ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Ә Л-ФАРАБИ АТЫНДАҒ Ы Қ АЗАҚ Ұ ЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

СӨ Ж

Тақ ырыбы: Тү ркі ойшылдарының ең бектерінің тә уелсіз Қ азақ станда бағ алануы

Орындағ ан: Абдулла Арайлым

Тексерген: Г. Е. Абикенова

Аннотация

М. Қ ашғ ари – XI ғ асырда ө мір сү ріп, ең бек еткен ұ лы филолог, ауыз ә дебиеті ү лгілерін жинап, зерттеуші ғ алым, белгілі саяхатшы. Ол “Диуани лұ ғ ат ат-тү рік” атты ең бек жазып, ө з заманындағ ы тү ркі тілдерінің тұ ң ғ ыш ғ ылыми грамматикасын жасады.

Берілген жұ мыста кө не тү ркі ойшылдарының кө рнектісі Махмұ т Қ ашқ аридың «Диуани лұ ғ ат ат тү рік» шығ армасының жалпы мазмұ ны, оның маң ыздылығ ы мен қ азіргі таң дағ ы бағ алануы жайлы айтылады.

Мазмұ ны:

1. Махмұ д Қ ашқ аридың «Диуани лұ ғ ат ат тү рік» шығ армасының тарихы

2. «Тү ркі тілдерінің сө здігі» ғ ылыми ең бегінің жалпы мазмұ ны мен маң ызы

3. Аталмыш шығ арманы зерттеуші ғ алымдар мен олардың пікірлері

4. Бү гінгі таң дағ ы Махмұ д Қ ашқ ари шығ армасының актуалдығ ы

5. Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі

« Диуани лұ ғ ат ат тү рік» шығ армасының тарихы

Тү ркі тілінің тұ ң ғ ыш оқ улығ ын ә зірлеп, грамматикасын тү зген, тү бі бір тү ркі халық тары тіл ө нерінің ө рісін мә ң гілікке кең ейтіп, ө ркенін ө сірген, тү ркі тілдерінің диалектологиясының, лексикологиясы мен грамматикасының негізін қ алап, тіл білімі тарихында салыстырмалы тарихи ә дісті тұ ң ғ ыш рет қ олданғ ан ғ ұ лама ғ алым Қ ашқ ари Махмұ д, атын мә ң гілікке ө лтірмейтін, ө зіне жә не зерттеушілеріне сарқ ылмас қ айнаркө з болатын тынысы кең байсалды да ұ лы ең бегіне Диуан Лұ ғ ат-ит-тү рк, яғ ни тү ркі тілі сө здігінің жинағ ы деп ат қ ояды. Бұ л жө нінде «Диуанында»: «Мағ ан шексіз абырой, сарқ ылмас-тү гесілмес қ айнаркө з болсын деген тілекпен осы кітапты жазып шық тым да, бір Тә ң ірге сиынып, оғ ан «Диуан Лұ ғ ат ат-Тү рік» - тү ркі тілдері сө здігінің жинағ ы» деп ат қ ойдым», - деп жазады. Тү бі бір кү ллі тү ркі тілдерінің тұ тастығ ын білдіретін ортақ қ асиеттері мен айырым белгілері айқ ындалып, ө зекті заң дылық тары жү йеленген, тү ркі жазба ә деби тілінің грамматикасы тү зіліп, сө здік қ оры жинақ талғ ан осынау ғ ажайып ең бектің аты затына сай, ө те дө п қ ойылғ ан.

Кітаптің ө з мә тініндегі деректер бойынша хыжрағ а сә йкес 464 жыл мен 466 жыл аралығ ына тө рт рет редакцияланып, тү зетіліп жазылып шық қ ан екен.

Осы кү ні Стамбұ лдың Ұ лттық кітапханасында сақ таулы тұ рғ ан Диуан Лұ ғ ат-ит-Тү ріктің жалғ ыз нұ сқ асы Мә млү ктер топырағ ында Сұ лтан Бейбарыс заманында Савада туып, Дамаскіде ө мір сү рген Мұ хаммед ибн Ә буБә кір ибн Ә бул-Фатхтың қ олымен шамамен 200 жылдан кейін 1266 жылдың 1 тамызында кө шірілген.

Дегенмен 1914 жылғ а дейін Диуанның бірде-бір нұ сқ асы табылмағ ан-ды. Ә йтсе де, талайлардың қ олы жетпей, кө збенен бір кө рудің ө зі арман болғ ан асыл мұ ра Тү ркияның бұ рынғ ы экономика министрі Нафыз бейдің кітап сө релерінің бірінде кө п кітаптың бірі ретінде шаң басып жатқ ан болатын. Кү ндердің бірінде Нафыз бей жақ ындарынан бір ә йелді шақ ырып алып:
- Сағ ан бір кітап беремін. Жақ сылап сақ та. Қ алтаң жұ қ арып қ иналғ ан шақ та алтын ақ шамен 30 лирағ а сат. Одан тө мен беруші болма, - деп тапсырады. Кө п ө тпестен-ақ ақ шағ а зә ру болғ ан ә лгі ә йел кітап жаймасындағ ы Бурхан бей деген саудагерді тауып, 30 лирағ а сататындығ ын айтады. Ә рине «Диуан Лұ ғ ат» секілді ең бекті ақ шамен бағ алау ә сте мү мкін емес. Алайда асылдың қ адірін білмейтіндер ү шін бір ескі кітапқ а мұ ндай бағ а сұ рау ақ ымақ тың ғ ана ісі болып кө рінері хақ. Бурхан бей мұ ндай ескі кітаптардың қ адірін бір білсе, солар білер деген оймен «Энжумен илмия» деп аталатын ғ алымдар кең есі кең сесіне алып барады. Кітапты мұ қ ият қ арап шығ у ү шін 1 апта мұ рсат сұ рағ ан кең се қ ызметкері, 1 аптадан соң кітаптың қ ұ нын 10 лирағ а бағ алайды. Бурхан бей кітаптың ө зінікі емес екенін, иесі 30 лирадан тө мен бермеуін тапсырғ анын айтады. Ә лгі кісі: «Мен 30 лирағ а бір кітапхана сатып аламын, кітабың ө зің е», - деп қ айтарып береді. Міне, осы кезде ө мір бойы жиғ ан-тергенін кітап сатып алумен-ақ тауысқ ан, кітапқ ұ мар, ізденімпаз Ә ли Ә мри Ефенди ә деттегісінше жаймағ а жаң а кітаптардың тү скенін білмек болып Бурхан бейдің дү кеніне бас сұ ғ ады. Бурхан бей: «Бір кітап бар, бірақ иесі 30 лира сұ рап отыр» - деп мә н жайды тегіс баяндап береді. Кітапты қ олына алғ ан Ә ли Ә мір есінен танып қ ала жаздайды. Қ олында анау-мынау емес, тү ркі тілдерінің інжуі, талайлар бір кө рудің ө зін арман еткен «Диуан Лұ ғ ат» қ ой. Ө з кө зіне ө зі сенер емес. Отыз емес, отыз мың лира да аз бұ л кітапқ а... Тез есін жинап, таң қ алысын сездіріп, саудагерді есіртпейін деген оймен:
- Тым шашыраң қ ы екен. Беттері тү гел ме ө зінің? Авторы да Қ ашқ арлы біреу екен. Жарайды, не болса да кітап қ ой, «Энжү мен илмия» сағ ан 10 лира берген екен, мен 15 лира берейін, - дейді ішкі сезімін білдіргісі келмей. Себебі қ алтасында 15 лира ғ ана бар болатын.
- Менікі болса, қ уана-қ уана ұ стата салар едім. Иесі бір байғ ұ с ә йел. Алсаң ыз бір ә йелге жақ сылық жасағ ан боласыз. Алмасаң ыз ө зіне қ айтарып берем, - дейді Бұ рхан бей.
- Бағ анадан солай демейсің бе! Енді ә ң гіме басқ а. Байғ ұ с ә йелге кө мектесу керек. Жарайды алдым мен бұ л кітапты, - дейді. Алайда қ алтасындағ ы 15 лираны ұ статып, қ алғ анын кейін алып келіп берем дегеніне саудагер кө нсін бе! Асылдың қ адірін білер біреу кездейсоқ кіріп қ алып, алып кете ме деген ү рей де қ атты састырады. Ақ ыры саудагердің кілтін алып, дү кенді сыртынан қ ұ лыптап ү йіне жү гіреді. Жолда «Дарү лфунунда» ә дебиет оқ ытушысы Фаик Решат ұ шырасады. Дереу 20 лира қ арыз сұ райды. Фаик Решат қ алтасында 10 лира ғ ана бар екенін, қ аласа қ алғ анын ү йден алып келіп беретінін айтқ анда қ уана келісе кетеді де, ө зі дереу қ айта Бурхан бейдің дү кеніне оралады. Ә ли Ә мірдің мына қ ылығ ына таң данғ ан Бурхан бей де кітаптың қ ұ ндылығ ын сезіп қ ойғ ан-ды. 30 лираны ұ статқ анда ол да ү стеме ақ ы сұ райды. Оның қ олына 3 лира қ ыстырғ ан Ә ли Ә мір ү йіне қ арай зыта жө неледі. Артына қ арай-қ арай кетіп барады. Бұ рхан бей айнып қ алып кітапты қ айта алып қ оя ма деген ү рей ү йіне жеткенше басылмайды. Ү йіне келіп кітапты парақ тап оқ и бастағ аннан-ақ қ андай асыл қ азынағ а қ ол жеткізгенін ұ ғ ады. Кейін Ә ли Ә мір «Диуанның » қ ұ ндылығ ы жайында достарына былайша баяндайды: «Бұ л жай ғ ана кітап емес, ұ лы Тү ркістан ө лкесі! Тек Тү ркістан емес-ау, бү кіл жихан десек болады. Тү ркілік, тү ркі тілі осы кітап арқ ылы мү лдем басқ а қ ырынан танылып, жарқ ырайтын болады. Араб тілі ү шін Сә ййибуйиһ ин кітабы қ андай болса, бұ л оның тү ркі тіліндегі бауыры. Осы кү нге дейін тү ркі тілінде дә л мұ ндай кітап жазылмағ ан. Бұ л кітаптың шын бағ асы берілер болса, бү кіл ә лемнің қ азынасын жинаса да жетпек емес. Бұ л кітап пен хз. Жү сіп пайғ амбар арасында бір ұ қ састық кө рем. Достары Жү сіпті болмайтын тиын тебенге сатқ ан жоқ па еді? Кейін Жү сіпті алып барып, Мысырда ө з салмағ ындай жауһ арғ а сатқ ан-ды. Ал мен бұ л кітапты бұ дан бірнеше есе ауыр алмас пен жақ ұ тқ а да айырбастамас едім... ».
«Диуан Лұ ғ аттың » табылғ аны жө нінде хабар қ ысқ а уақ ыттың ішінде шартарапқ а жайылып кетеді. Атақ ты Зия Гө калп «Диуанның » табылғ анын естігенде қ уанғ аннан Ә ли Ә мірдің ү йінен бір-ақ шығ ады. Алайда Диуанды кө зінің қ арашығ ындай қ орығ ан Ә ли Ә мір: «Қ азір кө рсете алмаймын, бә лкім 2 айдан соң кө рсетуім мү мкін», - деп Гө калпты жолатпайды. Кө зімен бір кө руді қ анша жалынып сұ раса да Ә ли кө нбейді. Амалы таусылғ ан Гө калп мә жілістен таныс депутаттарды да арағ а салып кө ріп еді, мұ нысынан да тү к шық пайды.
Арадан бір апта ө ткен соң Ә ли Килислі Муалим Рыфатты шақ ырып алып, кітапты кө рсетеді. Ары-бері парақ тап кө рген Рыфат бей: «Жанаб Аллаһ жариялануын насип етсін», - дейді. Бұ л сө з Ә лиге қ атты ұ найды. Рыфатқ а кү н сайын келіп, 2-3 сағ ат жұ мыс жасап, кітаптың сө гілген парақ тарын реттеп, жө нге келтіруді ұ сынады. Рыфат бұ ғ ан қ уана келіседі. Екі ай бойы ретке келтіріп, парақ тарын тү гендеген Рыфат, ақ ыры кітап беттерінің тү гел екенін айтып, Ә лиден сү йінші сұ райды. Ә лидің қ уанғ аны сонша, тұ рып жатқ ан ү йінің жартысын Рыфатқ а ұ сынады. Рыфат одан бас тартып, ең ү лкен сыйдың кітапты жариялауғ а рұ қ сат беру екенін айтады. Ә ли: «Иншаллаһ, ол кү н де келер», - деп қ ысқ а қ айырады.
Муалим Рыфат пен Зия Гө калп кітапты жариялатудың жолын іздеп, ақ ыры Ә лидің ең жақ ын досы, меселін қ айтармайды-ау деп Талат пашаны (генерал) арағ а салады. Жоспар қ ұ рып, екеуін бір кеште ауызашарда кездестіреді. Талат паша Ә ли Ә мірге:
- Қ адірменді ұ стаз! Сіздің алдың ызда сө з сө йлеуге ұ яламын. Алайда рұ қ сат етсең із сізге айтар уә жім бар. Кітаптардың да адамдар секілді табиғ и ө мірі болады. Бұ л кітап мың дағ ан жыл ө мір сү ре алмайды. Жаң артып отырмаса шіріп жоқ болады. Бұ рындары кітапты жаң арту ү шін оның кө шірмесін жасағ ан. Алайда мұ ның ауқ ымы тым тар, пайдасы аз. Адамзат ө ркениеті осы ү шін баспа ә дісін ойлап тапты. Баспа арқ ылы бұ л кітапты мың, он мың, тіпті жү з мың етуге де болады. Олай болса, рұ қ сат етің із, бә рінен бұ рын мұ ны бастырайық. Бас жағ ына сіздің есімің ізді қ ойып, дү ниенің тө рт бұ рышына таратайық. Бү кіл ә лем сізге қ арыздар болсын. Бұ л ізгілікті істі бізге кө п кө рмең із! - дейді.
Генералдың сө зі кө ң іліне жағ ып, риза болғ ан Ә ли рұ қ сатын береді. Тек бұ л істі басынан соң ына дейін Рыфат атқ арсын жә не баспа ісі біткенге дейін кітап тек соның қ олында ғ ана болсын деп екі шарт қ ояды. Осылайша тү ркі тілі мен мә дениетінің мә ң гілік жә дігері арағ а 840 жыл салып барып баспағ а жол тартты. Тү ркі халқ ының мү ддесін жеке басының мү ддесі мен пенделік талаптарынан жоғ ары қ ойғ ан тү ркішіл, жанкешті азаматтардың арқ асында жоқ болып кетуден осылайша аман қ алғ ан-ды.

12 3 4 Следующая ⇒