Главная

Контакты

Случайная статья

• Автоматизация
• Антропология
• Археология
• Архитектура
• Биология
• Ботаника
• Бухгалтерия
• Военная наука
• Генетика
• География
• Геология
• Демография
• Деревообработка
• Журналистика
• Зоология
• Изобретательство
• Информатика
• Искусство
• История
• Кинематография
• Компьютеризация
• Косметика
• Кулинария
• Культура
• Лексикология
• Лингвистика
• Литература
• Логика
• Маркетинг
• Математика
• Материаловедение
• Медицина
• Менеджмент
• Металлургия
• Метрология
• Механика
• Музыка
• Науковедение
• Образование
• Охрана Труда
• Педагогика
• Полиграфия
• Политология
• Право
• Предпринимательство
• Приборостроение
• Программирование
• Производство
• Промышленность
• Психология
• Радиосвязь
• Религия
• Риторика
• Социология
• Спорт
• Стандартизация
• Статистика
• Строительство
• Технологии
• Торговля
• Транспорт
• Фармакология
• Физика
• Физиология
• Философия
• Финансы
• Химия
• Хозяйство
• Черчение
• Экология
• Экономика
• Электроника
• Электротехника
• Энергетика

2. Эсир сăрă хуртсем пирки мĕн шутлатăр? Çырса парăр.

12№

Вырă ссен паллă писателĕ Лев Николаевич Толстой пыл хурчĕ сене питĕ юратнă. Яснă й Полянă ра, килĕ нчен икĕ -виç ĕ ç ухрă мра, унă н пысă ках мар утар пулнă.

Ун йĕ ри-тавра сарă акаци тĕ мĕ сем ÿ снĕ. Унта вă л ĕ ç ленĕ, канма юратнă. Ç уркунне ă шă кунсенче, ç улла вă л яланах утарта пулнă. Унти ĕ ç сене пĕ тĕ мпех хă й тунă, рамкă ллă вĕ ллесем ă сталанă.

Лев Николаевич уйрă мах ç ă вă р уйă рнă тапхă ра юратнă . Вă л ç емье хă ç ан ç ă вă р уйă рассине тĕ рĕ с палă ртма пĕ лнĕ. Ç ă вă ра — ç амрă к ç емьене — хă й илнĕ, вĕ ллене лартнă.

Сире Яснă й Полянă ра пулма тÿ р килсен эсир Лев Николаевич телейлĕ минучĕ сене ирттернĕ утара кайса курма тă рă шă р. Ку кĕ тесе халĕ «Старая пасека» (Кивĕ утар) теç ç ĕ. Унта сирĕ н ума писатель пурнă ç ĕ нчи тепĕ р интереслĕ самант тухса тă рĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

13№

  Ĕ ç чен пыл хурчĕ ç инчен тĕ рлĕ вă хă три халă хсен поэчĕ сем сă вă семпе юптарусем, философилле трактатсем, наукă лла статьясемпе кĕ некесем нумай ç ырнă. Анчах ç ав-ç авах пыл хурчĕ сем паян кунчченех ç ут ç анталă кă н вă рттă нлă хĕ пулса тă раç ç ĕ.

Хурт-хă мă р ĕ рчетессипе, пыл хурчĕ семпе тĕ рлĕ профессиллĕ ç ынсем интересленеç ç ĕ. Ялсенче кă на мар, хуласенче те. Пирĕ н ç ĕ р-шывра хурт-хă мă р усракансем нумай.

Пĕ чĕ к утарсенче хурт-хă мă р усрани — активлă кану. Ку сывлă ха лайă хлатать, ç ыннă н организмне ç ирĕ плетет, ĕ ç лес пултарулă ха ÿ стерет.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

14№

  Час-часах утарсене тĕ рĕ ссипех здравницă сем теç ç ĕ. Вĕ сене садра, вă рман уç ланкинче, пыл паракан йывă ç семпе тĕ мĕ сем хушшине, хуртсене шă рă хран тата ç илрен хÿ тĕ лекен вă рман тă рă хĕ нче е хă ва нумай ÿ секен пĕ чĕ к юхан шыв хĕ рринче вырнаç тараç ç ĕ. Кунта, тĕ лĕ нмелле ç ут ç анталă к кĕ тессинче, лă пкă, шавлă мар. Тĕ рлĕ курă ксен, ç ĕ нĕ пылă н, чечек тусанĕ н, прополисă н шă ршипе тулнă утарти таса та уç ă сывлă ш ывă ннине ирттерет, вă й кĕ ртет, сывлă х кÿ рет. Ă шă та лă пкă ç анталă кра, уйрă мах каç а хирĕ ç, йывă р ĕ ç кунĕ хыç ç ă н вĕ ллесем патĕ нче пулма лайă х. Вĕ сенчен нимĕ нпе танлаштарма май ç ук сиплĕ сывлă ш тухать. Хурт-хă мă р патĕ нче ĕ ç ленĕ нумай фронтовик хă йĕ н сывлă хне утарта сипленĕ.

Ç ак ĕ ç сене тă вă р:

15№

Пыл хурчĕ сем пĕ чченшерĕ н мар, ç емьепе пурă наç ç ĕ. Ç авă нпа вĕ сене кă ткă сем, сă псасем, тĕ кĕ л турасем пекех, обществă лла хурт-кă пшанкă теç ç ĕ.

Кирек мĕ нле ç емьери пекех, пыл хурчĕ сен ç емйисенче те ашшĕ -амă шĕ пе ачисем пулмалла. Вă л ç авă н пекех те. Ушкă нпа пурă накан хурт-кă пшанкă сенчен чылайă шĕ н, ç авă н пекех пыл хурчĕ сен те, ç емьене ама пуç тарать. Пыл хурчĕ сен ç емйи амă шĕ пе ачисенчен тă рать. Ç емье членĕ сем пĕ р-пĕ ринпе ç ывă х тă ванлă.

Кашни ç емье ыттисенчен уйрă м пурă нать. Вă л хă й тĕ ллĕ н пурă нма юратать, ют пыл хурчĕ сене шеллемесĕ р пĕ терет. Хурт-хă мă р ă стисем калашле, пĕ р ç емье тепĕ р ç емьене кивç ен памасть. Пыл хурчĕ сем нумай ĕ мĕ рсем хушши аталанса ç апла пулса кайнă. Нумай пыл хатĕ рлекен, ă на сыхлама пултаракан ç емьесем кă на пурă ннă. Вă йсă р, хă йсене тă ранмалă х та пыл хатĕ рлейменнисем вилсе пĕ тнĕ. Хальхи пыл хурчĕ сем те ç ав принциппах пурă наç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

16№

Нумай миллион ç ул каярах пыл хурчĕ сем пĕ чченшерĕ н пурă ннă тесе шутланă ученă йсем. Кашни хурт хă йне валли йă ва ç авă рнă, апат тупнă, ç ă вă р ÿ стернĕ, пĕ ччен пурă накан ытти хурт-кă пшанкă пекех, пĕ чченех хĕ л каç нă. Ç анталă к улшă ннă ç емĕ н, ç ĕ р ç инче сывлă ш сивĕ ннĕ май, организмра кирлĕ чухлĕ запас пухса, хĕ ле ç ывă рса ирттереймен пыл хурчĕ сем ушкă на пухă нма тытă ннă. Ушкă нпа ă шă рах-ç ке, тата темле ĕ ç те тума пулать. Ачисем амă шĕ сен йă висенчен тухса кайма пă рахнă, ç емье йышĕ ÿ ссех пынă, ытлашши нумайланса кайсан пайланнă. Ç амрă к амасемпе пĕ рле ç ĕ нĕ ç емье пулса тă нă (рой — ç ă вă р хурт).

Халĕ вĕ сем пĕ чченшерĕ н пурă наймаç ç ĕ. Пĕ ччен юлсан апачĕ тем пек нумай пулсан та пыл хурчĕ темиç е сехетренех вилет. Кă ткă сем те ç авнашкалах. Ушкă нпа пурă нма хă нă хнă хурт-кă пшанкă уйрă мшарă н пурă нма пултараймасть. 2—3 пыл хурчĕ хĕ вел ç аврă нă ш чечекĕ ç инче ытларах ç ÿ ресе ç ĕ рлеччен йă вана таврă наймасан, вĕ сем, тĕ рлĕ рен ç емьерен пулсан та, пĕ р ç ĕ ре пуç тарă нма тă рă шаç ç ĕ, пĕ р-пĕ рин ç умĕ нче ă шă нса, пур нектара пайласа, ирччен ларма пултараç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

17№

Ç анталă к сивĕ тсен, пыл хурчĕ час шă нать, кÿ тсе ларать. Пысă к ушкă нра вара вă йлă сивĕ сенче те пыл хурчĕ сем йĕ ркеллех хĕ л каç аç ç ĕ.

Ç емье йĕ ркеленме пуç ланă тапхă рта кашни пыл хурчĕ ç ă марта тунă, ç ă вă р ÿ стернĕ, пыл пухнă. Каярахпа ç емьере ç ă марта тă вакан хуртсем-- амасем уйрă лнă. Мĕ н пур ĕ ç ушкă нри пур хурт  ç ине те тиеннĕ. Ç апла вара пыл хурчĕ сем хушшинче специализаци пулса иртнĕ. Ку процесс миллионшар ç ула пынă. Хуртсем ушкă нпа пурă нма хă нă хса ç итнĕ, ç емьене кирлĕ пахалă хсем туяннă.

Пыл хурчĕ сен пысă к ç емйинче 70—80 пин хурт пулать. Ку вă л пĕ р-пĕ р хулара пурă накан ç ынсем чухлĕ. Ç акă н пек пысă к йыш пурă нма пултартă р тесен ç ителĕ клĕ апат хатĕ рлемелле, йă вара кирлĕ пек йĕ рке тытса тă малла, ç емьери кашни членă н хă йĕ н тивĕ ç ĕ пулмалла, кашнинех хă йне уйă рса панă ĕ ç е пурнă ç ламалла.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

18№

Пыл хурчĕ сен йă вине уç ă р-ха. Унта эсир пĕ р чарă нмасă р ĕ ç лекен хуртсене куратă р. Пĕ рисем личинкă ллă ячейкă сем патĕ нче тă рмашаç ç ĕ, теприсем караса ÿ стереç ç ĕ, нумайă шĕ пĕ р-пĕ рне сă мсисемпе тĕ кеç ç ĕ. Пыл хурчĕ сем пĕ р-пĕ рне апат парасси ç емьере анлă сарă лнă.  

Вĕ сем кă нтă рла та, ç ĕ рле те -- пĕ р вĕ ç ĕ мсĕ р пĕ р-пĕ рне тутлă хлă япаласем парса тă раç ç ĕ. Ç амрă к хуртсем ватă раххисене апатпа пĕ рле гормонсем параç ç ĕ, ç авă нпа вĕ сен вă йне, активлă хне кирлĕ шайра тытса тă раç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

19№                            

  Ĕ ç хурчĕ сен «профессиллĕ специализацийĕ » вĕ сен ÿ сĕ мĕ нчен килет. Вĕ сем икĕ ушкă на пайланаç ç ĕ: пĕ рисем вĕ ллере ĕ ç леç ç ĕ, теприсем апат пухаç ç ĕ. Ç амрă к хуртсем йă вари шалти ĕ ç сене кă на тă ваç ç ĕ. Вă там тата аслă раххисем вă йлă рах, тавралă ха лайă х пĕ леç ç ĕ, ç авă нпа вĕ сем нектарпа пыл пухма, шыв илме вĕ ç еç ç ĕ.                 

Чи ç амрă ккисем, 3—4 кунтисем, хă йсем пурă ннă ячейкă сене тасатаç ç ĕ. Урă хла каласан хă йсем хыç ç ă н пуç тараç ç ĕ. Кă шт ç итĕ нсен вĕ сен парĕ сем сĕ т кă ларма тытă нсан личинкă сене тă рантарма тытă наç ç ĕ.

Пыл хурчĕ сем пулас ă рушă н питĕ тă рă шаç ç ĕ. Личинкă на кашни минутранах апат пама тивет. Вă л юмахри пек хă вă рт ÿ сет, ă на апат нумай кирлĕ. Лайă х тă рантарнине пула, малтанхи ултă кун хушшинче ун масси 1300 хут ÿ сет. Личинка кокон тума тытă нсан хуртсем ячейкă на ç ÿ хе ă вă с виткĕ ç пе хупласа хураç ç ĕ. Хупласа лартсан личинкă на ă шă кирлĕ.

Ç ă вă рлă ячейкă сем ç ывă хĕ нче ç итĕ ннĕ хурт тухичченех тă рантаракан хуртсем (пчелы-кормилицы) З5 градус таран ă шă тытса тă раç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

20№

  Ç ă вă рлă ячейкă сем ç ывă хĕ нче ç итĕ ннĕ хурт тухичченех тă рантаракан хуртсем (пчелы-кормилицы) З5 градус таран ă шă тытса тă раç ç ĕ.

  Хă й пурнă ç ĕ нче ĕ ç хурчĕ 2—З личинка ç итĕ нтерме пултарать. Малтанхи кунсенче вă л аслă рах личинкă сене, хă йĕ н парĕ сем аталанса ç итсен, унта тутлă хлă япаласемпе пуян сĕ т пухă нма пуç ласан чи ç амрă ккисене тă рантарать.

  Икĕ эрнене ç итсен тă рантаракан хурт хă йĕ н профессине улă штарать, вă л строительство ĕ ç не тытă нать. Ку вă л ă вă с кă ларакан парсем ĕ ç леме тытă ннинчен килет. Пыл хурчĕ кивĕ ячейкă сене ç ĕ нетет, шă тă к-ç урă ксене юсать, ç ĕ нĕ карассем тă вать, ç итĕ ннĕ личинкă сене, пылпа тулнă ячейкă сене ă вă спа хуплать. Хурт-строительница ç авă нпа пĕ рлех тата тепĕ р питĕ кирлĕ ĕ ç тă вать — пыл пухакан хуртсенчен (пчелы-сборщицы) нектара йышă нса пушă карас куç ĕ сене тултарать, ç ав нектартан пыл тă вать. Нектарпа ĕ ç лени ă вă с кă ларакан парсене вă йлатать. Унсă р пуç не, вă л пыл пухакан хуртсем ячейкă сене пă рахса хă варнă чечек тусанне таптаса хытарать, ă на пылпа нÿ рлентерет. Вĕ ллене тасатасси, вилнĕ хуртсене кă ларса пă рахасси, вĕ лле шă тă кне сыхласси — пурте ун ĕ ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

21№

  Ĕ ç хурчĕ 20 куна ç итсен унă н парĕ сем ă вă с кă ларма чарă наç ç ĕ, вă л вара апат пухма вĕ ç се каять. Халĕ ĕ нтĕ вă л чечексем ç инче вĕ ç се ç ÿ рет, виличченех нектарпа чечек тусанĕ пухать, папкасем ç инчи прополиса хырать, йă вана шыв илсе килет. Урă х нихç ан та килти пĕ тмен ĕ ç е тумасть. Япă х ç анталă ка пула йă вара ларнă чухне те ку хуртсем килти ĕ ç е хутшă нмаç ç ĕ, лайă х ç анталă ка кĕ тсе лараç ç ĕ.

Мĕ нле ÿ сĕ мри хуртсем прополис шырама тытă ннине тĕ пчесе пĕ лмен-ха, анчах ку ĕ ç е тă ваканни пурри паллă. Чи ватă ĕ ç хурчĕ сем ( ç улла пыл хурчĕ 25—45 кун пурă нать) йă вана шыв илсе килеç ç ĕ. Вĕ сем килтен инç е вĕ ç еймеç ç ĕ. Ку ĕ ç е ç ă мă лах тума пултараç ç ĕ, мĕ ншĕ н тесен шыраса нумай вă хă т иртмест.

Шыв йă такан хурт (пчела-водонос) кунне 100 хут вĕ ç се тухать, чечек тусанĕ пухаканни -- унтан 2—З хут сахалтарах.

Нектар пухаканни вара 10—12 хутчен кă на вĕ ç ме ĕ лкĕ рет. Пыл хурчĕ вĕ ç нĕ чухнех вилет. Юлашки ç еккунтченех вă л ç емье ырлă хĕ шĕ н тă рă шать.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

22№

Ç ут ç анталă кра е йă вара пачах урă хла условисем сиксе тухсан ĕ ç е пĕ р-пĕ рин хушшинче пайласси пă сă лать. Пыл паракан ÿ сен-тă рансем чечеке ларса нектар нумай кă ларма тытă нсан апат хатĕ рлес инстинкта пă хă нса ç амрă к хуртсем (7-8 кунрисем) строительство ĕ ç не хутшă нма ĕ лкĕ реймен пулин те пыл пухма вĕ ç се тухаç ç ĕ.

Вĕ сенчен те ç амрă краххисем нектар йышă нма, ă на ячейкă на куç арма тытă наç ç ĕ. Ç емьере пурте пыл пухма тытă наç ç ĕ те кĕ ске вă хă трах ă на нумай хатĕ рлесе хураç ç ĕ. Апат хатĕ рлес инстинкт ç ивĕ членнине кура пĕ тĕ м ç емье ĕ ç ĕ улшă нать.

Хă вă ла е вĕ ллене янă ç амрă к ç емье  унта хуртсем пĕ р ÿ сĕ мрисем мар пулин те тÿ рех йă ва тума тытă нать.

23№

Уйсене наркă мă шлă им-ç амсемпе сирпĕ тнине пула пыл пухакан хуртсем вилсе пĕ теç ç ĕ. Вара ç итĕ нсе ç итмен хуртсемех пыл пухма тытă наç ç ĕ. Ç апла ç емьери ç ухатусене саплаштараç ç ĕ.

Ç емье кĕ ске вă хă трах хуртсене кирлĕ рех ĕ ç е пурнă ç лама хатĕ рленет. Вĕ сем хă йсен ĕ ç не хă вă рт улă штарма пултарни ç анталă к условийĕ сем улшă нсан та ç емье пурнă ç не йĕ ркелеме май парать. Пыл хурчĕ сен ç акнашкал биологиллĕ уйрă млă хĕ ç ав тери пысă к пĕ лтерĕ шлĕ.           

1. Текста малалла тă сă р.

24№                                                                              

    Ă нсă ртран килсе тухакан йывă р условисенче ç емье пĕ тес хă рушлă х сиксе тухсан ватă хуртсен те сĕ т парĕ семпе ă вă с парĕ сем ç ĕ нĕ рен ĕ ç леме пуç лаç ç ĕ. Вĕ сем татах личинкă сене тă рантарма йă ва тума тытă наç ç ĕ. Апла пулсан ç ут ç анталă к факторĕ сем ç емье тыткаларă шне улă штараç ç ĕ.

   Хурт-хă мă р ç емйи, ĕ ç е хă йĕ н членĕ сем хушшинче пайланипе пĕ рлех, ă на ушкă нпа пурнă ç лама пĕ лет. Хуртсен пĕ р ушкă нĕ личинкă сене тă рантарать, тепри карас тă вать, виç ç ĕ мĕ ш апат пухать. Пĕ р хурт нумай нектар илсе килеймест теç ç ĕ хурт-хă мă р ă стисем. Пыл пухакан хуртсен ушкă нĕ пĕ рле ĕ ç ленипе кă на ç ителĕ клĕ апат хатĕ рлеме пулать. Карас тă вакан хурт та пĕ ччен нимех те тă ваймасть. Ушкă на пĕ р ÿ сĕ мри хуртсем кĕ реç ç ĕ.

Хурт-хă мă р ç емйинче пур членсем те пĕ р-пĕ ринпе ç ыхă ннă, пурте пĕ р тан. Нихă шĕ те нимĕ нле ç ă мă ллă хпа та усă курмасть, вă л шутра ç емьери тĕ п фигура — ама та. Вă л ç ă марта сахал тума пуç ласанах пыл хурчĕ сем ă на ç амрă ккипе, тухă ç лă раххипе улă штараç ç ĕ. Кирек мĕ нле сигнала та пурте пĕ р пекех туяç ç ĕ. Выç ă хурта, апачĕ питĕ сахал пулин те, тепри тă рантарать, пыл пухакан хуртă н ç ĕ клемне пушатаç ç ĕ; пĕ ри тума пуç ланă ĕ ç е тепри малалла тă сать, виç ç ĕ мĕ шĕ вĕ ç лет… Пыл хурчĕ сен ç емйи вă л — килĕ шÿ ллĕ ĕ ç, дисциплина, пĕ рне-пĕ ри пулă шас туйă м тĕ нчи.

 Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

25№

    Ĕ ç хурчĕ сем — амасем, анчах та аталаннă май вĕ сен ĕ рчеме пултараслă х ç ухалнă ‚ ар органĕ сем ĕ ç леми пулнă. Тахç ан авал, ытти амасем пекех, вĕ сем те ç ă марта тунă, ç ă вă р ÿ стернĕ, йă ха малалла аталантарнă. Халĕ ĕ ç хурчĕ сем ç емьери пур ĕ ç сене те туса тă раç ç ĕ. Пĕ р вĕ ç ĕ мсĕ р аталанса пынă май пыл хурчĕ н шалти тата тулашри органĕ сем улшă нса лайă хланса пынă. Сă махран, ĕ ç хурчĕ н пыл пĕ сехи чылай пысă кланнă. Ă на вă л нектар ĕ мсе тултарать. Ку резервуара хурт виç и чухлĕ нектар кĕ рет. Нектара ытларах ĕ мсе илме хырă м тытă мĕ те пулă шать. Вă л палă рмаллах тă сă лма, сарă лма пултарать. Хырă м тытă мĕ ç авнашкал пулни пысă к пĕ лтерĕ шлĕ. Вă л пыл хурчĕ вĕ ç нĕ чухне вă йлă н сывлама май парать, хĕ ллехи вă хă тра унта апат юлашкисем пуç тарă наç ç ĕ.

  Пыл хурчĕ н сă мси те тă сă лнă. Унпа ĕ ç хурчĕ темĕ нле чечекрен те нектара сă хса илме пултарать.

Чечек тусанĕ пухмалли аппарат та ç ĕ нелсе лайă хланнă. Кайри урисем ç инчи путă клă, хытă тĕ клĕ карç инккасем питĕ меллĕ вырнаç нă. Унта хунă чечек тусанĕ н чă мă рккисем ç иллĕ ç анталă кра вĕ ç нĕ чух та ÿ кмеç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

26№                                  

Пыл хурчĕ н ултă ура. Вĕ сем утса ç ÿ реме кă на мар, ĕ ç леме те кирлĕ. Пыл хурчĕ урисемпе чечек тусанне, йывă ç папкисем ç инчи ç илĕ ме пухать, карас тă вать, хă йĕ н кĕ леткине тасатать. Пурне те тума пĕ лекен урасем--питĕ чаплă ĕ ç инструменчĕ сем. Ури вĕ ç ĕ нчи чĕ рнисемпе пыл хурчĕ сем ç ă мхара пĕ р-пĕ ринчен ç акланаç ç ĕ, кирек мĕ нле чечек ç ине те ларма пултараç ç ĕ.

Пыл хурчĕ н тă ватă ç уначĕ вĕ ç ме кă на кирлĕ мар. Вĕ семпе вă л йă вара сывлă ша уç ă лтарать, нектарти ытлашши шыва типĕ тет.

Пыл хурчĕ сен сĕ т кă ларакан парсем вă йлă аталаннă. Тутлă хлă сĕ тпе вĕ сем хă йсен кĕ ç ĕ н йă мă кĕ сене (личинкисене) виç ĕ кунччен, ама личинкине ç итĕ нсе ç итичченех тата амине хă йне те тă рантараç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

27№

Ĕ ç хурчĕ н мышцисем вă йлă аталаннă. Вă л сывлă ша хă й виç ипе икĕ хут йывă ртарах ç ĕ клем йă тса хă парма тата вĕ ç ме пултарать. Унă н виç и вă тамран 100 миллиграмм. Сă махран, вă л ç ă мă ллă нах вилнĕ хурта е вĕ лернĕ сă псана йă варан инç ете кайса пă рахать. Тÿ рем вырă нта сă рă хурт виллине е хă йĕ нчен 20 хут йывă ртарах урă х япала сĕ тĕ рме пултарать.

Пыл хурчĕ питĕ тирпейлĕ. Алă е тумтир ç ине минутлă ха канма ларсанах ç ă вă нма, тасалма тытă нать. Куç не тĕ плĕ н шă лать, мă йă хне, сă мсине тасатать, урине сă тă рать, хă йĕ н турипе тĕ кĕ сене якатать.

Ўт-тирне тасатни пыл хурчĕ шĕ н питĕ пысă к пĕ лтерĕ шлĕ. Унă н ÿ чĕ ç инче сисĕ млĕ тĕ ксемпе клеткă сем ç ав тери нумай. Вĕ сем пулă шнипе пыл хурчĕ сем апат ă ç та пуррине туяç ç ĕ, ç анталă к улшă нассине сисеç ç ĕ, ç емьене мĕ н кирлине пĕ леç ç ĕ. Ç авă нпа та пыл хурчĕ хă йĕ н ÿ т-тирне яланах таса тытма тă рă шать.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

28№

Пыл хурчĕ сен килĕ нче тап-таса. Кирек мĕ нле ç ÿ ппе те санитарсем тула кă ларса пă рахаç ç ĕ. Веер евĕ рлĕ ç уначĕ семпе урайне шă лаç ç ĕ, ç ÿ п-ç апа вĕ лле шă тă кĕ патне хă валаç ç ĕ.

Вĕ сен пур ĕ ç ре те хă йсене хă йсем сыхлас инстинкт палă рать. Ç ав реакцине пула пыл хурчĕ сем тĕ рлĕ чир-чĕ ртен, ă вă с кĕ винчен, тĕ рлĕ ç ÿ п-ç апа ç иекен хă рушă та сиенлĕ вĕ тĕ хурт-кă пшанкă сенчен сыхланаç ç ĕ. Карассемшĕ н уйрă мах ă вă с кĕ ви хă рушă. Унă н ç ă ткă н личинкисем вĕ ллери ç ÿ п-ç апра аталанма пултараç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

29№

    Ама--тĕ п член. Ă на час-часах патша майри е королева теç ç ĕ. Вă л ĕ ç хурчĕ сенчен палă рмаллах уйрă лса тă рать. Вă рă м, тулли, вĕ ç ĕ нче ç авракарах хырă мĕ ç иелтен темиç е ç утă йĕ рпе витĕ ннĕ. Унă н кĕ летки тĕ ттĕ м хă мă р тĕ слĕ, хă ш чухне сарă, ылтă н тĕ слĕ те пулать. Ку вă л ă ратран килет. Ç унаттисем кĕ леткин ç уррине кă на хуплаç ç ĕ. Карас ç ийĕ н ама васкамасă р, мă наç лă ç ÿ рет, хă ш чухне йă ва уç ă пулсан та ç ă марта тă вать.

    Чă нах та, тин ç еç тухнă пĕ тĕ ç ленмен ама ç итĕ ннĕ амаран нумай уйрă лса тă рать. Унă н хырă мĕ пĕ чĕ ккĕ, ç инç е. Вă л питĕ йă рă, ĕ ç хуртĕ нчен ç ивĕ чрех, карас тă рă х ç утă ран хă вă ртрах пытанас тенĕ евĕ р чупать. Ытти хуртсем ун ç ине пă хмаç ç ĕ те. Ç амрă к ама ç ă марта тума тытă нсан  ун ç ине пачах урă хла пă хма пуç лаç ç ĕ. Ĕ ç хурчĕ сем ă на ç ул параç ç ĕ, вă л кирек ă ç талла кайсан та пуç ĕ семпе яланах ун еннелле ç аврă наç ç ĕ, ун ç ывă хне пыма тă рă шаç ç ĕ, пĕ р-пĕ ринпе ă мă ртсах ă на апат сĕ неç ç ĕ, асă рханса сĕ ртĕ неç ç ĕ, чĕ лхисемпе, урисемпе тасатаç ç ĕ, ă на хÿ тĕ леç ç ĕ, пă хса тă раç ç ĕ.

Ама магнит евĕ р пулса тă рать. Йă ван кирек хă ш пайĕ нче пулсан та ун йĕ ри-тавра тÿ рех 8—10 пыл хурчĕ (чĕ рĕ ункă ) пухă нать. Ç акна аман свити теç ç ĕ, вă л чă н-чă н патша майрипе е королевă па пĕ рле ç ÿ рекен ушкă н евĕ р. Ç ак ушкă на вă йлă ç амрă к хуртсем кĕ реç ç ĕ, вĕ сен сĕ т парĕ сем лайă х аталаннă. Ç ак сĕ тпе вĕ сем амана яланах, хĕ ллехи сивĕ ре те тă рантараç ç ĕ.

     Ĕ ç хурчĕ сем амана тимлĕ пă хаç ç ĕ. Ç емьере ама пулсан вĕ сем хă йсен тивĕ ç не ç ирĕ п пурнă ç лаç ç ĕ, пур сигналсене те хă вă рт сисеç ç ĕ. Нумай пинлĕ хурт ç емйи йĕ ркеллĕ, хурт-хă мă р купи пек мар, пĕ р пĕ тĕ м организм евĕ р кал-кал ĕ ç лет. Йă вара пыл пĕ тнипе ç емье выç ă па вилет пулин те, вилме пуç ланă ĕ ç хурчĕ хă йĕ н юлашки пыл тумламне амана парать. Ама — ç емье пурнă ç ĕ н ç ă л куç ĕ. Ç акна пыл хурчĕ сем питĕ лайă х туяç ç ĕ.

Ама вилчĕ пулсан ç емье пурнă ç ĕ арканать. Тă лă ха юлнă хуртсем хă йсен тĕ ллевне ç ухатаç ç ĕ. Вĕ сем нектар, чечек тусанĕ пухма вĕ ç меç ç ĕ, (хă шĕ -пĕ рисем ç еç, хă йсен инстинктне сыхласа, кă штах нектар пухса кĕ реç ç ĕ ) йă вана тă шмансенчен хÿ тĕ лемеç ç ĕ, вă йсă рланаç ç ĕ. Хуртсем вĕ ллере тĕ лли-паллисĕ р чупаç ç ĕ. Хă йсене вилме хатĕ рленнĕ евĕ рех тыткалаç ç ĕ. Вĕ ллере йĕ ркелĕ хпе тирпейлĕ х пĕ тет.

Ама — ç емье пуç ĕ, ă на тытса тă раканĕ. Унсă р хурт-хă мă р ç емйи пурă наймасть.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

 30№

Ама ç ă марта питĕ нумай тă вать. Талă кра 3—4 пин е тата унтан та ытларах ç ă марта тă вакан амасем пур. Ама вă й нумай пĕ терет, вă й пухма унă н апат лайă х ç имелле. Ç авă нпа ĕ нтĕ ун патĕ нче яланах ç амрă к хуртсем, вĕ сем ă на пысă к калориллĕ, биологилле активлă сĕ тпе тулă х тă рантараç ç ĕ. Ç ă марта нумай тă васси вă рах вă хă та тă салать

Ç ут ç анталă к амана ыттти ĕ ç сенчен хă тарнă. Вă л нектар пухмасть. Сĕ т кă ларакан парсемпе урисем ç инчи карç инккасем те ç ук. Унă н сă мси ç ав тери кĕ ске. Ĕ ç хурчĕ сеннипе танлаштарсан ç урри чухлĕ кă на. Вă л ç ă вă р тă рантармасть. Унă н мă н аслашшĕ сен пĕ чченшерĕ н пурă ннă чухне ç ав органсем пулнă. Халĕ вĕ сен тĕ ввисем кă на сыхланса юлнă, ку вă л ĕ лĕ к ама та хă й пеккисене усрас тĕ ллевпе пур ĕ ç е те тунине пĕ лтерет.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

31№

    Карас ç инче пушă ячейкă сем нумай пулсан ама япă х тесе шутламалла. Ку вă л ама ячейкă сене сиктерсе хă варнине е япă х ç ă мартасем хунипе вĕ сене ытти хуртсем кă ларса пă рахнине пĕ лтерет. Карас вара решетке пек курă нать. Кирлĕ вă хă та ç ак ама хă йĕ н ç емйине вă йлатса ç итереймест. Кунашкал амана май килсенех улă штармалла.

Пĕ р-икĕ ç улхи амасем ç ă марта нумай тă ваç ç ĕ. Амасем 5-6 ç ул, хă ш чухне 7 ç ул таран, ĕ ç хурчĕ сенчен 40-50 хут нумайрах пурă наç ç ĕ, анчах виç ç ĕ мĕ ш ç ул ĕ рчевлĕ х палă рмаллах чакать. Ç авă нпа амасене кашни икĕ ç ултан ç амрă ккисемпе улă штараç ç ĕ. Питĕ ĕ рчевлисене кă на, вĕ сенчен лайă х амасем ç итĕ нтерес тĕ ллевпе, тепĕ р икĕ ç ула хă вараç ç ĕ.

Ç ă вă р хурт амисем чи лайă ххисем шутланаç ç ĕ. Вĕ сене ç ă вă р уйă рма хатĕ рленнĕ вă хă тра, ç емье вă йланса ç итсен, ĕ ç хурчĕ сем ç итĕ нтереç ç ĕ. Кунашкал амасене искусственнă й майпа та ÿ стерме пулать.

Кирлĕ ă ратлă амасене ама кă ларакан питомниксенчен ç ырă нса илеç ç ĕ, вĕ сене ятарласа сутма ç итĕ нтереç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

32№

Вĕ ллери йыш хисепĕ амаран килет. Ама ĕ рчевлĕ пулсан пыл паракан ÿ сен-тă рансем чечеке ларнă вă хă та ç емье пыл нумай пуç тарма пултаракан вă йлă хуртсем ç ителĕ клĕ ç итĕ нтерме ĕ лкĕ рет. Ама япă х пулсан вă л ç ак задачă на пурнă ç лаймасть. Ç емье вара кирлĕ чухлĕ апат хатĕ рлеймест. Апла пулсан ç емье пахалă хне, унă н вă йне, ĕ ç лес пултарулă хне, тухă ç лă хне ама палă ртать. Ç авă нпа хурт-хă мă р ĕ рчетес ĕ ç ре ама тĕ п вырă н йышă нать. Ç емье ыттисенчен япă храх аталансан тÿ рех ама начар тесе шутлаç ç ĕ.

Ама пахалă хне ç иелтен пă хсан та пĕ лме пулать. Пĕ чĕ к амасем вă йсă р, вĕ сен ĕ рчев органĕ сем ç ителĕ ксĕ р аталаннă. Пысă к, йывă р виç еллисем лайă х. Ç амрă к, пĕ тĕ ама 200 миллиграмм таять пулсан вă там шутланать. Ç ă марта тă вакан лайă х амасен виç и 300 миллиграма ç итет, урă хла каласан, ĕ ç хурчĕ сенчен виç ĕ хут йывă ртарах. Ĕ рчетме чи пысă к амасене суйласа илмелле. Лайă х амасен хырă м вĕ ç ĕ ç аврака. Ç ă марта ç итĕ некен трубкă сем, хырă м вĕ ç ĕ ç аврака пулмасан унта шă нă ç аймаç ç ĕ. Ç ав трубкă сем мĕ н чухлĕ нумайрах тата вă рă мрах, хырă м вĕ ç ĕ ç авă н чухлĕ туллирех те ç авракарах. Шĕ вĕ р вĕ ç лĕ хырă млă амасен ç ă марта трубки сахалрах та кĕ скерех, ç авă нпа вĕ сем тухă ç сă ртарах.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

33№

    Ама пахалă хĕ ç ă марта тă вас хă вă ртлă хпа вĕ сене карас ç инче мĕ нле вырнаç тарнинчен те паллă. Паха ама ç ă мартана карас варринчен хума пуç лать те речĕ пе ункă евĕ р кашни пушă ячейкă на хурать. Карас пĕ тĕ мпех е унă н пайĕ кă на ç ă мартапа тулать. Карас пĕ тĕ мпех ç ă вă рпа тулни --ама лайă ххине пĕ лтерекен паллă.

  Хĕ лле пыл хурчĕ сем ĕ рчеме тытă нсан вĕ сем йă ван пĕ чĕ к лаптă кĕ ç инче ларнă вă хă трах карас варри ç ă вă рпа тулать.

Ç уркуннепе ç улла ç ă марта нумай тунă вă хă тра пылпа перга пулмасан ама карасă н кашни куç не ç ă вă р сапать. Унашкалли нумай корпуслă вĕ ллере пулать, мĕ ншĕ н тесен унта карас нумай, апат запасĕ (пыл) ç ÿ лти пайĕ нче кă на.

Пыл дадановски вĕ ллере хурчĕ сем ларакан карассем ç инчех пулать. Ку вара амана ç ă вă р сапма чарса тă рать. Ç авă нпа ама карасă н ç ÿ лти пайне ç ă марта хумасть.

Амасем икĕ тĕ рлĕ ç ă марта тă ваç ç ĕ: пĕ тĕ ç леннĕ ç ă мартасенчен ĕ ç хурчĕ семпе амасем ç итĕ неç ç ĕ, пĕ тĕ ç ленменнисенчен -- сă рă хуртсем.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

34№

Амасемпе ĕ ç хурчĕ семсĕ р пуç не, ç емьере аç а хуртсем--сă рă хуртсем--пурă наç ç ĕ. Вĕ сем пысă к та кă ткă с куç лă, вă йлă ç унатлă, лайă х аталаннă мускуллă, ама хуртсенчен вă йлă рах, хă вă рт вĕ ç еç ç ĕ, тавралă ха лайă х пĕ леç ç ĕ. Сă рă хуртсем йă вара та, ирĕ кре те пĕ р ĕ ç те тумаç ç ĕ. Вĕ сем нектар пухмаç ç ĕ, карас тумаç ç ĕ, ç ă вă р тă рантармаç ç ĕ, йă вана уç ă лтармаç ç ĕ. Вĕ сен ă вă с парĕ сем те, сĕ т кă ларакан органсем те ç ук, сă мси кĕ ске. Ă нсă ртран йă вара пыл пĕ тсен йĕ ри-тавра чечексем темĕ н чухлĕ нектар кă ларсан та, сă рă хуртсем хă йсем валли апат тупайманнипе выç са вилеç ç ĕ. Ç авă нпа вĕ сем ĕ ç хурчĕ сем пухнă пылпа чечек тусанне ç исе пурă наç ç ĕ.

  Сă рă хуртсем йышпа пурă накан ытти хурт-кă пшанкă пек мар -- йă вана хÿ тĕ леме, апата сыхлама, тă шмансемпе кĕ решме хутшă нмаç ç ĕ. Чă нах та, вĕ сене уншă н айă плани тĕ рĕ с мар: вĕ сен хÿ тĕ ленмелли орган — сă нă та, наркă мă ш та ç ук, хă йсене хă йсем те хÿ тĕ леймеç ç ĕ. Ç авă нпа йă вана ама хуртсен хÿ тĕ леме тивет, урă хла каласан, пыл хурчĕ сен ç емйин салтакĕ сем ĕ ç хурчĕ сем пулса тă раç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

35№

Сă рă хуртсем вă хă та ытларах йă вара карас ç инче, пыл ç ывă хĕ нче е йă ва хĕ рринче сулхă нрах ç ĕ рте, канлĕ н, ним ĕ ç лемесĕ р ирттереç ç ĕ. Ç авă нпа ĕ нтĕ наян, ĕ ç леме юратман, ыттисен шучĕ пе пурă накан ç ынна сă рă хуртпа танлаштараç ç ĕ.

 Сă рă хуртсен пĕ ртен-пĕ р тивĕ ç ĕ --амасене пĕ тĕ ç лентересси. Ă рă ва малалла аталантарас тĕ ллевпе ç ут ç анталă к вĕ сене ç емье ĕ ç ĕ сенчен хă тарнă, пысă к вă й, вичкĕ н куç (сă рă хуртă н кă ткă с куç ĕ 15—16 пин фасетлă куç сенчен тă рать), сисĕ млĕ х панă. Сă рă хуртă н уссийĕ сем ĕ ç хурчĕ сеннинчен, аманнинчен вă рă мрах, унта шă ршă пĕ лекен клеткă сем пилĕ к хут нумайрах. Ку вĕ сене мă шă рлану тапхă рĕ нче амасене хă вă рт шыраса тупма май парать. Ку вă хă тра сă рă хуртсем йă лтах улшă наç ç ĕ. Ă ç тан кă на чĕ рĕ лĕ хпе вă й тухать пулĕ.

Хă йсене ирĕ ккĕ н те ç ă мă лттай тыткалани вĕ сене хакла ларать. Амапа пĕ тĕ ç леннĕ хыç ç ă н вĕ сем вилеç ç ĕ. Пĕ тĕ ç ленмелли тапхă р вĕ ç ленсен чĕ рĕ юлнисене ĕ ç хурчĕ сем ним шеллемесĕ р йă варан хă валаса кă лараç ç ĕ.

Телейсĕ р сă рă хуртсем выç ă па вилеç ç ĕ. Хă ш чухне ç улла та пыл пухмалли тапхă р вĕ ç ленсен ĕ ç хурчĕ сем вĕ сене ним шеллемесĕ р хă валаса яраç ç ĕ, сă рă хурт ç ă вă рне кă ларса пă рахаç ç ĕ. Ç ă вă р уйă расси чарă нса ларать.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

36№

  Кашни ç емье, ĕ рчев инстинктне пă хă нса сă рă хуртсене ç итĕ нтерет. Пыл хурчĕ сем сă рă хурт личинкисене питĕ тимлĕ пă хаç ç ĕ. Вĕ сем темиç е ç ĕ р‚ тепĕ р чух икĕ пин таран пулаç ç ĕ, урă хла каласан амана пĕ тĕ ç термелли хисепрен темиç е хут нумайрах. Анчах аç а хуртсем нумай пулни ç амрă к амасене сывлă шра хă вă рт тупса (час-часах утартан темиç е километр аякра) пĕ тĕ ç лентерме май парать.

Унсă р пуç не ама пĕ р сă рă хуртпа кă на пĕ тĕ ç ленмест, тепĕ р чухне 6—8 хуртпа пĕ рлешет. Ç акă н ç инчен нумай пулмасть пĕ лнĕ. Акă мĕ ншĕ н ç емье апат шеллемесĕ рех сă рă хуртсем нумай ç итĕ нтерет.

Ватă амаллă, ĕ рчевсĕ р, ç авă н пекех япă х йă валлă, сă рă хуртсен ячейкисем нумай ç емьесенче вĕ сем ытлашши нумай пулаç ç ĕ. Сă рă хуртсем ытлашши нумаййи ç емье япă ххине пĕ лтерет. Ç ав ç емьере нектар пуç таракан хуртсем сахал, пыл хурчĕ сем вă йсă р, ама ĕ рчевсĕ р. Унта амана улă штармалла, вĕ ллене ç ĕ нетмелле.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

37№

Пĕ тĕ ç ленмен, сă рра кайнă амаллă ç емьесенче сă рă хуртсем нумай ç итĕ нтереç ç ĕ. Ĕ рчев тапхă рĕ нче ç анталă к япă х пулсан ама вĕ ллерен вĕ ç се тухайманнипе е пĕ тĕ ç ленме вĕ ç нĕ (вырă нта) тă рă хра сă рă хуртсем ç ителĕ ксĕ ррипе ç авнашкал пулса каять. Сă рра кайнă амасенчен вĕ тĕ сă рă хуртсем ç уралаç ç ĕ. Вĕ сем амасене пĕ тĕ ç лентереймеç ç ĕ. Сă рра кайнă ç емьен йă вине пă хă р-ха. Унта эсир мă кă рă лса тă ракан хупă ячейкă сене куратă р. Вĕ сене курпунлă ç ă вă р теç ç ĕ. Пĕ тĕ ç ленмен ç ă мартасене (вĕ сенчен сă рă хуртсем тухаç ç ĕ ĕ нтĕ ) ама тă вă р ячейкă сене хурать. Унта сă рă хуртсен пысă к личинкисем вырнаç нă тесе пыл хурчĕ сен вĕ сене пысă клатма тивет. Ç авă нпа ячейкă сем мă кă рă лса тă раç ç ĕ.

Сă рă хуртсем, амасем пекех, хă йсен пахалă хне ă рă ва параç ç ĕ. Вĕ сем пĕ тĕ ç ленмен ç ă мартасенчен ç итĕ ннине пула (урă хла каласан ашшĕ сĕ р) амă шĕ сен пахалă хне кă на илеç ç ĕ. Ама ĕ рчевлĕ, сă рă хуртсем ç итĕ ннĕ ç емье вă йлă, пыл хурчĕ сем ĕ ç чен, нектар нумай пухаç ç ĕ, лайă х хĕ л каç аç ç ĕ пулсан сă рă хуртсенчен пулакан ă ру та ç ак пахалă хсене илет. Начар ç емьесенче ç итĕ ннĕ сă рă хуртсенчен лайă х ă ру илме май ç ук. Ç авă нпа та утарта сă рă хуртсене чи лайă х ç емьесенчен суйласа илмелле.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

38№

Начар ç емьесенче амасене час-часах улă штарма, сă рă хуртсен ячейкиллĕ карасĕ сене касса илме, кашни икĕ эрнерех сă рă хуртсен ç ă вă рĕ сене касма сĕ неç ç ĕ. Сă рă хуртсене тытмалли серепепе те усă кураç ç ĕ. Ă на кă нтă рла, сă рă хуртсем нумай вĕ ç нĕ вă хă тра, вĕ лле шă тă кĕ умне 2-3 сехетлĕ хе лартаç ç ĕ. Серепе утарти япă х сă рă хуртсен шутне чакарать.

Сă рă хуртсем пур ç емьесем пыл пухмалли тапхă рта вĕ семсĕ р юлнисенчен активлă рах ĕ ç ленине асă рханă. Шухă шламасă р сă рă хуртсене пĕ терни ç емье вă йне чакарать, пыл хурчĕ сем сÿ рĕ кленеç ç ĕ. Ĕ рчев тапхă рĕ нче сă рă хуртсемсĕ р юлнă ç емье хă йне япă х туять. Вĕ сен хă йсене сыхлас туйă м палă рать. Апла пулсан ç емьере сă рă хурт та, амапа ĕ ç хурчĕ пекех, питĕ кирлĕ. Ахальтен мар: «Сă рă хурт ухмах, анчах та унсă р ç емье ç ук», - теç ç ĕ.

Сă рă хуртсем 2-3 уйă х кă на пурă наç ç ĕ. Ç уркунне май уйă хĕ нче тухаç ç ĕ те ç у вĕ ç ĕ нче, ĕ рчев тапхă рĕ вĕ ç ленсенех, час-часах пыл пухмалли вă хă т иртсен, вĕ сене йă варан хă валаса кă лараç ç ĕ. Вĕ сем часах кирлĕ пулмаç ç ĕ, ытлашши хырă ма мĕ ншĕ н тă рантарас? Малтан пыл хурчĕ сем вĕ сене пыл патне ямасă р выç ă па аптратаç ç ĕ, кайран начарланса, вă йсă рланса ç итсен вĕ ллрен кă ларса пă рахаç ç ĕ. Ирхине, ç ĕ рлехи сивĕ хыç ç ă н, вĕ лле умĕ нче шă нса кайнă телейсĕ р сă рă хуртсен купине курма пулать. Хуç исем  вĕ сене киле урă х кĕ ртмеç ç ĕ, вĕ сем курă к ă шне ÿ кеç ç ĕ е хă тă лас тесе сывлă ша вĕ ç се хă параç ç ĕ те урă х нихă ç ан та вĕ ç се килмеç ç ĕ. Ç авă нпа: « Ç улла сă рă хурт кирлĕ, хĕ лле ă на сивĕ ç ĕ ре», -- теç ç ĕ. Пĕ тĕ ç ленмен амаллă ç емьере кă на сă рă хуртсем ç уркуннечченех пурă наç ç ĕ.

39№

Сă нама юратакан хурт-хă мă р ă стине сă рă хуртсем тем ç инчен те пĕ лтереç ç ĕ. Ç уркунне вĕ сем курă ннинчен ĕ рчев тапхă рĕ пуç ланнине пĕ лме пулать. Ĕ ç хурчĕ сем вĕ сене вĕ ллерен хă валаса кă ларсан–ç емье ç ă вă р уйă рмасть. Ç емьере сă рă хуртсем вĕ тĕ --ама сă рра кайнă, сă рă хуртсем питĕ нумай--ама ватă. Сă рă хуртсем хĕ ле юлнă --ама пĕ тĕ ç ленмен. Апла пулсан ç ак ç емьене часрах юсамалла.

Сă рă хуртсен тĕ сĕ нчен хуртсен ă ратне пĕ лме пулать. Вă там тă рă хри вырă ссен (среднерусские ) вă рманти хуртсем тĕ ксĕ м, Итали ă ратĕ нчисем сарă тĕ слĕ, Кавказри сă рă кă вак ă ратрисем – хура.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

40№

ПЫЛ ХУРЧĔ СЕН ЧĔ ЛХИПЕ

  Пыл хурчĕ сен килĕ шÿ ллĕ пурнă ç ĕ, вĕ сем пĕ р-пĕ рне тĕ лĕ нмелле йĕ ркеллĕ тытни, ç емьери кашни член хă йĕ н законĕ сене пĕ лни натуралистсене, ученă йсене, хурт-хă мă р ă стисене яланах тĕ лĕ нтеренĕ. Ахальтен мар пыл хурчĕ сен пурнă ç ĕ ç инчен халапсем ç ÿ реç ç ĕ. Ку хурт-кă пшанкă ç ын пек ă слă тенĕ.

  Мĕ нле пулса пырать-ха ç акнашкал йĕ ркелĕ х? Мĕ нле «калаç са» татă лаç ç ĕ вĕ сем пĕ р-пĕ ринпе?

Ç ак тĕ лĕ нмелле хурт-хă пшанкă тĕ нчинчи ç ыхă ну ку таранчченех вă рттă нлă х шутланнă. Халĕ пыл хурчĕ сен кă ткă с «чĕ лхине» кă штах тĕ пченĕ ĕ нтĕ. Ку -- сасă сен, шă ршă сен, хусканусен чĕ лхи.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

41№

ВĔ ЛЛЕ САССИ

Вĕ лле ç ывă хнерех пырă р-ха. Эсир ç емьен тикĕ с, хупă, пĕ р саслă шавне илтетĕ р. Вă л шыв вĕ ренĕ чухнехи сасă евĕ рлĕ. Ку вă л пыл хурчĕ сен кулленхи ĕ ç шавĕ. Пыл хурчĕ сем йă вара кунне-ç ĕ рне пĕ лмесĕ р кирек мĕ нле ç анталă кра та пĕ р чарă нмасă р ĕ ç леç ç ĕ. Пĕ рисем ячейкă сене якатаç ç ĕ, теприсем личинкă сене тă рантарç ç ĕ, вĕ сене ă вă спа хупласа витеç ç ĕ, виç ç ĕ мĕ шĕ сем карас тă ваç ç ĕ, тă ваттă мĕ шĕ сем ансă р хушă ксем витĕ р пылпа чечек тусанĕ патне апат илме е ă на пушатма пыраç ç ĕ. Вă йлă ç емьесен чарă на пĕ лми ĕ ç йĕ рки (ритмĕ ) ç апла. Вĕ ллене пÿ рнепе хуллен кă на шаккă р, тÿ рех пă лханнă, йă вана хÿ тĕ леме хатĕ р хуртсен сыхă та ç ивĕ ч сасси илтĕ нет. Пыл хурчĕ сем ультрасасă кă ларма, ă на туйма пултараç ç ĕ. Сасă тикĕ с марри, вĕ ллен пĕ р е тепĕ р енче йынă шни илтĕ нсен ç емье йĕ ркеллĕ маррине пĕ лтерет. Вă л ÿ пкелешнĕ н, пулă шу ыйтнă н туйă нать. Амасă р, тă лă ха юлнă ç емьен сасси ç авă н пек.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

42№                                 

Утарти пĕ р тикĕ с сасă ра вĕ ç се иртекен ĕ ç лĕ пыл хурчĕ сен е хă йсен пуянлă хне сыхлакан хуралç ă хуртсен пă лханчă к сассине, е алхасакан сă рă хуртсен хулă н сассине уйă рма пулать. Апла пулсан утар йĕ ркеллĕ пурнă ç па пурă нать.

Ç ă вă р уйă рнă вă хă тра, ç анталă к япă ххине пула уйрă лса тухма тă хтанă чухне ватă амапа ç амрă кки юрланине уйă рма пулать. Вĕ лле «хуç ин» вă йлă, пĕ р евĕ рлĕ пи-и-и-и-пи-пи-пи! сасси темиç е утă мран та лайă х илтĕ нет. Вă л «трон» йышă нма хă тланакан ç ă вă р амана хă ратать. Ку вă л ç апă ç ă ва чĕ ннине пĕ лтерет. «Пи» сигналсем вă йлă илтĕ нни тата ама, хă йпе ă мă ртакана шыраса, йă вара хă вă рт куç са ç ÿ рени «хуç а» ама хытă пă лханнине, вă л ç амрă к амапа ç апă ç ма хатĕ ррине туйтарать.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

43№                         

Ватă аман юнавне хирĕ ç ç амрă к, вă йлă ама ответлет, анчах вă л хальлĕ хе ама хуранĕ нчех-ха, ă на ытти хуртсем сă наса, хÿ тĕ лесе тă раç ç ĕ.

Хуллен кă на «ква-ква-ква» тенĕ пек илтĕ некен сассипе вă л ватă ама ç апă ç ă ва чĕ ннипе килĕ шнине, унпа ç апă ç ма хатĕ ррине пĕ лтерет. Амасем нихă ç ан та пĕ р-пĕ рне пÿ лсе калаç маç ç ĕ. Пыл пухакан хуртсем ç ак сасă сене лă пкă н итлеç ç ĕ. Чă мă ртанса ларса амасене ç апă ç ма памаç ç ĕ. Амасем юрлани уйрă мах каç хи шă плă хра уç ç ă н илтĕ нет. Ку хурт-хă мă р пă хакана сигнал пани (систерни) пулать: ыран ç ĕ нĕ ç емье уйрă лма хатĕ рленет, ă на тытма хатĕ рленмелле.

  Ç ă вă р хурт утарç а ç ывă рттармасть. Ç ă вă р хурт уйрă лас умĕ н паллă парать—вĕ ллере уç ă млă, татă клă сасă илтĕ нет. Ç акă ç ă вă р уйă рассин палли.   

  Пыл хурчĕ сен ытти сасă сем те нумай, анчах вĕ сене пĕ тĕ мпех тĕ пчесе пĕ лмен-ха.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

 44№

Пыл хурчĕ сен пурнă ç ĕ нче химилле «чĕ лхе», шă ршă, пысă к пĕ лтерĕ шлĕ. Ку вă л хурт-хă мă р пĕ р-пĕ ринпе ç ыхă ну тытмалли чи авалхи, чи лайă х аталаннă меслет. Шă ршă тă рă х ç емье пурнă ç не сыхласа хă вармашкă н кирлĕ информацие, хуртсен тыткаларă шне пĕ лме пулать. Вĕ сен йă ви ырă шă ршă паракан япаласемпе тулса ларнă. Тĕ рлĕ ÿ сен-тă рансен сĕ ткенĕ пе чечек тусанĕ, ç ĕ нĕ пыл, хурă н, тирек, ă вă с, каштан йывă ç ç исен ç илĕ мĕ, ă вă с, хуртсен наркă мă шĕ н спирт шă рши, аман, пыл хурчĕ сен, личинкă сен гормонĕ сем — ç аксем пурте вĕ ллере тĕ лĕ нмелле лайă х шă ршă парса тă раç ç ĕ. Кашни ç емьен хă йĕ н уйрă м шă ршă -- ç емье паролĕ. Ç ак шă ршă па вĕ ç се килекен хуртсем вĕ ллене кĕ реç ç ĕ, хуралç ă хуртсем вă рлас шухă шлă тата аташнă хуртсене паллаç ç ĕ, хă йсен амине уйă раç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

45№

Хырă м вĕ ç ĕ нче вырнаç нă шă ршă кă ларакан пар сĕ ткенĕ пе пыл хурчĕ сем нектар, чечек тусанĕ, шыв илекен вырă нсене паллă тă ваç ç ĕ. Ç ав вырă нсене вĕ ç се ç аврă ннă май разведкă на кайнă хурт шă ршлă йĕ р хă варать, ун тă рă х пыл пухакан хуртсем сĕ ткен пухмалли вырă на часах тупаç ç ĕ. Ç ĕ нĕ вĕ лле патне каякан ç ула та пыл хурчĕ сем ç авă н пекех палă ртаç ç ĕ. Шă ршă кă ларакан пар сĕ ткенĕ аташнă хуртсене урă х вĕ ллене кĕ ме май паракан пропуск пулса тă рать. Ахаль чухне ку пар хупă. Ют йă вана кĕ мелле чухне пыл хурчĕ ă на уç ать те ç унаттисемпе сулкаласа ç ав шă рша ярать. Йă ва хуралç исем ă на хă йсен пÿ ртне кĕ ртсе яраç ç ĕ те, вă л ç ав ç емье членĕ пулса тă рать.

Пыл хурчĕ н ç ă ра тĕ клĕ кĕ леткине вă л ларнă чечек шă рши витет те унта нумай хушă тытă нса тă рать. Ку вара ÿ сен-тă ран нумай нектарлă пулсан пыл пухакан хуртсемшĕ н питĕ пысă к пĕ лтерĕ шлĕ. Йă вана илсе килнĕ шă ршă тă рă х вĕ сем хă йсене кирлине темиç е пин ÿ сен-тă ран хушшинче тупаç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

46№

Ç емьери хуртсем амана тă тă шах сĕ ртĕ ннине пула унă н ÿ т парĕ сем кă ларакан гормонсен шă рши те йă вана сарă лать. Вă л ç емьене пĕ рлештерме, унă н ĕ ç не хă вă рт- латма пулă шать. Ама кă ларакан шă ршă хурт-хă мă р ç емйинчи йĕ ркеллĕ пурнă ç тумалли меслет пулса тă рать. Ама ç ухалсан 2—З сехетренех е унтан та маларах инкеке пĕ лтерекен сигнал сисĕ нет, ç емье тÿ рех пă лханса ÿ кет. Ç емьери хуртсем пурте канă ç сă рланма тытă наç ç ĕ.

  Ама кă ларакан сĕ ткенрен пыл хурчĕ сем ама пĕ тĕ ç ленменнине пĕ леç ç ĕ. Ç авă нпа ç емьене ватти вырă нне ç амрă к ама панă е ама хуранĕ лартнă чух питĕ асă рхануллă пулмалла. Ç ĕ нĕ амана е кĕ ç -вĕ ç ама тухмалли хурана тимĕ р сеткă ллă клеткă на лартаç ç ĕ те унта темиç е кун, пыл хурчĕ сем хă нă хиччен тытаç ç ĕ.

Час-часах тĕ рлĕ вă хă тра тухакан ç ă вă р хуртсем пĕ р вырă на лараç ç ĕ. Ç ă вă р хуртсене аман йывă ç ç инче юлнă шă рши илĕ ртет пулмалла. Вă л ç умă р хыç ç ă н та пĕ тмест.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

47№

Личинкă сем кă ларакан шă ршă пах хуртсем вĕ ллери личинкă сен ÿ сĕ мне, вĕ сен арлă хне пĕ леç ç ĕ, ÿ сме кирлĕ апатпа тă рантараç ç ĕ. Ахă ртнех, ама хуртсен личинкисем, ĕ ç тата сă рă хуртсен личинкисенчен урă хла шă ршă ллă, ç авă нпа вĕ сене уйрă м апатпа — ама сĕ чепе (маточное молочко) тă рантараç ç ĕ. Пыл хурчĕ сен уссийĕ сем питĕ йă ваш шă рша та туяç ç ĕ.

Пыл хурчĕ сен йă винче шă ршă пĕ лмелли паллă сем лартса тултарнă пекех. Пĕ рисем ç ă вă р ă ç та вырнаç нине кă тартаç ç ĕ, унта апат ç итерекен ç амрă к хуртсем пыраç ç ĕ; теприсем карас куç ĕ сем тумалли вырă на--карас тă вакан хуртсем ă вă спа унталла ç ул тытаç ç ĕ; виç ç ĕ мĕ шĕ сем пыл ă ç та вырнаç нине--унта пыл пушатакан хуртсем ячейкă сене нектар пушатаç ç ĕ. Тен, ç авă нпа-и, йă вара хуртсем питĕ нумай пулин те йĕ ркесĕ рлĕ х, тĕ рткелешни ç ук, кашни хă й ĕ ç не тă вать.

Ама пĕ тĕ ç ленме вĕ ç нĕ вă хă тра хă йне уйрă м шă ршă па сă рă хуртсене илĕ ртет. Утартан 3—5 километрта 20-30 метр ç ÿ ллĕ шĕ нче вĕ ç сен те хă вă рт вĕ ç екен сă рă хуртсем ă на часах шыраса тупаç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

48№

Разведчица хускану чĕ лхипе апат нумай вырă на, унта ç итме мĕ н чухлĕ вĕ ç меллине, мĕ н чухлĕ пыл илме май пуррине пĕ лтерме пултарнине нумай тĕ рлĕ тĕ пчевсем туса пĕ лнĕ. Ташланă чухне «С» саспалли е ç урла евĕ р фигура, кукă р-макă р «О» сас паллине аса илтерекен «8» цифра пек фигурă сем тунине сă нанă. Пыл хурчĕ сем алфавитпа цифрă сен паллисене пĕ лнĕ пекех, вĕ семпе ç емьене питĕ кирлĕ япала ç инчен каласа пама усă курнă н туйă нать. Хальлĕ хе пыл хурчĕ сен ункă евĕ рлĕ тата «8» пек ç аврă нса ташланине тĕ пчесе пĕ лнĕ. Ташласса вĕ сем карас ç инче ташлаç ç ĕ. Ç аврака ташă пыл пухмалли вырă н 100 метртан инç е маррине пĕ лтерет, «8» евĕ рли вара — инç ерехрине. Пыл хурчĕ сен хă йне евĕ р счетчик пур. Вă л питĕ тĕ рĕ с ĕ ç лет, миç е метр пулнине пĕ р йă нă шмасă р шутлать. Унсă р пуç не, мĕ н чухлĕ нектар нумайрах, ташă ç авă н чухлĕ хă вă ртрах та ç ивĕ чрех. Ташлакан хурт саккă р евĕ рлĕ фигурă на лă пкă н та майĕ пен туса ç аврă нать пулсан, пă хса тă ракан хуртсем нектар патне вĕ ç мелли ç ул инç ине ă нланаç ç ĕ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

49№

Хă ш еннелле вĕ ç меллине разведчица мĕ нле пĕ лтерет-ха? Ă на ç ул кă тартаканĕ хĕ вел иккен. Вă л пыл хурчĕ сене ялан пулă шать. Вĕ сем ультрафиолетовă й пайă ркасене лайă х кураç ç ĕ, апла пулсан хĕ веле пĕ лĕ тсем хупласан та, вĕ сем ă на кураç ç ĕ. Ташлакан хурт ç ÿ лелле ташласа чупать пулсан вĕ ллерен тухса хĕ вел еннелле вĕ ç мелле; аялалла чупсан тепĕ р еннелле; сулахаялла чупсан--хĕ велтен сулахаялла; сылтă малла кайсан--сылтă малла. Анчах хĕ вел пĕ р вырă нта тă масть-ç ке. Пыл хурчĕ сем пĕ чĕ к астрономсем, ç акна та шута илеç ç ĕ, компас евĕ р, ă ç та вĕ ç меллине тĕ рĕ с кă тартаç ç ĕ. Ученă йсем пыл хурчĕ сен ташă фигурисен пĕ лтерĕ шне тĕ рĕ с те тĕ плĕ н тĕ пчесе пĕ лнĕ. Ташлакан хурт ыттисене хаваспах нектар валеç се парать, вĕ сем ă на уссийĕ семпе тĕ кĕ неç ç ĕ, чĕ лхипе ç улаç ç ĕ. Унă н кĕ летки ç инчи нектар тути, чечексен шă рши вĕ сене кирлĕ ÿ сен-тă рансене тупма пулă шатъ.

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

50№

  Ташланă чух пыл хурчĕ юрланă евĕ р ультрасасă сем кă ларать. Анчах ç ак тикĕ с мар сасă, паллах, мĕ не те пулин пĕ лтерет. Ă на ученă йсем хальлĕ хе тĕ пчесе пĕ леймен-ха. Нектар нумай паракан ÿ сен-тă рансем чечеке ларнă вă хă тра йă варан пĕ р карасне те пулин ç ĕ клесе пă хă р-ха. Ун ç инче эсир ташлакан хуртсене куратă р. Вĕ сем хă йсене кансĕ рленине туймаç ç ĕ те ç аплах хырă мĕ сене пă ркаласа ташласа ç ÿ реç ç ĕ. Опытлă утарç ă вĕ сене пă хнипех нектар патне ă ç талла вĕ ç нине пĕ лме пултарать. Разведчицă сем нектар нумай тупнине кă на мар, чечек тусанĕ, ç илĕ м, шыв ă ç тан илмеллине те пĕ лтерç ç ĕ; ыттисене унта куç ма чĕ неç ç ĕ. Йă ва шырама кайнă хуртсен темиç е хă вă л та тупнă пулсан вĕ сенчен чи лайă ххине суйласа илмелле, ç авă нпа ç ă вă р хуртсем хытă рах, нумайрах, ыттисенчен ытларах ташлакан хурт хыç ç ă н вĕ ç еç ç ĕ.

   Вă йлă ç емьере разведчицă сем вă йсă рринчен нумайрах. Вĕ сем пыл паракан ÿ сен-тă рансене хă вă ртрах тупаç ç ĕ, пыл нумайрах пухаç ç ĕ. Ç авă нпа утарта вă йлă ç емьесене кă на тытмалла, вĕ сенчен нумай пыл илме пулать.

 Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р:

50№

    Ама карас куç ĕ сене тĕ плĕ н тĕ рĕ слесе ç ă марта мĕ нле хунине сă нама питĕ интереслĕ. Пĕ р минутра миç е ç ă марта хурать, мĕ н вă хă тран апат ç иет, ă на пă хса тă ракан хуртсем миç ен, вĕ сем амана мĕ нле пă хаç ç ĕ, пĕ р ушкă н саланса, тепри хă ç ан пухă нать. Ама ç ă вă р сапнă йĕ ркесене сă нă р — вĕ сене речĕ пе хурать-и е пушă ячейка шыраса вырă нтан вырă на куç ать. Ç акă нтан питĕ кирлĕ пĕ тĕ млетÿ тума пулать. Йă вара пушă ячейка ç ителĕ ксĕ р пулсан ама, вырă нтан вырă на куç са вă хă т нумай пĕ терет, ç ă марта сахал тă вать. Ç емье вара пыл пухмалли тапхă р тĕ лне вă йланса ç итеймест, пыл нумай пухаймасть.

    Ама 5-6 минут хушшинче мĕ н чухлĕ куç нине палă ртă р. Ç ă марта тума ç ĕ рле те пă рахманнине шута илсе ячейка шыраса вă л талă кра усă сă р вă й пĕ терсе мĕ н чухлĕ чупнине шутласа кă ларă р. Пушă ячейкă сем ç ителĕ клĕ пулсан ама ç ă вă р сапса хă ш еннелле кайнине тимлĕ пă хă р.

Карас ç инче ама хуранĕ сем пулсан унти личинкă сене епле тă рантарнине сă нама, ĕ ç хурчĕ сен личинкисене мĕ нле пă хнипе танлаштарма (миç е хут нумайрах пынине) интереслĕ. Ама хуранĕ епле тă сă лса пынине, личинка талă к хушшинче мĕ н таран ÿ снине палă ртма пулать. Пыл хурчĕ сем ама хуранĕ ç инче хă йсене мĕ нле тыткаланине, «хуç а» ама пичетленĕ ама хуранне мĕ нле пă хнине сă нă р. Пыл хурчĕ мĕ нле ç уралнине, вă л ирĕ ке тухассишĕ н карас куç не епле тă рă шса шă тарнине пă хă р.

Сă рă хуртсене те манса ан хă варă р: вĕ сем хă йсене мĕ нле тыткалаç ç ĕ? Ă ç та лараç ç ĕ? Ç емьери ытти хуртсем вĕ сене мĕ нле пă хаç ç ĕ?

Хуртсене тимлĕ сă нă р. Ç акă сире вĕ сен пурнă ç не лайă храх пĕ лме, вĕ семпе тĕ рĕ с те ă нă ç лă ĕ ç леме пулă шĕ.

51№

Пыл хурчĕ сем вă рманта пурă нма юратаç ç ĕ. Вă рман вĕ семшĕ н, ытти кайă к-кĕ шĕ кпе чĕ рчунсем пекех, юратнă тавралă х. Ç уркуннерен пуç ласа кĕ ркуннечченех вă рман вĕ сене апат-ç имĕ ç парать. Йывă ç сем ç иелтен, пĕ ç ертекен хĕ велтен хÿ тĕ леç ç ĕ. Ç улла кунта сулхă н, сывлă ш нÿ рĕ.  Сĕ теклĕ ÿ сен-тă рансем  нектар нумай кă лараç ç ĕ, хĕ лле вара вă рманта уç ă ç ĕ ртинчен ă шă рах.

Ирĕ кре чух пыл хурчĕ сем йывă ç хă вă лĕ нче пурă наç ç ĕ. Кунта вĕ сем ç умă рпа сивĕ рен пытанаç ç ĕ, тă шмансенчен хă тă лаç ç ĕ. Йывă ç хă вă лĕ сенче хă йсене валли йă ва тă ваç ç ĕ, пыл запасĕ сене усраç ç ĕ, ç амрă к ă ру ç итĕ нтереç ç ĕ. Йывă ç хă вă лĕ вĕ сен ç урчĕ те, хÿ тлĕ вырă нĕ те. Чă н та, ĕ лĕ к-авал пыл хурчĕ сем, кайă ксем пекех, йă висене йывă ç тураттисем ç инче тунă.

Вă рманта халĕ те хă ш чухне уç ă ç ĕ ртех пыл хурчĕ сен йă вине курма пулать. Тĕ слĕ хрен, ç авнашкал ă вă с хуралтă сене йывă ç тураттисем хушшинче Инди хурчĕ сем тă ваç ç ĕ. Чă нах та, хă йсем валли юрă хлă йывă ç хă вă лĕ тупаймасан пыл хурчĕ сем сă рт ç урă кĕ сенче те, ç ĕ р хă вă лĕ сенче те йă ва туса пурă нма пултараç ç ĕ.  

Ç ак ĕ ç сене пурнă ç лă р: