар жарияланады. Бұ л халық тың қ ұ қ ық тық, саяси сауаттылығ ы ү шін ү лкен рө л ойнайтын қ ұ рал деп есептеуге болады. Сол ү шін де халық қ а бұ л қ ызық болып отыр.

Ө кінішке қ арай, қ ұ қ ық, заң нама жә не бухгалтерге арналғ ан бө лімдердің қ азақ шасы жоқ екен. Қ азақ ша тек жаң алық тар ғ ана таратады. Бұ л ө згерісті қ ажет ететін бө лік деп есептеймін. Себебі, қ азақ ша оқ итын оқ ырмандар ү шін де қ ұ қ ық тық сауаттылық, заң білімі, саяси сауаттылық мә селелері ө те ө зекті болып отыр.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 Следующая ⇒