Түркі тілдерінің сөздігінің жалпы мазмұны мен мақсаты

Диуани лұ ғ ат ат тү рік шығ армасын орта ғ асырлардағ ы тү ркілердің халық тық ө мірінің шынайы энциклопедиясы деп атауғ а болады. Оны А. Н. Кононовтың сө зі дә лел бола алады: «XI ғ асырдағ ы тү ркілер ө мірінен толық қ анды мә лімет беретін бірден бір бірегей негізгі дерек. Мұ нда тұ рмыс тіршілігі мен рухани мә дениеті, этноним мен топонимдер, аталас тайпағ а жіктелу, туыс жақ ындық қ а бө ліну, ә ртү рлі атақ дә реже мен лауазымдар ас су, тағ ам аттары, ү й қ ұ с жануарлары мен оның жабайы тү рлері, ө сімдіктер мен зиянкестер, астрономиялық терминдер, халық кү нтізбелері, ай, кү н аттары, географиялық атаулар терминологиясы мен қ ала мен елді мекендер, тү рлі ауру аттары мен емдік дә рілер, анатомиялық, ә ртү рлі тарихи жә не этникалық терминдер, тіпті балалардың ойыны оспағ ы жайлы тә птіштеп тү сіндірілген». Бұ дан біз ең бектің мазмұ н ауқ ымының кең дігін, берілген ақ параттардың кө лемінің кө птігін байқ аймыз. Қ ашқ аридің ө зі кіріспе бө лімінде жалпылама аннотация беріп ө ткентін: «Сонымен мен тү рік тү ркмен, оғ ыз, шығ ыл, йағ ма, қ ырғ ыздардың сө здерін жә не қ асиет, қ ұ пияларын анық тап шық тым, оларды пайдаландым. Мен оларды мұ қ ият реттеп, ә бден тә ртіпке келтіріп, жү йелеп шық тым деп жазғ ан».

Кітапта тү рік тілінің тү зілу, тү рлену, жасалу жолдары тұ жырымды, кідіксіз тү сіндіріледі. Тү рік ә ліппесінің ерекшелігі де талданғ ан. Тү рік тілінде негізгі 18 ә ріп бар екендігін, оның сыртында екінші ретте тұ ратын тағ ы 7 ә ріп бар екендігін, оларсыз тү рік сө зінің қ ұ рылмайтынын да, жазылмайтынын да бажалай баяндайды. Ү ндестік заң ы, ү ндестік заң ына сә йкес қ осымшалардың, жалғ аулық тардың ү ндесуіне қ атысты қ ағ идалар тү зеді. Кө не тү рік ә ліппесінің кескіндерін тү сіріп кө рсетеді. Жә не де ең басты ерекшелігі ол Махмұ т Қ ашқ аридың дө ң гелек картасы ә лемнің ең ежелгі тү рік картасы. Осы картада Барсан, Баласағ ұ н, Тараз, Екіө гіз, Қ ашқ ардан бастап тү рік дү ниесінің ежелгі шаһ арлары, елді мекендері, жер бедері тү гелдей дерлік қ ағ аз бетіне тү скен. Осынау ең кө не дә уірдегі тү ріктің ә лемдік картасы, тү рік дү ниесі жө ніндегі сипаттама, талдаулар ғ алымның ө лмес мұ расының басты бір қ асиеті болып саналады.

Қ ашқ ари сү белі ең бегінің жазылу мақ саты жө нінде «Диуанының » басында-ақ: «Мен Тә ң ірдің бақ -дә улетті тү ріктердің жұ лдызында жаратқ анын, ғ арышты солардың хандығ ының ү стіне айналдырып қ ойғ андығ ын кө рдім. Тә ң ір оларды «тү рік» деп атап, елдік пен билік берді. Заманымыздың билеушілерін тү ріктерден шығ арып, ө зге халық тардың ерік тізгінін солардың қ олына ұ статты. Оларды адамдарғ а бас қ ылды, хақ істерде оларды қ олдады жә не олармен бірге болғ андарды ғ азиз, абыройлы қ ылды», - деп тү рік халқ ының қ адір-қ асиетінің ұ лылығ ын ә спеттеп, дә ріптеген соң ұ лық Тә ң ірдің оларғ а деген ерекше ық ыласын ә рмен қ арай былайша жеткізеді: «Сондық тан да оларғ а Тә ң ірдің ө зі ат беріп, жер бетінің ең биік те, шұ райлы, ауасы таза жеріне орналастырғ ан, оларды ә скерім деп санағ ан. Себебі тү ркілер сү йкімділік, ә дептілік, жарқ ынжү зділік, жү ректілік, ә ділдік, кішіпейілділік, қ арияларды қ ұ рметтеу, сө зінде тұ ру секілді ізгі қ асиеттерге ие». Осылайша тү ркілердің Тә ң ір сү йер кө п қ асиеттерін санамалап шық қ ан соң: «Тү ркілердің оқ тарынан сақ тану ү шін ақ ыл иесі ә рбір жан олардың жолын ұ стануы тиіс. Олардың кө ң ілін тауып, ө зінің мұ ң -мұ қ тажын жеткізе білу ү шін олардың тілін ү йренуден басқ а жол жоқ », - деп тү пкі мақ сатын жайып салады.

⇐ Предыдущая 123 4 Следующая ⇒