2. Мемлекеттің пайда болуының негіздері, теориялары.

Мемлекетке дейінгі кезең дегі ə леуметтік билікке жалпы сипаттама. Мемлекетке дейінгі кезең дегі ə леуметтік биліктің ерекшеліктері болып мыналар табылады:

- ол тек бір ру кө лемінде ғ ана таралды, оның еркін білдірді жə не қ андық туыстық қ а негізделді;

- тікелей қ оғ амдық болып табылды, алғ ашқ ы қ ауымдық демократияның, ө зін-ө зі басқ арудың бастамаларының негізінде қ алыптасты;

- бұ л биліктің биліктік органдары ретінде рулық жиналыстар, ақ сақ алдар, ə скербасылары жə не т. б. қ ызмет етті, олар алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның ө мір сү руінің маң ызды мə селелерін шешіп отырды.

Мемлекеттің пайда болу себептері. Мемлекеттің пайда болуы туралы мə селе даулы болып табылады, себебі, этнография жə не тарих ғ ылымдары оның пайда болуы туралы кү ннен-кү нге жаң а мə ліметтер беруде. Мемлекеттің пайда болу себептері туралы бірқ атар теориялар бар, олардың негізгілері болып мыналар табылады:

1. Діни теория – мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда болуының қ ұ дайлық бастамасын негізге алады, «барлық билік қ ұ дайдан» деген тұ жырымдаманы бекітіп, жақ тайды. Ө зінің діни мазмұ нына қ арамастан, бұ л теория бірқ атар шынайы жағ дайларды кө рсетеді, нақ ты айтқ анда, алғ ашқ ы мемлекеттердің теократиялық нысандарын–абыздар билігін, шіркеудің ролін, діни жə не ə кімшілік орталық тар арасындағ ы билік бө лінісін. Бұ л теорияның кө рнекті ө кілдерінің бірі – Фома Аквинский.

2. Патриархалды теория – мемлекеттің пайда болуын отба-сымен байланыстырады, ал мемлекет басшысының билігін отбасы мү шелерінің алдындағ ы ə ке билігінен туындатады. Бұ л теория патшаның шексіз билігін негіздеуге бағ ытталғ ан, ал бұ л биліктің қ айнар кө зі ретінде қ ұ дайды емес, отбасындағ ы ə кенің, патриархтың шексіз билігі орын алғ ан отбасы нысанын таниды. Бұ л теория Грецияда пайда болғ ан, ө з негіздемесін Аристотельдің ең бектерінен иеленсе, ө з дамуын ағ ылшын ғ алымы Филмердің ең -бектерінен тапты.

3. Шартты теория – ХVІІ-ХVІІІ ғ асырларда кең інен таралғ ан. Оны жақ таушылардың қ атарынан Голландияда Гуго Гроций мен Спиноза, Англияда Д. Локк пен Т. Гоббс, Францияда Ж. -Ж. Руссо, Ресейде А. Радищев орын алды. Мысалы, А. Радищевтің ойынша, билік халық қ а тиесілі, алайда ол мемлекет басшысына берілген жə не оны халық бақ ылауы тиіс. Шарттық теорияғ а сə йкес, мем-лекет шарт нə тижесі ретінде пайда болады, оның қ атысушылары болып адамдар табылады, олар шарттың негізінде ө з бостан-дық тарының, ө з билігінің бір бө лігін мемлекетке береді.

4. Кү штеу теориясы – мемлекеттің пайда болу негізі ретінде кү штеу ə рекетін, бір халық тың екінші халық ты жаулауын таниды. Жауланғ ан халық тың ү стінен билікті бекіту ү шін, оғ ан кү штеу жү ргізу ү шін мемлекет қ ұ рылады. Кү штеу теориясы ХІХ ғ асырда пайда болды, оның ө кілдері – Л. Гумплович, К. Каутский, Е. Дюринг.

5. Психологиялық теория – мемлекеттің пайда болуын адам психикасының кө ріністерімен: бағ ыну қ ажеттігімен, еліктеумен, алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның жоғ арғ ы топтарына тə уелділікті сезінумен, белгілі бір ə рекет тү рлерінің ə ділдігін тү сінумен жə не т. б. байланыстырады. Психологиялық теорияның ө кілдерінің қ ата-рынан Л. Петражицкий мен Г. Тардты атауғ а болады.

6. Органикалық теория. Бұ л теорияның ө кілдері Г. Спенсер, Вормс, Х. Прейс мемлекетті ағ за ретінде тү сіндіреді. Оның бө -ліктері арасындағ ы тұ рақ ты байланыстар тірі ағ заның бө ліктері арасындағ ы байланысқ а тең естіріледі, яғ ни, мемлекет – биология-лық дамудың бір тү рі ретінде кө рініс табатын ə леуметтік даму ө німі. Биологиялық ағ заның бір тү рі ретінде мемлекеттің ө з миы (басшы) мен оның шешімдерін жү зеге асыру қ ұ ралдары (халық ) болады.

7. Ирригациялық теорияғ а сə йкес мемлекеттердің алғ ашқ ы қ а-наушы нысандарының пайда болуы шығ ыстық аграрлық аймақ -тардағ ы ірі ирригациялық қ ұ рылыстарды жү ргізу қ ажеттігімен байланысты. Бұ л теория қ азіргі кездегі неміс ғ алымы К. -А. Вит-тфогельдің ең бектерінен айрық ша кө рініс тапқ ан.

8. Материалистік теория – мемлекеттің пайда болуын ə леумет-тік-экономикалық факторлармен, яғ ни, жеке меншіктің пайда болуымен жə не қ оғ амның таптарғ а бө лінумен, байланыстырады.

Бұ л теорияның ө кілдері – К. Маркс, Ф. Энгельс, В. И. Ленин –мемлекет бір таптың екінші таптың ү стінен ү стемдігін сақ тау жə не бекіту, қ оғ амның біртұ тас ағ за ретінде ө мір сү руі мен қ ызмет етуін қ амтамасыз ету мақ саттарында пайда болғ ан деп санайды.

№ 4 кесте

Тек қ ана басқ арумен айналысатын арнайы аппарат болғ ан жоқ

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒