2. Онлайн БАҚ-тың өзекті мәселелері мен оны шешу жолдары

2. Онлайн БАҚ -тың ө зекті мә селелері мен оны шешу жолдары

2. 1 Онлайн БАҚ -тағ ы сө з бостандығ ы, шығ армашылық, қ аржылық мү мкіндіктері

Кө п мә селелер бар. Ішіндегі маң ыздыларын, ө зектілерін, кейінгі қ алдыруғ а болмайтындарын қ арастыруғ а тырыстым. Олардың бә рі бір-бірімен байланысты. Дә стү рлі БАҚ -қ а қ атысты мә селелер онлайн БАҚ -қ а да қ атысты жә не одан бө лек уникалды мә селелер де жеткілікті. Бұ лардың бә рін екі топқ а бө ліп, оларды бө лек қ арастырамын. Бірінші топ – журналистиканың дамуына, дұ рыс жұ мыс істеуіне кедергі болып отырғ ан мә селелер, екінші бө лік – біз қ алайтын дә режеге жетпеген журналистиканың кесірінен туатын мә селелер. Яғ ни, онлайн басылымдардың ә серінен халық та, қ оғ амғ а ортақ жә не жеке адамның басында пайда болатын мә селелер. Себептері мен салдары десек те болады. Олардың қ айсы маң ыздырақ екенін айту қ иын. Бірақ екеуі де актуалды, екеуі де назар аударуғ а тұ рарлық деп есептеймін. Біртіндеп сараптап кө рейік.

Журналистердің сө з бостандығ ы. «Бү кілә лемдік пресса еркіндігі индексінің » 2020 жылғ ы рейтингі бойынша Қ азақ стан 180 елдің ішінде 157- орынды алады. Тіпті, шекарасын жақ ында ғ ана ашқ ан Ө збекстанның ө зі бұ дан жоғ ары тұ р. Осылайша, біз Орта Азия елдері ішінде сө з бостандығ ы бойынша Қ ырғ ызстан мен Ө збекстаннан кейінгі ү шінші орынды аламыз. Бұ л елдермен қ оса, Ресей, Тү ркия, Беларусь елдері де рейтингтің қ ызыл дең гейінде тұ р. Қ азақ стан тағ ы бір саты тө менге тү ссе, ең соң ғ ы қ ара дең гейдегі Қ ытай, Ирак, Тә жікстан, Ә зірбайжан, Тү ркменстан, Сауд Арабиясы елдерімен бір қ атарда тұ рады.

https: //nonews. co/directory/lists/countries/worldwide-press-freedom-index

Бұ л мә селе журналистикадағ ы сө з бостандығ ынан емес, «Қ азақ станда сө з бостандығ ы бар ма? » деген сұ рақ тан басталуы керек. Журналистерді былай қ ойғ анда адамдар ө з ойларын бү кпесіз айтуғ а мү мкіндігі бар ма? Конституция цензурағ а тыйым салып, сө з еркіндігіне кепілдік береді. Бірақ, конституцияның іс жү зінде сақ талуына ешкім кепілдік бере алмайды. Бұ ның себебі неде? Қ ызғ ылт кө зілдіріксіз журналистика ешқ андай да тө ртінші билік емес екенін кө ре аламыз. Оны журналистер де, билік те қ аншалық ты ерте мойындаса, соншалық ты бә рі ү шін жақ сы. Тө ртінші билік болу ү шін қ алғ ан ү ш биліктің журналистер жұ мысына кедергі келтірмеуі тиіс. Журналистер ө здігінен зерттеулер жү ргізе алуы керек. Оларғ а барлық ақ паратты алуғ а жағ дай жасалуы керек. Ұ йымдар мен мекемелер олардың жұ мысына ың ғ ай жасап, заң мен атқ арушы ү кімет бұ ның орындалуын қ адағ алау керек. Одан бө лек, мемлекет ә ртү рлі ә леуметтік жең ілдіктер беріліп журналистердің еркін жұ мыс істей алуына кө мектесуі керек. Ал ресурсы мен билігі жетпейтін журналистерден тә уелсіз болуды талап ету кү лкілі болар еді. Қ алыптасқ ан жағ дай бойынша журналистер қ арапайым баспасө з хатшысының ө зінен керек ақ паратты дер кезінде ала алмау қ аупі бар. Оның себебі, баспасө з хатшылары ауызша сұ ранымғ а жауап бермеуге, жазбаша сұ ранымды бір аптағ а дейін шегеруге қ ұ қ ылы. Оны ақ параттың ө ң деу процесінде болғ анымен тү сіндіре алады. Демек, мекеменің баспасө з хатшысымен ара-қ атынас жақ сы болмаса, базалық ақ параттың ө зін ала алмайсыз деген сө з. Алуғ а мү мкіндік болғ ан кезде ақ параттың ө зектілігі жоғ алып ешкімге керек болмай қ алады.

Теориялық тұ рғ ыдан бір-бірінен тә уелсіз деп есептелетін ү ш билік бар. Ал журналистердің билігі осылардың ешқ айсына қ азіргі жағ дайда тә уелсіз болуы мү мкін емес. Ө йткені, біріншіден, журналистердің қ ұ қ ық тарын қ орғ айтын заң дар аз жә не олар ә ркез сақ тала бермейді. Журналистер мен ойын ашық айтатындар ү шін қ ауіп ә лі де бар екенінің дә лелі болатын соң ғ ы жағ дайлардың бірі – Арман Шораев пен Ә лнұ р Ілияшевтің қ амалуы болды. Олар желіде жалғ ан ақ парат таратты деген айыппен қ амауғ а алынғ ан еді. Factcheck. kz жалғ ан ақ паратқ а қ арсы ұ йым ретінде бұ л жаза тым қ атаң деп есептейді. Оның тү сіндірмесін мына сілтемедегі мақ алада тү сіндірген. (https: //factcheck. kz/mneniya/oficialnoe-zayavlenie-factcheck-kz-po-zaderzhaniyam-armana-shuraeva-i-alnura-ilyasheva/) Екіншіден, егер ү кімет мемлекеттік бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын қ аржыландыруын тоқ татса, қ азіргі ү лкен медиалар ө з жұ мысын бірден тоқ татар еді. Сол ү шін бұ л БАҚ -тар ә лі кү нге дейін финанстық тұ рғ ыда тә уелді бола береді. Бұ л тә уелділік олардың еркіндігіне тікелей кері ә сер етеді. Иә, мемлекеттің қ аржыландыруымен де айтарлық тар тә уелсіздігін сақ тап отырғ ан шетелдік медиалар бар. Ең қ арапайым мысал: кө рші Қ ырғ ызстанның ө зінде оппозициялық басылымдарды қ аржыландырады. Бірақ, отандық басылымдардың ішінен бұ ндай қ аһ армандарды ә лі кө ре алар емеспіз. Не «Азаттық радиосы» секілді шетелден қ аржыландырылады, не ә ртү рлі қ ысымдардың ә серінен жұ мысын тоқ татады

Бұ л мә селені шешудің бірнеше қ адамдары бар:

1. Мемлекет сө з бостандығ ы мен журналистердің қ ұ қ ық тары туралы заң ның орныдалуын қ атаң қ адалағ ауы керек. Журналистердің қ ұ қ ық тарын қ орғ айтын заң дарды кү шейту керек. Солай болса ғ ана кү зетшілер журналистермен тө белеспейтін болады, солай ғ ана активист студенттер операторлардың камераларын қ ағ азбен жаппайтын болады, солай ғ ана митингтегі журналистердің жұ мыс істеуіне кедерді жасамайды, солай ғ ана журналистерді жазғ ан сыни материалы ү шін қ амамайды. Бұ л, ө кінішке қ арай – жалғ ыз ғ ана жол. Заң ды кү шейтпей, оның орындалуын қ адағ аламай адамдардың ө з санасымен бұ ндай тү сініксіз жаман ә рекеттерін тоқ татуы неғ айбіл. Шын мә нінде, бұ л журналистердің қ ате ә рекеті кесірінен туындағ ан мә селе емес. Ең ө кініштісі – бұ л тек журналистерге тә н мә селе де емес. Бұ ны шешу ү шін журналистердің тарапынан қ андай ә рекеттер керек екенін де дө п басып айту қ иын. Бұ л мә селенің жалғ ыз шешімі – биліктің ө згерісі. Екі ғ ана жол бар: не билік бұ ғ ан қ атысты позициясын ө згертуі керек, не биліктің ө зі ө згеруі керек. Басқ а жол жоқ.

2. Ә р басылым мемлекеттік бюджеттен бө лек кіріс табу жолдарын қ арастыру керек. Бұ ның қ аншалық ты маң ызды екені келесі пунктте тү сіндірііледі. Қ ысқ аша логикалық тү сіндірмесі мынау: ақ шағ а тә уелсіз болмай тұ рып толық тә уелсіз бола алмаймыз, сә йкесінше, сө з бостандығ ы да, басқ а бостандық та бола алмайды. Сол ү шін ең алдымен шешу керек мә селелердің бірі – осы. Оның да бірнеше шетелдік тә жірибеде қ олданыста бар бірнеше модельдерін ұ сына алам:

а) Халық тан ашық тү рде ақ ша жинау. Яғ ни, ақ паратты сатуғ а болады. Дамығ ан елдердің кейбірінде халық сапалы ақ паратты сатып алады. Осылай олар ө здерін пайдасыз, ә рі толассыз ақ парат ағ ымынан сақ тайды. Демек, ол жақ тағ ы оқ ырмандар дұ рыс ақ параттың қ аншалық ты маң ызды екенін саналы тү рде тү сінеді. Біз де ө з оқ ырмандарымызды соғ ан ү йрете бастауымыз керек. Журналистердің ө зі сапалы жұ мыс істеген кезде ғ ана сапалы оқ ырмандар қ алыптасады. Бұ л ү рдіс тек журналистерге тә н емес, басқ а ә ртү рлі салаладағ ы тә уелсіз жұ мыс істеушілер донат жинап, жұ мыс істей алады. Мысалы, тә уелсіз контент жасаушылар, аудармашылар, дубляждаушылар, видеоойыншылар, ресми емес басылымдар, т. б. Бұ л ұ ят емес. Бұ л - норма.

ә ) Жеке брендті қ алыптастыру арқ ылы тек ақ паратты ғ ана емес, ә ртү рлі қ осымша элементтерді сатылымғ а қ оюғ а болады. Ол журналистикағ а қ атысты да, қ атысты емес те нә рселер болуы мү мкін. Басылым ө з мамандарымен бірге жас талапкерлерге журналистика академиясын ұ йымдастыруғ а болады. Осы арқ ылы қ осымша табыс тауып қ ана қ оймай, болашақ ә ріптестерін тә рбиелейді, жастардың ө з басылымына деген кө зқ арасын қ алыптастырады, жақ сартады. Сол сияқ ты кә сіби кітаптар басып шығ арып, сатуғ а болады. Бұ л тек журналистикағ а қ атысты нұ сқ алар. Дегенмен, бұ дан бө лек те амалдар жасауғ а болады. Мысалы, Ресейдің ө зінде «Дождь» деген басылым ө з брендінің қ осымша ө німдерін сатумен айналысады. Олардың ішінде киімдер, аксессуарлар, ә ртү рлі бұ йымдар бар. Бұ л тек қ осымша табыс кө зі емес, брендтің жарнамасы да бола алады. «Дождь»-тің логотипі оқ ырмандар ү стіне киіп жү рген киімінде болса, басқ аларды да қ ызық тыруы ә бден мү мкін. Осылайша, басылым қ аржы кө зін табады, оғ ан қ оса, тегін тұ рақ ты жарнамағ а да қ ол жеткізеді.

б) Жарнама. Қ азақ басылымдары жарнама алуғ а болатынын біледі. Жарнама жасап табыс тауып жү рген басылымдар да бар. Бірақ, салыстырмалы тү рде, бұ л аса дамымағ ан деуге болады. Бұ рын, қ азақ ша басылымдардың оқ ырмандары азырақ еді, қ азір олай емес. Оқ ырман бар жә не олар ақ паратқ а зә ру. Оларғ а кез-келген жақ сы ө нім беріп, сұ ранысын қ анағ аттандыруғ а болады. Бірақ, мә селе оқ ырмандардың бар-жоғ ында емес, олардың сапасында. Себебі, қ азақ ша оқ итын оқ ырмандардың тө лем қ абілеттілігіне жарнама берушілер тарапынан кү мә н бар. Бұ л да оқ ырмандардың сапасына тікелей қ атысты дү ние. Бұ ғ ан да алдың ғ ы логика жұ мыс істей береді: басылым сапалы ө нім ұ сынса, сапалы оқ ырман да қ алыптасады. Сондық тан, басылым толық тә уелсіз болуы ү шін, онда сө з бостандығ ы болуы ү шін, еркін жұ мыс істеу ү шін оғ ан лайық болу керек. Алдымен, сапалы жұ мыс істеп нарық та ө з орнын қ алыптастырып алса, басылым ө лмейді.

в) Спонсормен жұ мыс істеу. Бұ л мә селені толық шешіп, толық тә уелсіздікке жеткізбейді. Бірақ, бірқ атар жақ сы жақ тары бар. 1. Мемлекеттің ық палында болғ аннан жеке адамның ық палында болу жақ сырақ. Себебі, жеке тұ лғ а ұ лттық идеология жү ргізуге, сол ү шін халық тан бірдең елерді жасыруғ а мү дделі емес. Ол барынша кө п адамның назарына ілігіп, ө з жарнамалауғ а, ө зін жақ сы жақ тан кө рсетуге мү дделі. 2. Спонсорды таң дау мү мкіндігі бар. Таң дау ү шін нұ сқ алар сондай кө п емес, бірақ ақ шалы азаматтар баршылық. Мемлекетті таң дай алмаймыз жә не оның идеологиясы, саясаты ұ намаса, басқ а мемлекетке жұ мыс істеп кете алмаймыз. Ал жеке адамның қ арамағ ында жұ мыс істегенде одан кетуге мү мкіндік ә рдайым бола береді.

Бұ л теориялар ә ркез дұ рыс болмауы да мү мкін. Сондық тан, бұ л жол тә уекелге толы. Спонсорды таң дағ ан кезде, онымен келісімге отырар кезде кө п нә рсеге аса мә н беру керек жә не осындай сә ттерде принциптен аттап кетпеу ө те маң ызды.

Журналистердің шығ армашылық мү мкіндіктері. Бұ л мә селенің тү пкі негізі олардың сө з бостандығ ына, еркіндігіне жақ ын. Алайда, одан бө лек қ осымша қ арастыруды талап ететін бө ліктері де бар. Сонымен, қ азақ стандық басылымдардың журналистерінде шығ армашылық қ а байланысты қ андай мә селелер болуы мү мкін?

1. Басылым саясаты. Редакцияның саясаты журналистерге бірқ атар цензура жасап беруі қ алыпты жағ дай. Олар жеке журналистің ерекшеліктеріне қ арай ө з басылымдарын ың ғ айлап ө згертпейді. Оның орнына басылымның бағ ыты мен стиліне сай журналистерді ың ғ айлағ анды дұ рыс кө реді. Бұ ндай бейімдеулер ә рдайым жаман деуге болмайды. Қ алай дегенмен, басылымды таң дау еркіндігі журналисте қ ала береді ғ ой. Бұ ғ ан қ оса, біздегі кө п басылымдардың жеке саясаты тек биліктің саясаты аясында қ алыптасатынын ескерсек, басылымдардың принциптері еркін ойлы журналистер ү шін біраз қ иындық тар тузығ атыны таң қ алдырмайды. Бұ ндай ситуацияда «журналистікі дұ рыс па, басылымдікі дұ рыс па? » деген сұ рақ маң ызды емес. Бұ ндай мә селе қ аншалық ты жиі туындауы мү мкін, олар қ аншалық ты маң ызды деген сұ рақ тар маң ызды. Қ алай болғ анда да, бұ л мә селенің ө зектілігі кемімейді жә не мә селе ө зімен ө зі шешіліп кетпейді. Бірақ, ө те маң ызды бір сұ рақ қ ала береді: редакцияның саясаты қ ұ қ ық тық, саяси, адамгершілік, этикалық принциптерге сай ма? Егер сай емес болса, журналист ө те қ иын жағ дайғ а тап болады. Басшылық пен ө з принциптері немесе халық қ а адалдық позициялары қ атар келгенде олардың арасынан дұ рыс таң дау жасау ө те ауыр ситуацияғ а алып келеді. Ө йткені, принциптік тұ рғ ыдан бұ л жұ мыста қ алу мен принциптерің ді сақ тау арасындағ ы таң даумен тең. Бұ л жағ дайда ө зіне адал бола алатындар кемде-кем. Себебі, журналистердің ә леуметтік жағ дайы мен қ оғ амдағ ы социалды статусы бұ ндай мү мкіндіктер бере алмайды. Бұ ндай кезде ол ү шін ең абзалы - ө з принциптеріне қ айшы келмейтін басылымғ а кө шу немесе тә уелсіз жұ мыс істеу. Бірақ, біздікіндей ә лемде бұ лай істей салу оң ай емес. Ондай басылымды табудан бө лек, онда орналаса алу, онда ө зің қ алағ андай жұ мыс істей алу мү мкіндігінің ық тималдығ ы ү лкен емес. Бұ л қ ай кезде мү мкін болар еді? Тә уелсіз басылымдар ә ртү рлі бағ ытта ө з ерекшеліктерін тауып, тек ө з принциптеріне сай жұ мыс істеген кезде жә не сол басылымдар жаң а қ ызметкерлерді тек қ абілеттері бойынша бағ алап жұ мысқ а алғ ан кезде ғ ана журналистер ү шін ізгі қ оғ ам мен жайсаң нарық орын алар еді.

2. Финанстық қ иындық тар. Оралдың ар жағ ындағ ы бір ауылдың 120 жастағ ы қ аһ арманынан ұ зақ бақ ытты ө мірдің сырын білу ү шін сұ хбат алғ ың ыз келді дейік. Осы талап туындағ ан кезде жә й ғ ана ұ шақ қ а билет алып аттанып кете сала алмаймыз. Оны басылымның бюджеті де, журналистің жеке қ аражаты да кө теруі екіталай. Ондайлар жоқ емес, ә рине. Бірақ бұ л кө пшілікке ортақ нығ мет емес. Демек, актуалды мә селе. Бұ л жә й сұ хбат алу мү мккіндігінен айырғ аны журналист ү шін соншалық ты катастрофалық мә селе тудырмайтыны рас. Алайда, сұ хбаттан бө лек журналистердің жұ мысында ө те маң ызды, ә рі қ аржылық ресурстарды қ ажет ететін бө ліктері бар. Мысалы, журналистік зерттеу. Иә, бұ л Қ азақ станда соншалық ты қ атты дамымағ ан жә не соның кө п себептерінің бірі де осы. Журналистік зерттеуді қ ажет ететін кө птеген оқ иғ алық тақ ырыптар, саяси, экономикалық, ә леуметтік жә не басқ а да мә селелер оқ иғ а орнында болып, кейіпкерлермен жеке сө йлесіп жағ дайды бақ ылауды қ ажет етеді. Бұ нсыз зерттеу жү ргізудің ө зі мә нсіз болады. Дә л осындай мә селелерге қ атысты финанстық қ иындық тар туындайды. Бұ л неге маң ызды? Осы мә селе шешілер болса жас журналистер басқ а қ иындық тарғ а қ арамастан журналистік зерттеуге бас сұ ғ уы мү мкін болады. Осылай ғ ана осы сала да, жалпы журналистика да дамиды. Ал бұ л саланың беретін нә тижелері журналистердің сапалы материалына, халық алдындағ ы беделіне ә сер етеді. Дә л осы жол журналистердің халық қ а беретін пайдасын арттырар еді. Сондық тан, осы мә селені шешу маң ыздылығ ы жоғ ары.

3. Ә леуметтік бедел. Журналистердің қ оғ амдағ ы орны қ андай? Бұ л сұ рақ қ а қ атысты журналистер қ атары екіге бө лініп қ арастырылуы керек. Алғ ашқ ы топ – жұ лдыз журналистер. Кө біне, арнаның бет-бейнесі болып жү рген, танымал журналистер жұ лдыз ретінде қ алыптасады. Арналар солардың келбетін пайдаланып сол журналистің фанаттарын қ алыптастыруды ойлайды. Сол арқ ылы дә л сол фанаттар журналист ү шін арнаның тұ рақ ты кө рермені, тіпті, жанашыры болып шығ ады. Мысалдар: Нартай Аралбайұ лы, Мейіржан Ә лібекұ лы, Гү лназ Ә лімгерей, Махаббат Есен, Лә йлә Сұ лтанқ ызы, Бейбіт Ә лібеков (тә уелсіз журналист), Динара Сә тжан, тағ ы басқ алары. Ресейден Юрий Дудь, Владимир Познер, Иван Ургант, Владимир Соловьв дегендер бар. АҚ Ш-та бұ л тіптен керемет дамығ ан. Ол жақ тың Ларри Кинг, Опра Уинфри деген сияқ ты журналистері жә й ғ ана қ ызыл кілемге шығ атын жұ лдыздар емес, ақ шасы мен атағ ы тең ық палды адамдар. Журналистердің екінші тобы – қ арапайым халық қ а такси жү ргізушісінен айырмашылығ ы аз қ ауқ арсыз бейшара болып есептеледі. Жоғ арыда айтылғ ан, енді айтылатын барлық мә селелер журналистердің кө п бө лігінің осындай беделге ие болуына жағ дай жасап берді. Бұ л неге алып келеді? Адамдар журналистерге сенбейді, оларғ а бү кпесіз сырын ашып айта алмайды. Журналистер халық тың мә селесінің шешімін табуғ а кө мектесе алатынына сенбейді. Шын мә нінде де журналистер бірдең ені тү бегейлі ө згертуге кү ші жетпейді. Сол ү шін журналистер халық пен бірге екендігіне кү мә нмен қ арайды. Осы сенімнің жоқ тығ ының кесірінен адамдар журналистерге кө мектесуге тырыспайды. Журналистерге халық тың кө мегі ө те маң ызды. Себебі, олар ақ параттарды даладан тауып ала салмайды. Оқ иғ аның кейіпкерлері де, қ ұ рбандары да, куә герлері де халық тың ішінде болады. Халық журналистерге қ орқ ынышсыз сенгенде ғ ана ө з ақ паратымен бө ліседі. Ал ақ паратсыз ешқ андай журналистің қ ұ ны болмайды. Одан бө лек бұ л халық тың арасында ә ртү рлі қ ызметкерлер де бар екені тү сінікті. Олар ө з жұ мысын істегенде журналистке жол ашып беру мү мкіндіктері бар. Бірақ оны істей ме, істемей ме, ол тағ ы да сенім мен қ олдаудың мә селесіне қ атысты. Осындай кезде журналистің заң дық тұ рғ ыдан кейбір ресурстарғ а қ ол жеткізуге қ ұ қ ығ ы болуы керек. Олардың ішінде архивке, қ ұ жаттардың қ оймаларына, мемлекеттік мекемелерге, мемлекеттік органдарғ а кіріп керек ақ паратын еркін ала алатындай жағ дай жасап беретін қ ұ қ ық беру керек. Журналистердің «корочкасы» бірдең ені шешуге қ ауқ арлы болғ анда ғ ана олардың абыройы болады. Мысалы, Тү ркияда журналистердің кез-келген транспортты қ ызметтік мақ сатта тегін қ олдануғ а рұ қ саты бар. Бұ л олардың жұ мыстарын жең ілдетіп қ ана қ оймайды. Сонымен бірге, халық тың журналистердің жұ мысына қ атысыты пірікін де жақ сартады. Ә леуметтік бедел деген осы. Оғ ан журналистердің ө зі де, халық та, ү кімет те ат салыса алады.

4. Жұ мыс режимі жә не еркіндік. Шығ армашылық еркіндікке жұ мыс орнындағ ы жағ дай, ә ріптестер мен басшылық тың кө зқ арасы, жұ мыс уақ ыты графигі, корпоратив ө з ә серін тигізбей қ олмайды. Қ азақ стандық кө п басылымдардың жұ мыс уақ ыты басқ а жұ мысшылардікіндей 9: 00-ден 18: 00-ге дейінгі тоғ ыз сағ аттық жұ мыс негізінде жү зеге асады. Бұ л дә стү рлі жұ мыс режимі ретінде қ алыптасқ ан жағ дайды ө згерту кейбір басылымдар ү шін қ иынғ а соғ ып отыр. Солардың бірі Қ азақ стан Темір Жолы газетінің тілшісінің хабарлауынша редакцияның жұ мыскерлердің қ ашан келгенін бақ ылап, белгілеп отыратын бө лек қ ызметкері бар екен. Ол қ ызметкер адамдардың қ анша минут кешіккенін, қ анша уақ ытқ а ерте кетіп жатқ анын жазып, сол кө рсеткіштер бойынша премия тағ айындау тә ртібі де жү зеге асады. Яғ ни, кө п кешіксе, қ осымша сыйақ ы да жоқ. Бұ л логикағ а сыйымды дұ рыс шешім болып кө рінеді. Бірақ, бұ ндай жү йе жазалау принципіне бағ ытталғ ан. Қ ызметкерлерді ынталандыру, уә ждемесін арттыру тә сілімен емес, оның орнына қ орқ ыту, қ армақ та ұ стау жолымен басқ аруды кө здейді. Бұ ндай менеджмент қ ызметкерлердің пайдалы ә рекеттер коэффицентін арттырмайды, керісінше тө мендетеді. Соның ішінде журналистер ү шін бұ л тіпті тиімсіз жү йе. Себебі, бұ л шығ армашыл адамдар. Оларғ а еркіндік керек. Оң ай жү ріп-тұ ру арқ ылы ғ ана ө з қ алағ анын істей алады. Қ алағ анын істеу арқ ылы ғ ана кө здеген нә тижесіне жете алады. Журналистикадағ ы менеджментке қ атысты біз карантинде қ олданып жатқ ан амалдарды батыста еретеден-ақ қ олғ а алғ ан. Солардың бірі - BBC арнасының редакциясының басым бө лігі қ ашық тан жұ мыс істеуге ә лдеқ ашан кө шіп кеткен. Редакцияда тек редактордың ө зі, техникалық жауапкершілігі бар қ ызметкерлер жә не кезекпен ауысып отыратын кезекші журналистер отырады. Ал шығ армашылық пен айналысушылар ө з ү йлерінде немесе жұ мысқ а қ атысты оқ иғ а орнында жү ріп-ақ материалын дайындай береді. Бұ л ө згеріс олардағ ы жұ мыс тиімділігін 30%-ғ а арттырғ ан. Олардың бұ ндай жү йеге кө шуге мү мкіндігі бар жә не бұ л аса ү лкен қ иындық тар тудырмайды. Оның себебі, редакция журналистері мультимедиаланғ ан. Бір адам жалғ ыз ө зі бірнеше маманның қ ызметін атқ ара береді. жазуды да ө зі жазып, суретті де ө зі тү сіріп, видеоны да ө зі монтаждап, дыбысты да ө зі қ ойып ақ паратты дайындап, ө ң деп тарата бере алады. Бұ л адамдардың бір-бірінен тә уелсіз жә не қ ашық тан байланыссыз жұ мыс істей алуына мү мкіндік береді. Бізде де журналистердің еркіндігін арттырып жатқ ан басылымдар бар. Дегенмен, бұ л мә селе кө пшілік ү шін актуалды болып қ ала береді.

5. Ақ парат қ олжетімділігі. Былай қ арасақ, журналисті ақ паратсыз елестету қ иын. Бә рінің алғ ашқ ы ақ парат кө зі журналист сияқ ты кө рінеді. Алайда, бә рі соншалық ты оң ай емес. Журналистің ө зі де бұ л ақ паратты керек жерден алып, ө зі соғ ан қ ол жеткізуі тиіс. Осы кезде туындайтын қ иындық тар журналистің шығ армашылық еркіндігіне, ол, сә йкесінше, жұ мыстың нә тижелілігіне ә серін береді. Қ андай мә селелер болуы мү мкін? Бірінші мә селе – акредитация. Акредитация дегеніміз – журналистің қ андай да бір маң ыздылық дең гейі жоғ ары мекемеге кіруге қ ұ қ ық алуы. Айталық, парламент отырысына қ атысуғ а журналист ұ мтылды делік. Бұ ндай жерде кө рінген адамды кіргізе салмайтыны белгілі. Алайда, бұ ндай рұ қ сатты ала салу да оң ай емес. Егер, журналист оппозициялық жазбалардың авторы болып, жаман жағ ынан кө зге тү скен болса, оның жағ дайы тіпті қ иын. Ресми тү рде оғ ан бас тарту қ иын емес. Мысалы, мемлекеттік арналар мен басылымдардан бірнеше журналисті қ атар кіргізіп лимидті толтыра салуғ а болады. Бұ ндағ ы мә селе журналистердің алалануында. Бұ ны шешу жолы қ андай? Бір ғ ана жолы бар. Ол – ә ділдік орнату. Барлық мә селені шешу ү шін бұ л маң ызды элемент. Ал дә л осы мә селе бұ нсыз еш шешімін таба алмайды.

6. Журналистердің саяси партия мү шесі болмауы. Журналистік объективтілік деген ұ ғ ым барлық уақ ытта актуалдылығ ын жоғ алтпайтын қ ұ ндылық болуы шарт. Ал егер журналист қ андай да бір саяси партияның ө кілі болатын болса, ол толық қ анды объективті жұ мыс істей алмайды. тіпті, қ аласа да. Ә рі бұ л нә рсе журналистің шығ армашылық еркіндігіне де тосқ ауыл болады. Себебі, партия мү шесі болғ ан адам оның ішкі мә селелерін зерттеп жариялай алмайды. Оның ішкі цензурасы қ алыптаса бастайды, партия ө кілі ретіндегі міндеттері мен журналистік кә сібилігі арасындағ ы таң даудың қ айсын таң даса да дұ рыс шешім бола алмайды. Ал бұ л басылым ү шін маң ызды мә селе болып қ ала береді.

Қ азақ стандық басылымдардың қ аржылық мү мкіндіктері. Басқ а салалар сияқ ты журналистикадағ ы кө п мә селенің себепкері ақ ша болып отыр. Бұ ндағ ы мә селе ақ шаның жоқ тығ ында емес. Тіпті, аздығ ында да емес. Ақ ша бө лінісінің ә ділетсіздігінде. Мемлекеттік бюджет ә р басылымғ а жыл сайын белгілі бір сумма бө леді. Бірақ, ол ақ шаның кө п бө лігі биліктің идеологиясын насихаттаушы платформаларғ а кетеді.

Соң ғ ы екі жылда бұ ндай ақ ша бө лінсі қ ұ пия сақ талып келе жатыр. Оғ ан дейінгі дерек бойынша 2018 жылғ ы біржылдық жалпы БАҚ -қ а бө лінген сумма 53, 5 млрд тең гені қ ұ райды.

Ең кө бі - «Қ азақ стан» республикалық телерадиокорпорациясы» акционерлік қ ауымдастығ ы - 19 041 807 588 тең ге;

«Хабар агенттігі» акционерлік қ ауымдастығ ы - 12 448 705 613 тең ге;

«Оң тү стік астана телерадиокомпаниясы» акционерлік қ ауымдастығ ы - 1 439 647 498 тең ге;

«Қ азконтент» акционерлік қ ауымдастығ ы - 1 252 069 867 тең ге;

«Казахстанская правда» республикалық газеті акционерлік қ ауымдастығ ы - 910 917 695 тең ге;

«Егемен Қ азақ стан» республикалық газеті акционерлік қ ауымдастығ ы - 901 700 549 тең ге;

«Жетісу телеарнасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі - 504 985 000 тең ге;

«Ақ тө бе медиа» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі - 202 228 147 тең ге;

Ең азы – «North Lion Market» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі - 90 000 тең ге.

https: //www. youtube. com/watch? v=HvjkFya3DWs& t=2120s

Бұ л сандар мемлкеттік жә не жеке, орталық жә не аймақ тық БАҚ -тардың арасындағ ы айырмашылық ө те ү лкен екенін кө рсетеді. Бұ ндай бө лініс неге дұ рыс емес? Шынында, бұ л кө п қ аржы бө лінетін басылымдардың ө здері ү шін де керемет жақ сы емес. Олар «мемлекеттің қ уыршағ ы» деген халық атағ ын алып қ ана қ оймай, нарық ты бә секелестіктен айырады. Ақ шасы кө птің мү мкіндігі кө бірек. Олар оқ ырманның кө ң ілінен шығ уғ а тырыспайды. Ө йткені, оқ ырманның басылым ө ндіретін тауарды сатып алғ анына мү дделі емес. Керек болса, сатып алуғ а мә жбү рлеп қ ояды. Газетті оқ и ма, оқ ымай ма, аса маң ызды емес, бастысы, мемлекет бө летін ақ шадан айырылып қ алмаса болды. Сол ү шін халық қ а керек объективті, сапалы, сарапталғ ан материал жасамауғ а да болады. Оның есесіне билікті қ олдайтын, оның халық санасына ә сер етуіне ық пал жасайтын материалдарды ү збейді. Моральдік тұ рғ ыдан, бұ л ү лкен қ ылмыс деп санауғ а болады. Сенім артып ө німін тұ тынып отырғ ан халық тың орнына биліктің ың ғ айына қ арай жұ мыс істеу – кем дегенде, аморальді ә рекет. Шынында, мемлекеттегі бұ л қ аражат ауадан пайда болғ ан жоқ, оның бә рін халық тың салығ ынан жә не мемлекеттік табиғ и байлық тардан тұ ратын мемлекеттік бюджеттен алынып отыр. Ал қ азба байлық тың ө зі бү кіл халық қ а тең дей тиесілі болуы тиіс. Біздің логикасыз сү ріп жү рген ө мір жү йеміз халық тың кү нделікті ө міріне де, айналып келгенде, журналистердің жұ мысына тікелей жаман ә серін тигізіп жатыр. Бұ ның саяси мә селелерінен бө лек журналистикағ а қ атысты кә сіби мә селелерге де алып келетін жағ ы бар. Осындай жағ дай бар кезде журналистердің жазу алаң ы тарылады. Оларғ а кө п шектеулер қ ойылады. Бұ л олардың шығ армашылық, кә сіби дамуын шектейді. Бұ дан бө лек, жақ сы қ аражат бө лінетін басылымдардан басқ а басылымдардың журналистеріне де қ иын. Оларғ а да бірқ атар шектеулер бар болғ анымен қ атар, олардың мү мкіндіктері тіптен аз. Ө йткені, ақ шасы аз. Кейбірі мемлекеттің ық палымен жү ретінін жасыруғ а мә жбү р. Ақ ша мә селесі тек журналистерге тікелей ә сер етіп қ оймайды, сонымен бірге, газеттің имиджіне, таралуына, нарық тағ ы орнына ү лкен кері ә серін тигізеді. Олар жә й ғ ана мемлекеттік мекемелерге тегін таратып бере алады. Сол ү шін де біздің университетте студенттер керек етпейтін жаң а газеттер жаң а кү йінде қ оқ ысқ а кетеді. Бұ л тек біздің оқ у ордамызғ а қ атысты мә селе емес, кө п жерде солай. Ешкім керек қ ылмайтын, ешкімді қ ызық тырмайтын ө німді шығ арушыда қ андай абырой болсын? Ең ө кініштісі – қ алың бұ қ ара жекелеген басылымдарды ғ ана емес, толық тай журналистер қ ауымының беделіне кү мә н келтіру қ аупі бар. Ал бұ ның бә ріне биліктің журналистикағ а деген, журналистердің ақ шағ а деген қ азіргі орын алып тұ рғ ан кө зқ арасының кесірінен.

Ақ ша бө лінісінің айырмашылық кө рінісі қ арапайым тілшілердің жалақ ысынан-ақ кө рінеді. Астанадағ ы тілшінің орташа жалақ ысынан аймақ тағ ы тілшінікі ү ш есе кем. Ал істейтін жұ мыстары бір, халық қ а танылу мү мкіндігі ә ртү рлі, жетістікке жету коэффиценті ә ртү рлі. Бұ л журналистикағ а ғ ана емес, кез-келген саланың мамандарына қ атысты ү рдіс. Дегенмен, бә рі журналистер сияқ ты кө зге тү сіп орталық қ а кетуге ұ мтылмайды. Бә ріне бұ л қ ажет емес, ал журналистер ү шін басқ ы приоритетке ие. Осының ә серінен басқ а облыстарда журналистика дамуы шегеріле береді. Ал орталық тағ ы нарық та бә секелестік ү лкейе береді. Оның басқ а да бірнеше себептері бар. Жұ мыс орны шектеулі, ү міткерлер кө п, журналистиканы оқ ып, бітіріп жатқ андар да жыл сайын қ осылып отырады. Ал оқ у бітіруші жас мамандардың кә сібилігі, білімі, жұ мыс істеу қ абілеті, бә секеге қ абілеттілігі тағ ы бө лек сұ рақ тар тудырады. Шын мә нінде, журналистика мамандығ ында оқ итын студенттердің жағ дайы қ азақ журналистикасының даму процесіне де тікелей қ атысы бар. Журналистика факультетіндегі бү кіл мә селелер болашақ журналистің дұ рыс қ алыптасуына ық палын тигізбей қ оймайды. Ол қ андай мә селелер болуы мү мкін?

1. Журналистиканы оқ ытатын оқ у орындарының кө беюі. Қ азір еліміздің 17 университетінде журналистика мамандығ ын оқ ытады. Олардың бә рінде профессионал журналист мамандар, оқ ытуғ а арналғ ан қ ұ рал-жабдық тар, студиялар, кітап-оқ улық тар, оқ ыту базасы мен ресурстық база жеткілікті емес. Соның кесірінен жақ сы білім беру мү мкіндігі азайып, нә тижелі жұ мыс істеу мү мкіндігі азаяды.

2. Университеттегі практикалық жұ мыстардың аздығ ы. «тө рт жыл журфакта оқ ыса да жазу білмейді» деген кө зқ арастың пайда болуына дә л осы жағ дай ә сер етеді. Студенттердің негізгі уақ ыты теориялық білім алуғ а кетеді. Ө йткені, білім жү йесі осы мақ сатқ а негізделген. Сондық тан, кейбір студенттер теориялық тұ рғ ыдан біліп тұ ғ ан нә рсесін іс жү зінде қ олдана алмайды.

3. Жемқ орлық. Іс жү зінде оқ ымаса да, тізімге ілініп, журналистика дипломын алатын адамдар бар жерде адамдардың дұ рыс білім алуына кө мектеседі деп айта алмаймын. Бұ л журналистердің кінә сі емес, жү йенің кінә сі. Дегенмен, бұ ның бә рі журналистерді дайындайтын білім ордаларының сапасын тө мендетеді.

Олардың сапасын ескермегеннің ө зінде журналистикадағ ы ең бек нарығ ы, адам ресурсы сұ раныстан ә лдеқ айда жоғ ары ұ сыныстың бар екенін анық байқ атады.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 Следующая ⇒