Бұдан бұрын хабарланғанындай, Семейде қазақ поэ- зиясының Абай күні алғаш рет өткізілген еді. Оған ақын- жазушыларымыз: Д.Əбілов, Ғ.Орманов, Ғ.Қайырбеков, Қ.

Басқаны қайдам, жыр құдайы – абай атамыз «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?» – деп неге күңірене жазды, деген сауал көңілімнен кетпейтін. Кейінгі толқын ұрпағыма артымда арманымдай аңсаған өлеңдерім, ғибратты сөздерім қалды, алдымдағы атпай қалған сары ала таңдарымды емірене еске алармысыңдар, дегені ме. Ұлыдан шыққан ұлы сөзді ешбір күш ғайып ете алмайды, қайта жылдар жылжып, тарих беті парақталған сайын жаңарып, жасарып, ғасыр жырына өз үнін қосады дер едік. Ендеше абай жыры, абай сөздері, абай бейнесін біз, біз ғана емес, барша халық мәңгі маздақ биіктен көреді, сол биікке шығарады. Жоқ, топырағы торқа ақсақал, қара жер сіз үшін сыз болмайды, ыстық та аялы адам алақанының жылуы мол. Ежелден ерін сыйлап ғұмыр кешкен еліңіз, рухыңыздан жылу алады, жылу береді.

Қазақ поэзиясының абай күні өтеді деген уақ – салқындау мезгіл болды. Бірақ әлгі ақын рухының жылуы қыж-қыж қайнатып алматыдан алып шыққан. Бұл күні қос алыпты – абай мен мұхтарды туғызған Семей жұртшылығы да көңілді әбігерде екен. астанадан келетін ақын-жазушыларды қарсы алу үшін аэропортқа лап қойды. алқызыл галстук тағынған пионерлер қонақтарды гүл шоқтарымен көміп тастады. Осы күні абайдың республикалық мемориалдық музейінде болып, музей директоры Қ.Тұрғанбаевтың абайдың көздері – киелі

үйдің жай-жапсары, жұмысы, болашағы хақында айтқан сөзін тыңдады. Бұдан кейін облыстық өлкетану музейінде болып, ленин атындағы бақшаға барды. Ескерткіштерге гүл шоқтарын қойды.

Күз таңы бұл күні де жайдары мамыражай болып тұрған. Ірімтік-ірімтік ақша бұлттар Семей аспанында баяу қалқып жүр. Зәулім үйлер мен көшелерде «Семейге 250 жыл» деген ұран-плакаттар әлі де ілулі тұр. Тек мұны «Қазақ поэзиясының абай күні», «ақын-жазушыларға жалынды сәлем!» деген сөздер толықтыра түскен.

Қонақтарды Семей педагогикалық институтының сту- денттері қарсы алды. ақындар өлең оқыды, студенттер концерт қойды. Сол іспетті, жергілікті журналистермен де кездесу өткізілді.

абай күнінің Семей қаласында өткен ең таңдаулы кеші – салтанатты жиналыс медициналық институттың залында өтті. Әрине, халық көп жиналды. Салтанатты мерекені Қазақ- стан Жазушылар одағының секретары Қ.ыдырысов жолдас ашты. Филология ғылымының докторы Т.Нұртазин абай творчествосы жайлы баяндама жасап, ақындар өз өлеңдерін

оқыды. артынан үлкен концерт болды.

Бұл күн ашық еді. Күзгі дала момақан. Ұшы-қиырын болжап болмайтын сахарадан сағыныштай сағым көлбейді. Сары бел, сары адыр, сары дала – кең дала. Бұл дала – абай даласы. алыстан, әлдеқайдан Шыңғыстау мұнартады. алыстан, әлдеқайдан «Қыземшек» мен мұндалайды. Жеңіл машиналар құстай ұшып келеді. Дала сонда да жеткізбейді.

Тельман атындағы совхоздың орталығы – Саржалға келгенде ұлы сәске болатын. ауыл тұрғындары мен орта мектеп оқушылары күтіп тұр екен. ашық аспан астында абай әндері қалықтайды. Осы бір қысқа ғана кездесудің қуаты айтып жеткізгісіз. Соңында келген қонақтар бар, барша қауым абай болмысының гимніндей естілетін – «айттым сәлем Қаламқасты» шырқады. Ұлы адамдардың бақыттылығы сол

– атыңды әмсе еске алып, тебірене әсерленуінде ғой. абай бақытты. абайды дүниеге келтірген ел бақытты.

Жыр керуені Шыңғыстың сілемдерін еркін аралады. абай жүрген жолдармен жүрді. абай өткен Шаған, Қарауыл өзендерінен өтті.

Қонақтар абай кіріп атын жазған «Қоңыр – әулие» тас үңгірде болды. абай туған ауылға – Қарауылға барды. Жалпы жоспар бойынша қазақ поэзиясының абай күніне арналған негізгі мерекелі сәт, ордалы орталық осы – Қарауыл болатын. Салтанатты мәжіліс кешке басталды. аудандық атқару коми- тетінің председателі р.ғабдуллиннің кіріспе сөзінен кейін ақын ғ.Қайырбеков абай творчествосы жайлы баяндама жасады. Бұдан соң, келген қонақтар, жергілікті ақын абайдың жерлестері м.Ибраев, тағы басқалар да еліне, жеріне, осынау мерекелі күнге арнаған өлеңдерін оқыды. аудандық халық театры қойған үлкен концерттің бүтіндей программасы – абай творчествосына арналған. Ертеңінде ақын-жазушыларымыз Жидебайдағы абай қыстағында болып, абай ескерткішіне гүл шоқтарын қойды, осындағы музеймен танысты.

Жидебайдағы абай қыстағы биікке орналасқан екен. айнала алақандағыдай көрінеді. Сонадай жерде үлкен Орда, кіші Орда қарауытады. Бұл жердің шоқтығы әлдеқайда биік. маған абайдың құдіретті жырларын дүниеге келтірген қыстаққа бұлайша келуіміз қораш көрінді. Бес-алты машина сау етіп келдік те, жиырма шақты адам қараңдап жүрдік. Жаным-ау, бұл қазақ поэзиясының абай күні ғой. Көзімді жұмдым: «Қыстақ қызылды-жасылды безендірілген екен деймін. Төбенің үстінде үлкен мінбе. Төбені айнала қоршаған жүздеген халық. Бір шеті анау абай қабіріне дейін созылып жатыр. Күмбірлеген күйі... Өлді деуге бола ма ойлаңдаршы... өлмейтұғын артында сөз қалдырса... мінбеге кәрі де, жас та шығып өлеңдерін оқыды....». Көзімді аштым: Бес-алты машина Жидебайдан асығыс құлдырап барады екен...

Қазақ поэзиясының абай күні Одақ көлемінде екінші боп (Пушкин поэзиясының күнінен кейін) өткендігі үлкен мәртебе. Бұл ретте Қазақстан Жазушылар одағының бағалы бастама- сына ыстық ықыласты лебіз білдіріп, қуана құптағанымыз жөн секілді. Бірақ,әрқашан да алғашқы дүниенің кейінгіге лұғат- ты сабақ боларлық кешірімді кемшілігі болатыны бар. Біз

төменде жыр мерекесін көре жүріп, көңілге түйген ойлары- мызды ортаға салмақпыз.

абай ауданының орталығы Қарауылда өткен салтанатты кешке әртүрлі мамандық иелері жиналды. Біз оларға:

– Қазақ поэзиясының абай күні өткізілуіне қалай қарайсыз және алдағы уақытта қандай тұрғыда өткенін қалар едіңіз?– деген сауал қойдық.

Бейсенов Нұрғали – жұмысшы: – Бұл бір керемет бастама болды ғой. Өте қуаныштымыз. Жақсы іс жалғаса бергенін тілер едік. Бірақ осы жыр мерекесі мынадай үйде емес, ашық аспан астында, көгалда өтсе. Тіпті ұлттық ойындар ұйым- дастырылса.

Оразов Нұқас – мектеп-интернаттың директоры: – Біз үшін абайдың Қарауылда туғаны бір қуаныш болса, поэзия күнінің де абай елінде өтуі одан да зор бақыт дер едім. Бірақ абай Қарауылдың абайы емес, қалың жұрт қазақтың абайы ғой. Ендеше бұл күнге республиканың жер-жерінен ақындар шақырылуы керек қой деймін.

Бұл азаматтардың пікірін қуаттай отырып, шынында да осы әдеби шаруамыздағы жаңалық өміршең өріс алуы үшін, жалпыхалықтық мерекеге айналуы үшін алдағы уақытта нені ескеру керек, соған тоқталайық.

Біріншіден, қазақ поэзиясындағы абай күнін асығыс, аттың жалы, түйенің қомында емес, жер арқасы кең кезде, жадыраған жаз айында өткізсе жөн болар еді. Сол іспетті, бұл күнді әншейін баз бір өлең оқумен ғана тәмамдамай, бүгінгі таңдағы қазақ поэзиясының бүтіндей тынысын сипаттарлық жырдың дархан тойы, поэзиялық есеп, өлең бәсекесі, айтысы ретінде ұйымдастырса нұр. Иә, бұл күні кең-байтақ Қазақстан ақындары ұлы дүбірде бас қосып, бәсекеге түссе..., жүйріктен жүйрік озса. Иә, бұл күн мүшәйра іспетті, ауыз әдебиеті өкілдерінің айтысын бір басқа, бүгінгі жазба ақындарымыздың жырына бір басқа біріншілік белгіленіп, сыйлық берілсе...

Екіншіден, қазақ поэзиясының абай күні – жыр тойы, халық тойы. Демек, оған аудандық мәдениет үйі тарлық жасайды. Сайып келгенде бұл күннің жұртшылықты шақыру билетімен емес, қарапайым халықтың кең қатысуымен өткені ләзім. Бұдан

бұрын өтіп жүрген Пушкин күніне мыңдаған халық жиналып, михайловскіні дүр сілкіндірген тәжірибесі бізге де лайықты.

алып абай туған жерде Қарауыл деген төбе бар. Ол көделі кең жазықтың дәл ортасында жеке дара оқшауланып, көз көркімен мен мұндалайды. Ол осынау сахараны қалғытпай, немесе бір сәт тыныстап жатқан даланы қарауылдап тұрған қас батырдай қасқаяды. маған абай өлең өлкесіндегі Қарауылдай, сол Қарауылдың үстіне шығып алып, «Жүрегімнің түбіне терең бойла...» деп жыр оқып тұрғандай сезіледі.

Біз абайды тудырған Шыңғыс елі алдында тәжім етіп аттандық.

1968 ж.

ОТ БАСЫНДАҒЫ ЕКЕУ

Суырылып шығып сөз бастап, екпіндей түсіп көш бастамаса да дүйім жұрттың қарасынан қалмай айғайшылап жүрген, аузын ашса жүрегі көрінетін қариялар лайымда елу емес, жүз жасай берсе екен деп тілейсің.

* * *

– Бүгін түн салқын екен, иә?

– От жақсақ қайтеді?

– Өрт кетіп жүрмесе?...

– Судың жағасы ғой, қайте қояр дейсің.

– мынау ит тұмсығы батпайтын орман да қауіпті ғой.

Шайырлы қарағайлар ұшқын түссе лап еткелі тұр.

– Е... қаншасы жанып қиратар дейсің. Көп болса Жалғызбеттің теріскейі өртенеді, одан әрмен май құйсаң да бармайды. Су бар екі ортада...

– Қызықсың, Тұреке, туған жер байлығына осылай немкетті қарауға бола ма екен. Осы табиғаттың әр түп ағашы өзіміздің игілік емес пе.

– ақылыңа рахмет, қауға сақалым. Білмей жүр едім, оң мен солымды таныттың. Бірақ осы самсаған ағаштардың бірін балтамен тық еткізші, кәне...

Олар от жақты. Сиырдың тілі секілді ұп-ұзын қызыл жалын сумаң қағып, түн түндігін тілгілейді. Таудың тымырсық кешінде от басындағы екеу әңгімесін жалғай берді. Оқта-текте қызыл кеңірдек боп дауласып та алады. Сөз саптастарына қарағанда бір бұл емес, бірталайдан бері кездесіп жүрсе керек-ті.

– мен өзі жетім өскен адаммын. Әкенің де, шешенің де мейірімін көргенім жоқ. Сондығы ма, ата-ана десе іші-бауырым елжіреп, ішкен асымды жерге қоямын.

Екі немерем оқуда. Ендігі арманым, ақ тілегім сол тоташтарды жеткізіп, адам ету. мені де, әкесін де, асырамай-ақ

қойсын, ел қатарынан қалмай өз несібесін өзі тауып жесе, еліне пайдасын тигізсе бопты.

– Е...е-й, замандас-ай, қасқырдай-қасқырдай үш ұлым бар, үшеуі үш жақта. Көк тиынын көрсетпейді. Қайта ертеңді кеш сабылып мені қажайды, қара сиырдың қатығына қарап отыр дей ме, айрандай ішіп, күбідей пісіп кетеді мұндарлар.

Қушық, қара бұжыр кісі ауыр күрсінді де, оттан шала алып темекісін тұтатты.

Екінші адам отты көсеп-көсеп, қу бұтақтың үш-төртеуін тастап жіберді.

Өзен беті қарауытып, оттың сәулесі шалған кей толқындар жанып жатқан секілді, қып-қызыл. Әндеткен маса түтінге беттей алмай ызың қағып отқа қақталып отырғандардың қыр желкесінен тиіседі. Шегірткенің бірқалыпты шырылы, құлақтан ызың етіп өте шығатын ұшқыш монтаны қоңыз ендігі тізгінді өздері алған секілді. Сонада Тасшоқының бауырында мамықталып тұман шөгіп жатыр. Табиғат бусанып, маужырап, қалғып тұрған секілді. Сібірлеген мұнар көңіліңді әрі майда, әрі тәтті күйге бөлейді. Таудың іші қоңылтақсып, мына тыныштыққа мойын ұсыңғысы, көңгісі келмейді білем, оқта- текте елік әуп етсе есі шыға қайталайды ол дауысты. Бейсауат үнге әбден сыралғы боп көмпістенген от басындағы екеу тіршілік хақындағы әңгімесін әсте үзбек емес.

асықтай иіріліп жатқан қойлар ит-құсқа алдырмай бағып- қағатын қамқор иелері барын сезе ме, бырт-бырт күйсеп бейбіт жусайды. Екі шал әңгімесін жалғай түсті.

– Ой, бұл бас не көрмеді. Жексен, – деді Тұрлаусыз, – Қой соңындағы салпылдақ жүріс кімге опа беріпті?

– апырай, Тұреке-ай, тым-тым түңіліп кетпедіңіз бе? Көзің- ді шел қаптаған ғой, әйтпесе дәулетің кімнен кем. Бағзыда, тіпті сонау мойынсеріктен бастап аузыңызды қу шөппен сүртуші едіңіз, енді не жорық. Әйтпесеңше ауылда төрт үйің тұр күңгіреп. алмаған нәрсе жоқ, сенде бар ол-пұл бүтіл Шәңгіштай ауылында жоқ емес пе. айына екі жүз қаратасың, оншақты ұсақ малдарың бар. Кәссіде неше жүздің жатқанын құдай білсін. Жоқшылықтың заманы өтті ғой. ризамын заманыма, ризамын.

арпа көже ішейін деген асым ба еді, сексен көрейін деген жасым ба еді, – депті ғой баяғыда біреу. алпысты асып, жетпісің- ді алқымдап қалдық. Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман ғой бұл, таупиығы үстем бола берсін деген ақ тілеуден өзге қандай өкпе-назым болмақ. Пейіліңді тарылтып, апшыңды қуырма, Тұреке. Қартайғанда кәрі бозжорға шықса мерей, қазымырлық ақсақалдық басымызға ұят іс.

– Жоқ-ау деймін тіпті.Тапқан-таянғаның ішіп-жеміне жетеді, ол рас. Бірақ арқаң кеңіп, бел жазып көсіліп дем ала алмайсың.

– Пенсияңды алдың ғой, жатпаймысың.

– И... и, и, Жүке-ай, Жетпейді ғой сол, жетпейді құрғырың.

– апыр-ай, Тұреке, пендешілдік неме керек. Кемпір екеуі- ңе артығымен емес пе, дүниеге пәруана болғаныңыз-ау. Өз басым қойды ақшаның жоқтығынан емес, тыншымның жоқ- тығынан бағып отырмын. Беш тиын төлемесе де пенсияммен жүре берер едім. Ет үйреніп кеткен-ау, қол қусырып қарап отыруға дәтім шыдамайды.

Жүкең рабайсыз қимылдап орнынан тұрды. Өзінің ежелгі саспас жүрісімен аяңдап барды да, бір құшақ бұтақ сындырып әкелді. Отынды жалмап жұтып жатыр жалын, қанағат тұтар сыңайы жоқ. «Әкеле бер, бере бер, мынауың аз, төтеп бере алмайды» дегендей шалқып, балқып гуілдей жанады.

– Уа, Жүке, айтқандарыңның бәрі қонымды. Сайдақ аттай шауып бара жатқан уақытқа ілесу үшін қисапсыз ақша керектігін есіңе салайын. Ия, жарқыным, өзіңді-өзің қаншама тежеп, алдап-сулап, пайымды ұстағаныңмен көмекейің күпсе қардай көп дүниені керексінеді. Бұл – бір. Екінші, агәр кәссіде, яки сандығыңда мақсұт тұтар, көңілге тоқ санар ақшаң болмаса қыбың қанып шәй іше аласың ба?

Тұрекең шыдай алмай орнынан тұрып кетті. Үстін қағынып, қақырынып –түкірініп киіз үйіне беттеді. Әлгінде ғана үстеп қойған от, бұтақты жалмап-жұтып қарауытып сөнуге айналған еді. Жүкең қайтып жаққан жоқ. Қоңсыласы Тұрекең мен оттан белгілі бір ұқсастық тапқандай іштей тынып, үнсіз отырып қалды.

Тұрекең болса мынаны ойлап барады: «Құдай қосса қоңыр тайыншаны өткізіп, осы айымның жалақысымен кәссіге салсам без жүзге барып қалады. аздау... аздау... Оңбай кеткір, әлгі үшеуі (ұлдарын айтады), міндетті отыз теңгелерін неге жолдамай жатыр. Тағы да сельсоветке шақырт дей ме».

ал, Жүкең мынандай ойда отыр еді: «Ия, пендешілдік те... Қанағатсыздық.. Өзі тойса да көзі тоймай бар өмірін итініп, байлық жинау кәсібіне сарп ететін Тұрекеңдер тас кенеше жабысып қалмайды-ау, қалмайды. Тұрекеңе не жетпейді екен тәйірі».

Тау ішін қалың тұман басты, дымқыл бу бүркеді. Жүкең орнынан тұрды да, қотанға беттеді.

* * *

Қара суыр секілді, «інін бері қазады десе – кері қазатын», тапқан-таянғанын баршатышқан іспетті екі ұртына жиятын дүниеқоңыз да бар. май шайнаса тас шайнағандай сезінетін ондай пақырлар өңешін ыс боп тұтқан мешелдігі мен мешкейлігінен арылғысы келмейді-ау. Тек ұзын-сонар тарих көшіне ілесе алмай өзегін өрт жалап, шалдығып қана қалмақ.

мұндайларды тезірек құрыса екен деп тілейсің.

1969 ж.

ЖАСТЫҚ ОТЫ

Түн ортасы болып қалса да трактор үні толастар емес. арқыраған даусы жақпар тастан тақия киген көгілдір шоқы, терең шатқалдармен үн қосып, түн тылсымының мазасын кетіріп тұр. Бұлақ сылдыры мен түн құстарының үнін жым- жылас жұтып қойыпты да, таудың түнгі еркіндігін бір жола өзі билепті. Жарқыраған қос жанары түн қараңғылығын, тір- кеудегі бес дүзді плугы сары беткейді тіліп барады. Жылдар бойы қамшы тимеген құр аттай боп тусырап жатқан

«Шыбарағаштың» жон арқасын сыдырып жүр трактор. Сары шапанының тысы аударылып, әдібі сөгілген «Шыбарағаш» жазығы әлде де болса дес бермеймін дегендей плуг дүзіне жармасып, «қара тұлпарды» ышқындырып қалады. мұндайда мұнарланған ұшпа таулардың иығы зырқ ете түседі.

Ұйқы ұялаған екі көзін кезек уқалаған Нұрахметтің есі- дерті артында. мотордан келген жылу, бір қалыпты трактор үні еріксіз ұйқысын келтірсе де шыдап отыр ол. Бір ауық ыңылдап әдетінше ән айтады, енді бірде қиял қанатына мінеді.

рычагпен алысқан Кәдірхан темекісін құшырлана сорып, біресе алға, біресе артқа сергектікпен көз тастайды. Жарты- лай ашылған кабина есігінен ескен жайлау самалымен тыныс- тап та алады. Оқта-текте:

– Бауырым, ұйқың келді ме? аздап мызғып алсаң қайте- ді? – деп, Нұрахметке тіл қатқаны болмаса, көбіне үнсіз. Ондайда Нұрахметтің ұйқысы серпіліп:

– Жоқ аға, тоқтамайық. аз-ақ жер қалды ғой. Таң атқанша бітіріп тастап, ойға бірақ түсейік, – дейді.

Тың көтеріп жүрген бұл жер аса сақтықты керек ететін. Жертомар, жертас деген мейлінше көп, байқап отырмаса лемктен лемк қоймай сындырып кетеді. Бағана плугтың беседкасы сынып қалды. Содан бері автоматқа сым жалғап,

кабинадан басқарып отырған Нұрахмет. Одан басқа лаж жоқ еді. Таудың қия жолымен елу шақырымдағы ауылға барып келгенше, ақырғы боразданы бітіріп тастауға болатын. Осыны ескеріп істеген әдістері еді бұл.

Бұрылыстардан өтіп, жазыққа түскенде Нұрахмет ойға бататын.

... ала жаздай осы Шабанбай жайлауында трактор шөп машинасымен шөп шапты. Шабанбайдың жайсаң шабындығы, асау бұлақтары, аспанмен таласқан құзар шыңдары, осынау ит тұмсығы өтпейтін қалың орманы Нұрахметтің балаң қиялшыл көңілін қиян-қияға жетелеп, туған жерге деген сүйіспеншілік сезімін арттырған-ды. Демалыс бітіп, оқу басталғанда қимай аттанғандай еді. Ұшқыш болсам деген арманы үнемі бір биікті аңсататын оған. астық пысып, он бес күндік практикалық жұмысқа келгенде де қимасы – Шабанбайға, Тасшоқыға қарағыштай берді. Енді бір барсам, күзгі келбетін көріп, көгілдір шоқыларына шықсам деген өзгеше бір сағыныш билеп жүрген. Нұрахметтің бұл тілегі де орындалды.

– Шабанбайға тың игеруге трактор шықпақ. Соған көмекші

керек. Қазір адам күші аз, көбі қырманда. Қане, қайсың барасың? Бұл өзі жазда трактордан емтихан тапсырғанда үлкен көмек көрсететіндей білім береді, – деген жетекші Қасымжомарт Жарқынбаевтың сөзін:

– мұғалім, мен барамын! мені жіберіңіз, – деп, алақайлай қарсы алды Нұрахмет.

міне содан бері бір апта уақыт өтті. Жердің ақыры бүгін түнде бітпек. Нұрахмет өстіп ой үйіріміне сүңгіп отырғанда трактор сылқ ете түсті де, ытқып жөнелді алға. Нұрахметтің оң қолы кеудесінен айырылып қалғандай болды да, сым темір ораған алақаны дыз ете қалды.

– Тоқтат аға! Тоқ... – деген ащы дауыстан Кәдірхан кілт тормоз берді де жалт бұрылды. Плуг тіркеуден ағытылып қалған екен. автоматқа байлаған сымтемір Нұрахметтің қолын сірестіре тартып, жарты кеудесін трактордың артқы терезесінен тысқа шығарып жіберіпті. Кәдірхан дереу тракторды шегіндіре қойды. Сымтемір босап сала берді. Нұрахмет:

– Жанымды шығарып барады! – деп, саусағына оралған сымтемірді жұлғылап жатыр. Соның арасынша қан сел боп ақты. Сымтемір көп әуреден, қатты қиналыстан кейін ғана әрең алынды. Үш саусағын қиып кеткен екен.

Кәдірхан күн шыға Нұрахметті Катонға да жеткізді, жанармай да таусылды.

Үш саусағынан айрылған Нұрахмет қатты толқыды. ала құйын көңілін кластас достары кеп жұбатып кетеді. Жатса да, тұрса да ойлайтыны: «Шынымен-ақ кем болып қалғаным ба? Қас қылғандай оң саусақтарымды кескенін қарашы, жазуды қайтып жазам? Қош, бала көңілімнің қиялы – самолет! Қош, гармоным! Япырау, шынымен-ақ гармоныммен, сүйікті гармоныммен қош айтысқаным ба? Жалғыз саусақпен тарта алам ба?

Өстіп қатты уайыммен, толқып шықты ауруханадан Нұрахмет.

* * *

Кеш. ауылдың күзгі салқын кеші. Әр жерде ала-шабыр қар ағараңдап, қыстың елшісімен дегендей қоқан-лоқы жасап жатыр. ауыл клубында бүгін үлкен жиын. Ұлы мереке – Октябрь мүшелігіне арналған кеш өтіп жатыр. Екі жүз орынды клуб ине шаншар жер жоқ, шат көңілді ауыл тұрғындарын нығап алыпты. Екі жақтауын қызыл пүліш шымылдық көмкерген сахна ортасында президиум столы. Ол да қызыл пүлішпен жабылған. Стол басында қаз-қатар отырған ел таңдаулылары, еңбек озаттары. Олардың ең жасы төртбақ, кең маңдайлы, қара торы, он алтыдан жаңа ғана асқан бала жігіт. Ұялы көзін залға мағынамен тастайды. Бұл – Нұрахмет болатын. ауруханадан шыққанда жүзін уайым кірбіңі торлаған еді. Қазір оның табы да жоқ, гүл-гүл жайнайды. мерекеге арналған баяндама бітіп, орақ науқанында өрен де, ерен еңбегімен үздік шыққан механизаторларды наградтады. Облыстық советтің депутаты Зәбила алпысова:

– мемлекетке астық тапсыру, тың игеру жұмысында сүбе- лі үлес қосқан Нұрахмет Шабатаев «Тыңның оныншы орағына қатысушы» значогымен наградталды, – дегенде Нұрахметтің

бетінде қан ойнап, қысылып қалды. Клуб ішін шатыр-шұтыр соғылған алақан даусы аса бір ризалықтан туған үн кернеді.

мерекелік концерт артынан жастар биге қалысты. Клуб ішін ерекше шабытпен тартылған музыка әуені, ұршықша иіріліп, шыр көбелек айналған жігіттер мен қыздар шаттық думанына айналдырды. аса бір әсем үн, өзгеше шеберлікпен гармон ойнап отырған – Нұрахмет еді. Оның гармонь түймесінде көз ілеспей жорғалаған жалғыз саусағы ғажап шеберлікпен музыка тілін дәл басып, өз икеміне біржола көндіріпті. Құлаштай созып, құйқылжытқанда ауылдың мақпал түнін қақ жарып, аспан төрінде қалықтап, жұлдызбен тілдескендей. Жалғыз саусаққа қуат берген жастықтың оты құдіретті музыка үніне ілестіріп, Нұрахметті де аспан төріне алып кеткендей.

Нұрахметті шексіз бақытқа бөлеген де, гармонды жалғыз саусаққа бағындырған да, арманын арманмен жалғап, ертеңге – нұрлы болашағына имендірмей қадам бастырған да жастықтың оты, сол оттың қамқор көрігі – өскелең өмір, өрім достары еді.

1969 ж.

ЖЫЛҚЫ ТУРАЛЫ ЭЛЕГИЯ

Венгер мәдениетінің Қазақстандағы күндері қарсаңында

Аударма

Чоори – венгердің көрнекті ақыны, əрі публицисі. Ол 1930 жылы шаруа семьясында туған. Алғашқы өлеңдер жинағы жиырма бір жасында жарық көрді. Чоори өзінің талантын проза саласында да сынап жүр. Өскен, өркейген Венгер елі мен жері хақында тебірене жазады. Біз бүгін жазушының көлемді лирикалық очеркінен үзінді жариялап отырмыз.

* * *

Қайда екен, қайда, әткеншектегі ағаш аттар: аққұла, торы, ақбоз, сүмбіл аттар?! Қане, кім айтар, қандай ғана тебінде айналды? лаци, сен бұдан бірнеше апта бұрын: жәрмеңкенің нақ ортасындағы ерттеулі тұрған аттар қайтадан қимылға көшеді, сен соған мінесің де, қайыс тізгінді шаужайға алып, құмардан шыға шабарсың, – деп мылжыңдаған сөздеріңнің дәм-тұзы жоқ екен-ау, көрсетші кәне, ағаш аттардың шынылы көзі түнді жара жылтылдап қайда, қай қоймада қамаулы? Жәрмеңкеден бұрқыраған тозаң мен жолдан ұшқан шаң көміп, тар қапаста жатқан шығар қор болып? Әлде сол бір аяулы ағаш аттардың басын қиып түсті ме? Әлде, олардың ойнақшып тұрған ағаш тұяқтары отқа күйіп қалды ма? мүмкін... мүмкін сол аттар күлге айналып кеткен шығар? мүмкін одан ұшқан көк түтіннің иіс-қоңысы сейіліп кеткен де шығар-ау?

мен кенеттен, тұяқтан шыққан ашқылтым, ыстың иісін

сезгендей болам. Жәрмеңкенің қайшалысқан тірлігі ортасында

дүкеннің есігін айқара ашып, қыңыр мойын, қушық төс ұсташы С. ағай атылып шығар еді. Теріден тіккен алжапқышы бар С. мерекедегідей әбігерге, улап-шулаған жұртқа, тіпті, бұдан 20 жыл бұрын алып кеткен өз өліміне де алаңдамастан, әкемнің қаз мойын атын тағалап еді-ау көзімше. Иә, бірде ағайымыздың үйіне жол тартып бара жатқанда ол шегелеген тағаның ұшып кеткенін де білем. Бәрі де артта қалып барады...

Қандай ғана ғажап күш жасай алады: бағзыда-ақ өліп қалған ұсташының жойқын жұдырықты қолы мен алтыбатпан балғасынан туған айқай-шу әрі ашу-ызаға, кекті кесапатқа толы гүрсіл-гүрсіл үндерді, от өрген күндерді? Иә, иә... оның құдыретті үнін монтаны қоңыздың құлақ қажаған ызыңы басты. Егер мұрныма отқа күйген тағаның ашқылтым иісі келіп жатса, қандай ғана пенде менің сезімімді, ауыл қыздарының шашынан мүңкіген әтірменен арбап алмақ.

Кім айтып бере алады, әткеншек ағаш аттар қайда ғана құрып кетті? Қайда қазір, алқызыл жалды әкемнің аты? Қайда қазір, арқыраған даусы елең-алаңнан ұйқыңды шайдай ашып, тозақты батпақта мықшиып жатқан арбаны сүйреп шығаратын аруақты жылқылар? менің осы іспетті тәтті елестерімді қар бүркеген дала тұмшалап тастайтын. менің осы секілді арғымақ қиялдарым өз-өзінен мұңданып, сол қыстың ақпан күні шуағы астында жарқырап жатқан қысқы далаға шапқылап кетіп қалатын.

Қайда екен, қайда, шанаға шегілген ақмаңдай арғымақтар? апыр-ау, әр үйдің қақпасынан тұра ұмтылған месер балалар- дың атқылаған қарлары, сауырына тиіп, лағылдай ағып, бірте- бірте ери, сорғып ұшып жататын еді ғой.

менің көшелерімнен, менің шанаммен, менің ақтаңдақ жолыммен әлі де... әлі де ағызып өтер сол аттар. Бұл елес. Достар-ау, егер «ал!» деген сөзді естісеңіздер сендерді де осын- дай дел-сал хал басады емес пе. Сезбейсіңдер ме, білмей- сіңдер ме, қанша мыжғыласақ та ана тілдің мысқалы күндер- дің күні қайтадан жаңғырып, салтанат құратын. О, мен сол мезетте: жер, жел, су, нан, құдай, түн ... секілді сөздерді естігендей болам.

мен ешқашан да орындалмаған балалық шақтың балаң қиялдарын есіме ауық-ауық ала беремін. Ол арман-қиялдардың ішінде жылқы да бар еді. мен өзімнің ерігімде атым болуын өне бойы көксеп жүрдім. Иә, сонда мен туыстарымның емес, тек қана өзімнің арғымағым болуын тіледім. Тіпті, осы қиял, осы үміт ересек тартқанда да бәсеңдемей, қайта қаулай түсіп, астымдағы арғымаққа қос қанат біткендей болып көк зеңгір аспанда ұшып жүргендей сезінетінмін. ал, мен үшін аспан жақындап, ат алыстай берді. мен үшін ат мінудің өзі бостандықтай елестейтін. мен үшін шексіздік төрт аяқтан қарсыма-қарсы шауып келе жатқандай-тын. Дәмелі көңіл көгеріп барады.. Көксеген көңіл сарғайып барады.

Бұл не?

Түн түнегі тұтқиылдан келді; түн сонымен қатар нөсер селіне ұласты. Көзге көрінбейтін тас қараңғы. Жермен тұтасқан аспанның әйтеуір бір шетінен қуыршақ театрындағы таяқшаға байланған алқызыл сайтандар іспетті найзағай секектейді. Бірақ «сайтандар» түн қараңғылығын сейілт- пей қайта қоюлата түскендей. Сол түннен бермен отыз жыл уақыт өткен екен. мен әкемді көріп отырмын, әне арбаға мініп, көрші ауылдан қайтып келеді. арбасына тиеген шырын құятын дәу күбісі бар. Жауын тағатсыз сорғалап, күбіні де, жолды да суға малшыған. Барған сайын ылжыраған жолға аттың тұяғы кірш-кірш кіреді. Жо-жоқ, селді түн аттың тұяғына тұсау бола алмақ емес, әне қасқая тартып барады.

мынадай топан су қаптаған түнде – қақыраған қапасты

жойқын түнде адаспауға бола ма? Әкемді састырған алда еріксізден-еріксіз басып өтетін екі бірдей көпір еді. Не істеу керек? Нөсердің толастауын күтіп, таң атқанша тұра берудің жөні жоқ. Сайып келгенде жауынның бәсең тартуына кімнің көзі жетіпті. Бәрі-бір үмітсіз дүние. мұндай жағдайда көзді жұмып, көлге секірер батылдық қана жол таба алмақ. Әкем атын шаужайлап еді, үлкен сенімді сезді ме, көпір тақтайларын аса сақтықпен басып ілгері тартты. Әрбір он-он бес метр сайын бейне бір құм үстімен зілдей ауыр жүк тартып барардай аялдайды. Сақтық, байқампаздық бәрі-бәрі тоғыса

келе түн қойнында сүңгіп жатқан көпірдің қай маңда екенін тұспалдатады. аттың түйсігіндегі бұдан бұрын сан рет өткен шағы және тақтайға деген тұяқтың дыбысы әлі де көмескі тарта қойған жоқ. Ол осы көпірмен өне бойы өтіп жүргенін біледі.

аттың қуатына тәңірдей табынған тек менің әкем ғана ма? Кім біледі, мынау итіс-тартыс дүниеде адамзаттың жылқы деген жануарға қанша рет сенім жүгін артарын. Бүкіл тарих жылқымен бірге өсіп, бірге қайнасқан. Құлағыңды түр де қара: ерте дүниелік халықтың бәрі-бәрі де аттың жалында тіршілік еткен. Қаңбақтай көше қонып жүрген корольдар аттың арқасы болмаса қайтер еді? Қауқары жоқ корольдар желдің өтінде, даланың төсінде қаңғып, ажалынан бұрын жер жастамас па? миллион–миллиард жылқының тұяқтары-ай! Сені алып жүрген не? Күш пе? рух па? адам жылқы мінезді дейтіні тегі рас. Сондығы болар, ер басына күн туып, қысыл-таяң шақ таянғанда иесін иенге тастамай ажал аранынан ала қашқаны. Қияметте тұрған сәтінде ричард-III жау қолынан құтқарғанда

«Жарты патшалығым – аттың садақасы!» деп мінәжат тұтуын

Шекспирдің егіле жазғаны есімізде болар? мен әсіресе, сурет, өнеріндегі символизмді жақтырмаймын. Бірақ Янош Торнли салған бір кездегі венгрлердің өз тағдыры іспетті, өлмелі атты көрген сайын өз бойымдағы екі ұдай пікір, екі ұдай сезіміне мәңгі-бақи көмескіленбейтін жылқы бейнесін мүсіндеді.

Қай-қайда қарасаңыз да жылқыны кезіктіресіз. Сіз жылқы- ларды кең төскей жайлаулардан да, кең алқапты егіндіктен де, ұрыс майданынан да көресіз. Көрген сайын оған деген махаббат оты лаулай түседі.

Осыдан үш жыл бұрын ауыл шаруашылығы кооперативі- нің бірінде уақытша керексіз деп тапқан да, бар жылқыны жинап-теріп Дунай өзеніндегі, шағын аралға өткізіп жіберген. Жаз айында шөп-шаламды талшық етіп, күз түсе ашығып қалған соң сабан жабылған қораға қуып әкеледі. Іші бұраудай жылқы шатырдағы сабанды жейді. айтып-айтпай не керек, әбден арықтаған аттардың қу сүйегі көктемге әрең ілінеді. Көбі қырылады.

мен сонда ашу-ызадан ішім қайнаса да, қолымнан еш нәрсе

келмейтініне, дәрменсіздігіме налыдым. Не болып жатыр бұл пәниде? Осынау сорлатып жатқан соғысы жоқ мамырсыған күнде басқа ұрып бақандайтындай не жазығы бар? Талан- тараждық? Салқынқандылық? Қайғы ма? Жер жетпей ме?

артық сән-салтанатқа менің жаным қас, әйткенмен, атыңнан айналдым, жылқы түлігімен адамша қоштасуымыз керек қой. мал ашуы-жан ашуы емес пе! Біздің жылқы түлігін қырып-жоймай дұрыс қоштасуымыз өз-өзімізді сыйлап бағалағандығымыз дер едім. меніңше, уа, жамиғат, сіздердің қазіргіше «қоштасуларыңыз» ақылға қонымды емес. ал мен болсам жылқылар үшін, мәңгі есте қалу үшін жұмыр жерді шырқ айналдыратын мерекелі күн белгілер едім. Қазіргі қылығымыз қоштасу да, мереке де емес. Құдай-ау, жұмған аузымыз ашылмай отыр ғой. мүмкін былай дейтін шығармыз: біз жаңа дәуірдің, жаңа мезгілдің алапат күшіне сеніп отырмыз, мұқтаж емеспі<

⇐ Предыдущая 357 358 359 360 361362363 364 365 366 Следующая ⇒