1-2-2 Орталық жүйке жүйесінің физиологиясына сипаттама беріңіз

1-2-1 Орталық жү йке жү йесінің анатомиясына сипаттама берің із

Орталық жү йке жү йесі (systema nervosum centrale) – адам мен жануарлардың жү йке клеткалары (нейрондар) мен оның ө сінділерінен тұ ратын жү йке жү йесінің ең негізгі бө лігі. Жү йке жү йесі организмдегі орналасу орындары (топографиясына) мен қ ұ рылысына сә йкес: орталық жә не шеткі бө лімдер болып екіге бө лінеді. Жү йке жү йесінің · орталық бө ліміне ми жә не жұ лын,

· ал шеткі бө ліміне — мидан жә не жұ лыннан организмнің шеткі аумақ тарына таралатын мү шелер: жү йке тү біршіктері, жү йкелер, жү йке тораптары, жү йке тү йіндері (ганглийлері) жә не жү йке талшық тарының ұ штары жатады. Тірі организмді қ ұ райтын тү рлі органдар жү йелерінің қ ызметтерін ү йлестіріп, реттеп отырады. Осы қ ызметтерді Орталық жү йке жү йесі жұ лын жү йкелері (31 жұ п) мен ми жү йкелері (12 жұ п) арқ ылы атқ арады. Бұ л жү йкелер омыртқ ааралық жә не вегетативтік жү йке тү йіндерімен бірге шеткі жү йке жү йесін қ ұ рады. Ә р тү рлі рецепторлардан тітіркену процесінде пайда болатын жү йке импульстары орталық қ а тепкіш (афферентік) жү йке талшық тары арқ ылы Орталық жү йке жү йесіне келеді. Бұ л жерде импульс мә ліметтері ө ң деліп, Орталық жү йке жү йесінің орындаушы бө лімдері – орталық тан тепкіш (эфференттік) жү йке талшық тары арқ ылы “бұ йрық ты” тиісті орнына жеткізеді. Нә тижесінде Орталық жү йке жү йесінің ең негізгі қ ызметі – рефлекстің жү зеге асуын қ амтамасыз етеді. Орталық жү йке жү йесінің қ алыптасуы – Орталық жү йке жү йесінің ө з ішіндегі, сондай-ақ, оны организмнің барлық органдары жә не тіндерімен байланыстыратын ө ткізгіш жолдардың пайда болуына ә келеді. Орталық жү йке жү йесінде сомалық (анималдық ) жә не вегетативтік жү йке жү йелерінің орталық тары орналасқ ан. Сомалық жү йке жү йесі сыртқ ы тітіркендіргіштерді қ абылдайды жә не қ аң қ а бұ лшық еттерінің қ ызметін басқ арады, ол организмнің қ имыл-қ озғ алысын, сыртқ ы ортада бір жерден екінші жерге жылжуын қ амтамасыз етеді. Орталық ми қ ыртысында орналасқ ан – айқ ын шектелген шекарасы жоқ, ядро жә не шашырағ ан бө ліктерден тұ рады. Ми қ ыртысынан шық қ ан импульстер ми сабауы мен жұ лындағ ы қ озғ алтқ ыш ядролар арқ ылы бұ лшық еттерді қ озғ алысқ а келтіреді. Вегетативтік жү йке жү йесі ішкі органдардың қ ызметін, зат алмасуды, ө сіп-ө ну процестерін реттейді. Вегетативтік жү йке жү йесінің парасимпатикалық бө лігінің орта ми кө пірінде, ортаң ғ ы жә не сопақ ша мида, жұ лынның сегізкө здік бунағ ында; симпатикалық бө лігінің орталық жұ лынның VІІІ мойындық, І – XІІ кеуделік, І – ІІ белдік бунағ ында орналасқ ан. Аталғ ан екі бө ліктің де қ ызметін біріктіріп басқ аратын жоғ. вегетативтік орталық – мидың сұ р затының қ ұ рамында болады. Адам мен жануарлардың ми сың арларының қ ыртысы жә не қ ыртыс асты (базальді) ядролары Орталық жү йке жү йесінің жоғ ары дә режелі жү йке қ ызметін

іске асыратын орталығ ы болып табылады. Адамның мінез-қ ұ лқ ы, оның санасы мен ақ ыл-ойының ең кү рделі кө ріністері осы ми қ ыртысындағ ы шартты рефлекстер арқ ылы іске асады.

Ми' ('дұ рыс айтылуы — мый) —латын тілінен encephalon деп аталады. Ол мынадай бө лімдерден тұ рады: сопақ ша ми, ми кө пірі, мишық, ортаң ғ ы ми, аралық ми жә не ү лкен ми сың арлары.

Миды пайда болу, қ ұ рылымдық жә не қ ызметтік ерекшеліктеріне байланысты ү лкен ү ш бө лімге бө леді: бағ аналы (сопақ ша ми, ми кө пірі, мишық, ортаң ғ ы ми), қ ыртысасты (аралық ми, алдың ғ ы мидың ми сың арлары) жә не алдың ғ ы ми сың арларының қ ыртысы. Мидың бағ аналы жә не қ ыртысасты бө лімдері ертеден пайда болғ ан. Ал ми қ ыртысы кейіннен пайда болғ ан бө лім. Ми ұ рық тың даму ерекшелігіне байланысты 5 бө лімнен тұ рады: 1. сопақ ша ми; 2. мишық (артқ ы ми); 3. ортаң ғ ы ми; 4. аралық ми; 5. алдың ғ ы ми сың арлары. 1. Сопақ ша ми - жұ лынның жоғ арғ ы шетінің жалғ асы. Сопақ ша мидың тө менгі шеті жің ішкелеу, жоғ арғ ы шеті жуандау. Жұ лындағ ы сияқ ты, сопақ ша мидың ақ заты сыртында, сұ р заты ішкі жағ ында орналасады. Жұ лыннан айырмашылығ ы - сұ р заты ақ затында ядро тә різді ә р жерінде шоғ ырланып жатады. Сопақ ша мидың ұ зындығ ы 2, 5-3 см. Сопақ ша мида бір ми қ арыншасы орналасқ ан. Онда ему, жұ ту, жө телу, тү шкіру, кө зді жыпылық тату рефлекстерінің орталығ ы бар. Сұ р затында тынысалу, қ ан тамырларын, аскорытуды реттейтін орталық тар орналасқ ан. Жұ лынғ а қ арағ анда сопақ ша мидың рефлекстік қ ызметі кү рделі.

Сопақ ша ми арқ ылы жү зеге асатын рефлекстер: 1) қ орғ ану (жө телу, қ ұ су, тү шкіру, жас болу, кө зді жыпылық тату); 2) тамақ (ему, жұ ту, сө л бө лу, асқ орыту бездері); 3) жү рек пен қ антамырлар жұ мысын реттеу; 4) ө з-ө зінен жұ мыс істейтін тынысалу орталығ ы ө кпе жұ мысын жақ сартады; 5) есту ақ параттарын басқ арады. Жұ лын сияқ ты сопақ ша ми қ озуды жұ лыннан мидың басқ а бө лімдеріне ө ткізеді. Егер сопақ ша ми зақ ымданса, тынысалу мен жү ректің тоқ тауынан адам тез ө ліп кетеді. 1. Артқ ы миғ а - мишық пен ми кө пірі жатады. Ми кө пірі ортаң ғ ы ми мен сопақ ша мидың аралығ ына орналасқ ан. Сопақ ша ми мен ортаң ғ ы миды байланыстырып тұ ратындық тан, оны ми кө пірі дейді. Ми кө пір арқ ылы тө менірек орналасқ ан бө лімдерден қ озу келеді. Ми кө пірінің ө ткізгіш доғ асы алдың ғ ы мидың ү лкен ми сың арларының қ ыртысын жұ лынмен жә не мишық тың қ ыртысымен жалғ астырады. Ми кө пірінің жү йке жасушалары (нейрондары) беттің терісінен, тілден, ауыз қ уысының сілемейлі қ абық шасынан (дә м сезгіштік) келетін хабарларды қ абылдайды. Есту, тепе-тең дікті сақ тау мү шелерінен келетін ақ параттар (информация) ми кө піріне хабарланады. Ми кө пірінде сілекей, жас бездері мен шайнау, ымдау бұ лшық еттерінің жұ мысын реттейтін жү йке орталық тары да орналасқ ан. Мишық - сопақ ша ми мен ми кө пірінің артқ ы жағ ында жатады. Мишық тың сыртында сұ р заттан тү зілген қ ыртыстары жә не ө те кө п қ атпарлы болады. Сұ р заттың астында ақ заты орналасады. Нейрондардың мишық тан шығ атын ө сінділері оны орталық жү йке жү йесінің барлық бө лімдерімен байланыстырады. Мишық қ аң қ а бұ лшық еттерінің ү йлесімді жиырылуын реттейді. Ә сіресе мойын, тұ лғ а, аяқ -қ ол бұ лшық еттерінің қ озғ алысын, дененің тепе-тең дігін сақ тайды. Егер мишық жарақ аттанса, адамның қ олаяғ ы тез шаршайды, қ озғ алысы, тепе-тең дігі, сө зі бұ зылады. 2. Ортаң ғ ы ми - артқ ы ми мен аралық мидың арасында орналасқ ан. Ол алдың ғ ы ми мен артқ ы миды бірімен-бірін жалғ астырып тұ рады. Мидың бұ л бө лімі арқ ылы жоғ ары жә не тө мен қ арай ө ткізгіш жү йке жолдары ө теді. Теріде пигменттің бояутектің тү зілуін реттейді. Кенеттен шық қ ан дыбыс, жарық тітіркендіргіштерін тез бағ дарлауды реттейді. Тізбесі берілген ми бө лімдерінің мишық тан басқ алары ми бағ анасын қ ұ райды. Одан 12 жү п бассү йек-ми жү йкелері таралады. Бұ л жү йкелер кө ру (II жұ п), есту (VIII жұ п), кө зді қ озғ аушы (III жұ п), кезеген (X жұ п). 3. Аралық ми - ортаң ғ ы мидың алдың ғ ы жағ ында жатады. Кө ру тө мпешіктері(гипоталамус) мен тө мпешікасты аймақ тан тұ рады. Аралық мида да бір ми қ арыншасы бар. Кө ру, дә м сезу, есту жә не т. б. рецепторлардан келетін қ озу аралық ми арқ ылы алдың ғ ы мидың ү лкен ми сың арларының қ ыртысына ө теді.

1-2-2 Орталық жү йке жү йесінің физиологиясына сипаттама берің із

Орталық жү йке жү йесіне ми мен жұ лын кіреді.

Жұ лын ө зінен жоғ ары орналасқ ан бас миын, сыртқ ы сезім мен қ имыл аппараттары арақ атынасын ұ штастыратын орталық жү йке жү йесінің бө лімі. Ол организмде іс-ә рекет(рефлекстік) жә не қ абылданғ ан сыртқ ы дү ние ә серіне жетекшілік (ө ткізгіш) қ ызметін атқ арады.

Жұ лынның рефлекстік қ ызметі сезгіш нервтер қ абылдайтын импульстерді қ имыл ә рекетіне айналдырады. Ол сұ р заттардан тұ ратын сегмент орталық тары арқ ылы жү зеге асырылады. Жұ лынның артқ ы мү йізіне омыртқ ааралық тү йіндер клеткаларының орталық бұ тақ тары-артқ ы тү бішектері кіреді, ал алдың ғ ы мү йізі қ имылдатқ ыш тү біршектер арқ ылы жалғ асады. Мысалы, байқ аусызда саусағ ың ыздың ұ шына ү шкір немесе ыстық бір нә рсе тиіп кетсе ауырсыну сезімі жұ лын тү йіндеріндегі сезгіш клеткалардың бұ тақ тары жұ лынның алдың ғ ы мү йізіндегі қ имылдатқ ыш клеткалармен байланысатын нерв жолдары арқ ылы синапстық тү йісу жасайды да, жұ лынғ а ауысады.

Тү біршектер мен нервтер санына сә йкес келетін жұ лында 31-32 сегмент бар. Олар 8 мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкө з жә не 1(кейде 2)қ ұ йымшақ сегменттері. Жұ лынның 2 буылтығ ы бар: 5-8 мойын жә не 1-2 кеуде сегменттеріне сә йкес келетін мойын буылтығ ы жә не 5 бел жә не жоғ арғ ы сегізкө з сегменттері арқ ылы пайда болатын бел буылтығ ы.

Жұ лынның ө ткізгіштік қ ызметі оның сұ р затының сыртында орналасқ ан ақ зат бө лігі арқ ылы орындалады. Ақ зат талшық тарының тікелей қ атысуымен сырттан қ абылданғ ан сезгіш импульстар миғ а қ арай ө тіп, онда пайда болғ ан қ имылдатқ ыш импульстарды бұ лшық еттерге жеткізеді. Бас миына бағ ытталғ ан импульстарды ө ткізетін талшық тар орталық қ а таратқ ыш немесе афферентті талшық тар деп атайды. Бас миынан жұ лын арқ ылы бұ лшық еттерге импульстар ө ткізетін талшық тар орталық тан таралатын немесе эфферентті талшық тар деп аталады.

Жұ лынның жоғ ары қ арай созыла келіп жалғ асатын тұ сы-ми бағ анасы. Оның қ ұ рамына сопақ ша ми, варолий кө пірі, ми сирақ шалары мен тө рт тө мпешікті дене кіреді. Осы тұ ста жұ лын нервтері бассү йек ми нервтеріне, ал жұ лынның сұ р заты бассү йек ми нервтерінің қ имылдатқ ыш жә не сезгіш ядроларына ауысады. Ми бағ анасы жұ лымен қ осылып, келетін қ ұ былыстарды(сигналдарды)қ абылдап, оларды қ айта жү йелеп жинақ тау(ө ң деу) арқ ылы эфференттік импульстар туғ ызады.

Қ имыл ә рекеттердің кү рделенуі мен жетілуіне байланысты адамда тепе-тең дік пен бұ лшық еттер кү шін рефлекстік ү йлестіруші орган-мишық аса жоғ ары дә режеде дамығ ан.

Ми бағ анасы сұ р зат жиналғ ан ми қ арыншалары қ абырғ асында аяқ талады да, негізгі тү йіндер немесе ми қ ыртысы асты қ ұ рылымдар деп аталады. Бұ лардың қ ұ рамына қ ұ йрық ты ядро, жасымық тә різді ядро, дуал, бадам тә різді дене жә не кө рі тө мпешігі кіреді. Ми қ ыртыс асты қ ұ рылымдарына сегменттер дең гейінде ө ң деліп, реттелген мағ лұ маттар жетеді. Бір-біріне тә уелсіз бірнеше афферентті арналар мен ми қ ыртысы асты эфференттік жү йе болуы арқ асында бұ л дең гейде аса маң ызды информациялар іріктеліп, ү лкен ми жарты шары қ абыршағ ында (қ ыртысында)қ абылдануғ а даярланады.

Ми жарты шарларының терең ірек орналасқ ан бө лшектері ақ дақ қ оспасымен, яғ ни ми қ ыртысы аймақ тарын бір-бірімен жә не нерв жү йесінің тө менірек орналасқ ан бө лшектерімен байланыстыратын талшық тар тобымен қ ұ растырылғ ан. Тікелей сегмент аппаратымен байланысқ ан ми қ ыртысы аймағ ы проекциялық, ал байланыспағ ан аймағ ы ассоциативтік деп аталады. Проекциялық талшық тар арқ ылы жоғ арыдан тө мен, сондай-ақ тө меннен жоғ ары қ арай, ми жарты шары қ ыртысы ө зінің астың ғ ы жағ ындағ ы бө лімдерімен жә не жұ лынғ а дейінгі барлық

орталық нерв жү йесі қ ұ рылымдарымен байланысады. Проекциялық талшық тардың жиынтығ ы ми қ ыртысына таяу сә улелі шең бер, ал одан тө менірек олардың негізгі бө лімі ішкі капсулағ а жиналады.

Ассоциативтік талшық тар ми қ ыртысы бө лімдерін бір-бірімен байланыстырады.

Ми қ ыртысына бағ ытталғ ан импульстар алдымен ми қ ыртысы проекциялық зоналарына келеді. Мұ нда тө менгі интеграция дең гейінде бү кіл рецепторлық зоналардан қ абылданып сұ рыпталғ ан информация кескіні айқ ындалады. Осы информацияны саралау жә не топтастыру ми қ ыртысы гностикалық орталық тарында жү зеге асырылады. Қ абылданғ ан сигналдар салыстырыла отырылып танылады. Барлық гностикалық орталық тардың ө зара ү йлесімді қ ызметі негізінде қ оршағ ан орта туралы объективті мағ лұ мат туады. Саралау нә тижесінде қ озғ алыс жү йелерінің дә л сол сә тке лайық жағ дайында іс-ә рекет жоспары ойластырылып шешім қ алыптасады.

Праксис (мақ сатқ а сай қ имылдар)орталық тары қ алыптасқ ан автоматизмді қ оршағ ан ортаның жағ дайына қ арай іріктеп, ә рі ретімен іске қ оса отырып, қ имыл-ә рекет жоспарын жү зеге асырады. Праксис орталық тары қ имыл ә рекеттерін басқ арудың ең жоғ арғ ы дең гейі болып табылады.

Нерв жү йесінің тұ тастай қ алыпты қ ызмет кезінде эфференттік сигналдар ми қ ыртысы проекциялық қ озғ алыс аймағ ын, қ ыртысасты қ ұ рылымдарды, мишық ты, сегменттік қ имыл апаратын бойлап, ә рқ айссында жү йелі тү рде сұ рыпталып, тө менгі атқ арушы органдарғ а беріледі. Егерде ми қ ыртысы ө зінен тө менгі интегративтік дең гейде ә сер ететін ық палынан айырылса, соң ғ ысы дербес қ ызмет тә ртібіне кө шеді де ө зінің афференттік сигналдарын эфференттік жү йелерге таратады. Міне, жоғ арғ ы нерв орталық тары зақ ымданғ ан кезде олардан тө менгі жү йелер ми қ ыртысы арқ ылы тиісті тежелуден айырылады да, автоматты режимге ауысады. Осығ ан байланысты еріксіз қ имыл-ә рекеттер пайда болады.

Орталық нерв жү йесінің, оның ішінде ми қ ыртысының қ ызмет белсенділігі афференттік импульстар арқ ылы ү немі реттеліп отырады. Бұ л қ ұ былыс мидағ ы ө зіндік ерекшелігі жоқ қ ұ рылымдарғ а (гипоталамус, торлы формация, мидың лимбиялық қ ұ рылымдары), оның ішінде ә сіресе торлы формацияның қ ызметіне байланысты.

Торлы формация ө зінің қ осалқ ы жолдары (жанамалары) арқ ылы барлық арнайы бағ ыттағ ы афференттік ө ткізгіштермен байланысады. Қ азіргі заманғ ы деректерге сү йенетін болсақ, торлы формация ерекше энергетикалық коллектор болып есептеледі.

Ми қ ызметін ү йлестіруде торлы формацияда жоғ ары немесе тө мен бағ ытталатын тежегіш (жең ілдеткіш) ық палдар шығ ады, шектеледі. Осының нә тижесінде адамның назары бір мақ сатқ а арналады да тиісті іс-ә рекеттер нысаналы тү рде іске қ осылады.

12 3 4 5 6 Следующая ⇒