«Жемқорлықпен пәрменді күресу үшін халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру керек»

Елімізде сыбайлас жемқ орлық пен кү рес, кө лең келі экономиканы болдырмау бағ ытында атқ арылып жатқ ан жұ мыстар кө з алдымызда. Қ ызмет бабында қ ұ рық талғ ан қ ызметшілердің бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жарық кө руі, заң шең берінде оларды жазағ а тарту жасалғ ан жұ мыстың нә тижесін кө рсетеді. Біле білсек, сыбайластық, кө лең келі экономика - қ оғ амның дамуын тежейді. Экономикалық ә леуетімізді ойсыратады.

Осы себепті Қ азақ стан ә лемдік қ аржы дағ дарысының екінші толқ ыны тұ сында, Астана экономикалық форумы, G20 жә не Дү ниежү зілік экономикалық форум секілді жетекші халық аралық алаң дарда кө лең келі экономиканың барлық кө зімен кү ресудің тиімді қ ұ ралдарын ұ сынып келеді. Ел Президенті Нұ рсұ лтан Назарбаев Ү кіметтің кең ейтілген отырысында, кейбір мә ліметтер бойынша ЖІӨ -нің 20 пайызына жететін кө лең келі экономиканың кө лемін тө мендету жұ мыстарын кү шейту бағ ытына назар аударғ ан болатын.

Жасыратыны жоқ, кө лең келі экономиканың ө рістеуіне себеп болып отырғ ан элементтер қ оғ амдық ө мірдің барлық дерлік саласында бар, олар - қ олма-қ ол есептесу, касса чегінсіз қ ызмет кө рсету жә не сауда жү ргізу, мемлекеттік сатып алу жү йесіндегі сыбайлас жемқ орлық, интернет-банкинг жә не ақ шасыз есеп айырысудың ә лсіз дамуы, шаруашылық субъектілердегі екі жақ ты бухгалтерия.

Сыбайлас жемқ орлық, коммерциялық қ ызметте ә лде ық пал ү шін қ ажет элемент болса, нарық тық бә секелестікте негізделген онсыз ұ зақ мерзімді экономикалық ө суі мен дамуы мү мкін емес, экономиканың дамуына маң ызды шектеу жә не кедергі жасайды.

Қ ызметтік ә депсіздік, лауазымды тұ лғ аның криминалистілігі, тиімді қ оғ амдық бақ ылаудың болмауы сыбайлас жемқ орлық қ а деген қ олайлы ортаны қ ұ рады. Бұ л бү гінгі кү ндегі жаң а қ оғ амдағ ы ең ө зекті проблеманың бірі болып табылады. Нарық экономикасы жағ дайында сыбайлас жемқ орлық бү ркемелеген сипаттық та, мү дделік, тамыр-таныстық тү ріндегі кө ріністер, жеке компаниялардың басшылық лауазымдағ ы жоғ ары шенеуніктердің ауысуы, мемлекеттін бюджет қ аражаты есебінен жеке қ ұ рылымдарғ а инвестициялау, мемлекеттік мү ліктерді акционерлік қ оғ амдарғ а ауыстыру жә не тағ ы басқ алар арқ ылы болуы мү мкін.

Еліміз тә уелсіздік алғ ан мезеттен бастап аса ауыр қ ылмыстарғ а, сыбайлас жемқ орлық қ а қ атысты қ атаң мемлекеттік саясат қ алыптасты. Қ азақ стан ТМД мемлекеттерінің арасында бірінші болып 1998 жылы " Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы" арнайы заң ын қ абылдады. Кейіннен бұ л саладағ ы ұ лттық заң наманы жетілдіру барысында Қ азақ стан Біріккен Ұ лттар Ұ йымының Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы конвенцияларын жә не басқ а да халық аралық актілерді ратификациялап, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы бү кілә лемдік қ оғ амдастық тың тең мү шесіне айналды.

Сондай-ақ, сыбайлас жемқ орлық пен пә рменді кү ресу ү шін халық тың қ ұ қ ық тық сауатсыздығ ын жоятын, қ ұ қ ық ты тү сіндіру жұ мысының дең гейі мен сапасын арттырудың маң ызы зор. Халық ө здерінің қ ұ қ ық тарын, ө здеріне қ арсы қ андай да бір қ ұ қ ық қ а қ айшы іс-ә рекет жасалғ ан жағ дайда қ андай іс-қ имыл қ олдану керектігінің нақ ты жолдарын толық білуі керек. Конституциялық тә ртіпті қ орғ ау, сыбайлас жемқ орлық пен кү рес аясында тиімді, бірың ғ ай жалпы мемлекеттік саясат жү ргізу, мемлекет пен азаматтардың ө мір сү руінің барлық салаларында сыбайлас жемқ орлық пен оның кө ріністері дең гейін тө мендету, қ оғ амның мемлекетке жә не оның институттарына сенімін нығ айту бү гінгі кү ндегі басты мақ сат болмақ.

Аймақ та Елбасы Жолдауынан, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес заң ынан туындайтын міндеттер толығ ымен орындалуда. Мемлекеттік қ ызметшілер ү шін арнайы бағ ытталғ ан кодекстер де жемқ орлық тың жолын кесуге бағ ытталғ ан. Жыл басында жемқ орлық ты жоюдың жү йелі жолдары жазылды. Тек оның іске асыру тетіктерін толық қ анды орындау кезек кү ттірмейді. Сондық тан да жемқ орлық ты болдырмау мақ сатында ә лі де жү йелі жұ мыстар жү ргізіле берілуі керек.

3-тарау. Басқ а елдермен салыстыру

Қ азақ стан

Қ азақ стан ТМД елдерінің арасында азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ауғ а, сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуге, мемлекеттік органдардың, лауазымды тұ лғ алардың жә не мемлекеттік қ ызмет атқ аратын басқ а да адамдардың тиімді жұ мысын қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» заң жобасын ә зірлеу жә не қ абылдау сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық ты болдырмау, анық тау жә не жолын кесу, олардың зардаптарын жою жә не қ ылмыскерлерді жауапкершілікке тарту арқ ылы олардың функцияларына, сондай-ақ оларғ а тең естірілген тұ лғ аларғ а сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің негізгі қ ағ идаттарын айқ ындайды, сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық тардың тү рлерін, сондай-ақ жауапкершіліктің басталу жағ дайларын белгілейді.

Президент Жарлығ ы

Ө з қ ұ зыреті шегінде сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұ лғ аларды жү ргізуге міндетті. «Қ ылмысқ а жә не сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү ресті кү шейту жә не одан ә рі Қ азақ стан Республикасы қ ұ қ ық қ орғ ау жақ сарту жө ніндегі қ осымша шаралар туралы» Қ Р Президентінің Жарлығ ы қ ылмыс жә не сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсылық нығ айту мақ сатында, қ ұ қ ық қ орғ ау жү йесін одан ә рі жетілдіру қ абылданды. Жарлық сыбайлас жемқ орлық қ а жә не оның кө ріністеріне жол бермеуге шаралар қ арсы кү рес мә селелерін ең серу мә селесі.

Яғ ни, Қ азақ стан жемқ орлық пен кү ресуде гумандық жолдарды пайдаланады. Жә не тағ ы бір жол ол: мемлекеттік органдарда жұ мыс жасайтын адамдармен жә й халық арасындағ ы байланысты минимумге келтіру арқ ылы жемқ орлық пен кү рес.

Сингапур

1959 жылы Сингапур мемлекеті ө те кедей болғ андық тан қ ызметкерлердің жалақ ысын кө тере алмады. [4] Есесіне олар барлық заң дарында жемқ орлық ты туындататын мү мкіндіктерді жойды, ә рі жемқ орлық жасағ ан қ ылмыс ү шін жазаны қ атайта тү сті. Экспремьер-министр Ли Куан Ю 1985 жылы 22 наурызда ө ткен парламентте жариялағ андай, мемлекеттегі басшы қ ызметкерлер мен саяси кө шбасшылардың жалақ ысын кө теру салдарынан – жемқ орлық тың туындауына себеп болатын стимулдарды жояды. Себебі, оларғ а қ ажетті мө лшерде ең бекақ ы тө ленбесе, оларды жемқ орлық ә рекеттер нә тижесі қ ызық тырып, ө з арнасына тартып ә кетуі мү мкін. Осығ ан орай, Сингапур мемлекетінің мемлекеттік қ ызметшілерінің жалақ ысы 1973, 1979, 1982, 1989 жә не 1994 жылдары біршама дең гейге кө терілді. Сонымен Сингапур мемлекетінің жемқ орлық қ а қ арсы кү рес 1960 жылдан бастап оң нә тижесін бере бастады: 1) жемқ орлық ә рекеттердің бой алуына кедергі болатын мү мкіндіктерді РОСА мен СРІВ-тің кү рес тә сілдерін бірлесе қ олдану арқ ылы қ ол жеткізді. 2) Саяси кө шбасшылар мен басты мемлекеттік қ ызметшілердің жалақ ысын жоғ арыда айтылғ ан ә рекеттерге бару мү мкіндіктерін азайту мақ сатында кезең – кезең імен кө теру арқ ылы оң нә тижелерге қ ол жеткізді. [5] Сингапурдың жемқ орлық қ а қ арсы кү рес тиімділігін айтқ ан кезде, белгілі бір шешімге келер алдында, екі бірдей кү мә нді мә селенің басын ашып алғ ан абзал. Біріншіден, Сингапурлық модельді басқ а мемлекеттерге кө шіріп, қ ондыра салу ақ ылғ а сыймайды, ө йткені ә р мемлекеттің ө зіндік тарихи ерекшеліктері, географиялық, экономикалық, демографиялық жә не саяси ерекшеліктері бар. Екіншіден, тағ ы бір қ ателіктен сақ тандырмаса болмайды, ө йткені сингапурлық модель кө п қ аржылық шығ ындарды талап етеді. [6]Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес заң намасы заң талаптарын орындаудан жалтаруғ а мү мкіндік бермейтіндей ө мірдің сан-алуан жағ дайларын қ арастыратындай жан-жақ ты мә селелерді қ амтулары тиіс жә не ө зекті мә селелерді қ айталай қ арастырып, қ ажетті жағ дайда ө згерістер енгізуге мү мкіндік туғ ызу жағ дайы да қ арастырылуы абзал. Мемлекеттік қ ызметшілер мен саяси кө шбасшылар арасында жемқ орлық ә рекеттерге баруды азайтудың жолдары ретінде олардың жалақ ылары мен кейбір берілетін жең ілдіктерін жеке сектордың дең гейіне салыстырмалы тү рде тақ атса, осы бағ ыттағ ы жұ мыстың қ омақ ты жетістігі болар еді. Басқ а сө збен айтсақ, саяси кө шбасшы мен мемлекеттік қ ызметшілердің тө мен жалақ ысы лауазымдық қ ызметтері мен жауапкершіліктерінің салмағ ына сә йкес болмағ андық тан, жемқ орлық тың тү рлі сиқ ырына тө теп бере алмайды. Бірақ та, мемлекетте экономикалық дең гейдің дамуында белгілі бір алғ а жылжушылық пен қ аржының қ осымша кө здері болмаса, ү кімет бұ л қ ызметшілердің жалақ ысын кө теруге мү мкіндігі болмайды. Яғ ни, мемлекеттік сектордың болашағ ына мемлекеттік қ ызметшілердің жалақ ысының тө мендігі қ олайсыз жағ дай тудыруы ә бден мү мкін, ө йткені, дарынды мемлекеттік қ ызметшілер жеке кампанияларғ а жұ мысқ а кетіп қ алу қ аупі бой кө тереді. Себебі, онда жалақ ы ә лдеқ айда жоғ ары, ал қ абілеті тө мендер орындарында қ алып, мардымсыз жалақ ыларының ө темін жемқ орлық жолмен табуғ а тырысады. [7]

Жоғ арыда айтқ андарды қ орыта келе, Сингапурдағ ы жемқ орлық ә рекеттердің азаюына екі жақ ты саясат, яғ ни, жемқ орлық тың туындауына мү мкіндіктің азаюы жә не оғ ан қ ызығ ушылық тудыратын қ ұ былыстардың жойылуы ә сер етті. Шындығ ында, ондай кү рес жолдары оң нә тижелерге қ ол жеткізді деуге болады. Бұ ғ ан мық ты саяси қ аржылық керек. Егер осы айтылғ андарды жү йелі тү рде іс жү зінде асырмаса, мақ сатқ а жетуге қ иындатады.

Сингапурдың сыбайлас жемқ орлық а қ арсы саясатының басты идеясы мына қ ағ идаларды басшылық қ а ала отырып шешіледі:

- мемлекеттік қ ызметкерлердің орташа жалақ ысы жеке секторда табысты жұ мыс істейтіндердің жалақ ысымен тең естірілген.

- сыбайлас жемқ орлық жағ дайына байланысты шенеуніктер ісіне қ атаң бақ ылау жасау.

Сыбайлас жемқ орлық пен кү рес Сингапурдың экономикалық жетістіктерінің негізгі ө зегі деп танылды.

АҚ Ш

1787 жылы қ абылданғ ан АҚ Ш Конституциясында парақ орлық - аса ауыр қ ылмыстардың бірі. Конституцияғ а сә йкес импичмент АҚ Ш президентіне жасалғ ан қ ылмыс ү шін жариялануы мү мкін. 1960 жылдардың аяғ ында олар Қ ұ рама Штаттарда сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы арнайы ә дістермен кү ресуге шешім қ абылдады. Атап айтқ анда, FBI сарапшылары «Шейх пен аралар» атты операцияны жасап шығ арды.

Анық тама: ФТБ агенттер медиаторлар Араб Миллионерлер жамылып сыбайлас жемқ орлық желілерде енгізілді, жә не олардың коммерциялық мү дделерін ілгерілету ү шін жоғ ары лауазымды мемлекеттік шенеуніктер мен конгрессмендер ірі пара ұ сынды. Операцияның нә тижесінде бір жыл бойы сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстары анық талды, одан кейін екі жү зден астам мемлекеттік қ ызметкер жұ мыстан босатылды. Соғ ан қ арамастан, Қ ұ рама Штаттардағ ы сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы нақ ты кү рес басталуы ө ткен ғ асырдың 70-ші жылдарында. қ атты жемқ орлық шуы американдық компаниясының Жапониядағ ы «Lockheed» қ ызметіне қ атысты жә не ү кімет отставкағ а ә келді, шетелдік сыбайлас жемқ орлық қ а 1977 жылы актiнi қ абылдауғ а АҚ Ш заң шығ арушыларының итермеледі. Бұ л акт шетелдік азаматтардың американдық азаматтар мен компаниялар тарапынан пара алуын болдырмады. Алайда, бұ л заң қ абылданғ аннан кейін АҚ Ш-тың бизнес-қ ауымдастық, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы қ атаң АҚ Ш ұ станымы шындап елдерінің азғ ын ортада жұ мыс істейтін американдық компаниялардың позициясын тү сіреді деп шағ ымданды болды «ү шінші ә лем». Нә тижесінде, 1988 жылы акт тиісті тү рде тү зетілді. Алайда, жағ дай ө згерген жоқ. Атап айтқ анда, 1995 жылы шық қ ан «Экономист» журналында жарияланғ ан зерттеулердің бірінде, 1994-1995 жылдары, Американдық компаниялар шамамен 45 миллиард долларғ а жуық шетелдік келісімшарттардан айырылды, бұ л бә секелестер мен бә секелестер ү шін маң ызды емес. 1996 жылы АҚ Ш-тың арнайы қ ызметтерінің қ олдауымен дайындалғ ан АҚ Ш Сауда департаментінің баяндамасына сә йкес, американдық фирмалар 11 миллиард долларғ а бағ аланғ ан шығ ынғ а ұ шырады, себебі олардың бә секелестері пара алудан бас тартты. Осы негізде АҚ Ш-та басқ а ЭЫДҰ елдерін шетелдік шенеуніктерді қ ылмыс деп жариялауғ а мә жбү рлеу шарасы басталды. Сол кезде Клинтон ә кімшілігі АҚ Ш Мемлекеттік департаментінің қ ызметіндегі басымдық тардың бірі ретінде парақ орлық бойынша ЭЫДҰ келіссө здерін жариялады. Осылайша, американдық тар ө з бә секелестерін тең дей етуге тырысты. Ү шінші мың жылдық тың басында американдық компанияларғ а осы мә селені халық аралық дең гейде шешу ү шін сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имылдарды кү шейту жә не американдық компанияларғ а кө мек кө рсету мақ сатында, АҚ Ш-тың коммерциялық департаменті Интернет желісінде шұ ғ ыл желі қ ұ рды. Осылайша, қ азір кез-келген фирма АҚ Ш-тың Сауда министрлігіне тікелей халық аралық келісімдер жасағ ан кезде белгілі болғ ан пара туралы хабардар болуы мү мкін. Алайда, соң ғ ы жылдары, АҚ Ш экономикасы пара кө лемі қ айтадан мемлекеттік шетелде ө з мү дделерін ілгерілету ү шін пара пайдаланып компаниялар қ арсы ауқ ымды шабуылды іске мә жбү р болды, бұ л осындай дең гейге жетті. Соң ғ ы жылдары АҚ Ш ү кіметі бірқ атар жаң а сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы заң дарды қ абылдады жә не шенеуніктер мен кә сіпкерлердің санының артуына ә кеп соқ тырды. Америка Қ ұ рама Штаттарындағ ы сыбайлас жемқ орлық туралы заң ғ а сә йкес акциялары АҚ Ш қ ор биржасына енгізілген шетелдік кә сіпорындар сотқ а шығ арылуы мү мкін. Сот шешіміне сә йкес, сыбайлас жемқ орлық қ а ұ шырағ ан компаниялар, ә детте АҚ Ш ә ділет департаментіне жә не АҚ Ш-тың бағ алы қ ағ аздар жә не биржалық комиссиясына айыппұ л тө лейді.

4-тарау Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имылды жү зеге асыруғ а уә кілетті мемлекеттік органдар

Қ азақ стан Республикасының сот жү йесіндегі сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имыл осы бағ ыттағ ы жұ мысқ а талдау жасай отырып, сыбайлас жемқ орлық тә уекелдерін жә не тұ рақ ты жү йелі мониторингті ескере отырып, жоспарлы, жү йелі тү рде жү зеге асырылады.

Қ азақ стан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қ азақ стан Республикасының 2015 – 2025 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы стратегиясы туралы» 2014 жылғ ы 26 желтоқ сандағ ы Жарлығ ын іске асыру шең берінде Сот жү йесіндегі 2015 – 2017 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имылдың кешенді жоспары ә зірленді.

Осы жоспар сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу жә не онымен кү рестің негіздерін, сыбайлас жемқ орлық қ ұ қ ық бұ зулық ытарының салдарларын азайтуды жә не жоюды бекітуге бағ ытталғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имыл жө ніндегі іс-шараны кө здейді.

Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имылдың қ ұ қ ық тық, ұ йымдастыру жә не ө зге де тетіктерін ә зірлеу жә не енгізу тиімді сот қ ызметінің қ ажетті элементтері болып табылады.

Сот жү йесіндегі Қ азақ стан Республикасының сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы стратегиясын іске асыру 2015-2017 жылдар кезең інде кезең -кезең мен жү зеге асырылатын болады, негізгі басымды бағ ыттары мыналар болып табылады:

- судья кадрларын іріктеу жә не даярлау, судья кандидаттарына талаптарды қ атаң дату;

- тиімді жә не жү йелі сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имылдың басты шарты ретінде сот тө релігінің тә уелсіздігін нығ айту;

- заң наманы одан ә рі жетілдіру;

- сот процестерінің қ атысушылары арасында ө тетін мерзімді ә леуметтік зерттеу тиімділігін жә не ашық тығ ын арттыру; - заманауи ақ параттық технологиялардың пайдалану дә режесін кең ейту;

- соттарда сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу бойынша халық аралық ынтымақ тастық ты жан-жақ ты нығ айту;

- сот жұ мысының айқ ындығ ын арттыру, оның ішінде бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарымен ө зара іс-қ имыл жасау;

- қ абылданып жатқ ан алдын алудың сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы шараларының тиімділігін арттыру;

I. Жоспар мақ саттары жә не міндеттері

Жоспар мақ саттары: сот жү йесіндегі сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы шаралар тиімділігін арттыру, соттарда кез келген сыбайлас жемқ орлық кө рінісіне «нө лдік» тө зімділік ахуалын жасау арқ ылы судьялар корпусының жә не сот жү йесі қ ызметкерлерінің барлық қ ұ рамын, сондай-ақ қ оғ амды сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү реске тартуғ а кө мектесу.

Жоспардың мақ сатты кө рсеткіштері:

- сот тө релігінің жү зеге асыру;

- сот жү йесі қ ызметкерлерінің халық қ а мемлекеттік қ ызмет кө рсету сапасы;

- қ оғ амның сот жү йесіне сенім білдіруі;

- елдің мә ртебесін халық аралық қ оғ амдастық та арттыру жә не тиісті халық аралық рейтингтерді, оның ішінде «Transparency International» Сыбайлас жемқ орлық ты тү йсіну индексінде Қ азақ стан рейтингін жақ сартуғ а кө мек кө рсету.

Жоспар міндеттері:

- соттардағ ы сыбайлас жемқ орлық кө рінісіне ық пал ететін себептер мен жағ дайларды анық тау;

- сыбайлас жемқ орлық қ ұ қ ық бұ зушылық тардың алдын алу;

- сыбайлас жемқ орлық тың мү мкін болуына қ арсы іс-қ имыл жасайтын тетіктерді ә зірлеу мен енгізу;

- сыбайлас жемқ орлық ә рекеттерінің тә уекел мү мкіндігін азайту;

- судья корпусы, сот жү йесінің қ ызметкерлері жә не қ оғ ам арасында сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениет дең гейін қ алыптастыру.

II. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы жұ мыстың негізгі қ ағ идалары

Жоспар келесі негізгі қ ағ идаларды сақ тау қ ажеттілігінде жасалды:

- жү йелілік қ ағ идасында. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имыл сыбайлас жемқ орлық кө ріністерінің жекелеген фактілерін анық танумен ғ ана шектелмеуі тиіс. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениеттің жә не тә ртіптің қ алыптасуына, қ оғ амдық бақ ылаудың кү шеюіне, сондай-ақ сыбайлас жемқ орлық туғ ызатын себептер мен жағ дайларды жоюғ а негізгі назарды салу қ ажет.

- Қ азақ стан Республикасының Конституциясына сә йкес заң жә не сот алдында барлығ ының тең дік қ ағ идасында. Заң ның мү лтіксіз сақ талуы биліктің барлық дең гейлерінде сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу шарты болып табылады.

- сот жү йесінің айқ ындығ ы жә не ашық тығ ы қ ағ идасында. Азаматтар жә не ұ йымдар заң тұ рғ ысында тыйым салынбағ ан кез келген тә сiлмен ақ паратты еркін алуғ а қ ұ қ ылы, ал соттар заң ғ а сә йкес осы ақ паратты беруге міндетті. Соттардың жұ мысы қ оғ амғ а тү сінікті жә не қ олайлы болуы тиіс.

I. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имыл шаралары

Судьялардың VI съезінің шешімдерін іске асыру шең берінде Мемлекет Басшысы судьялық қ а кандидаттарды конкурстық іріктеуді жетілдіруді қ оса алғ анда, сот жү йесін одан ә рі жетілдіруге бағ ытталғ ан екі заң ә зірленді жә не оларғ а қ ол қ ойылды.

Қ азақ стан Республикасының Жоғ арғ ы Соты, облыстық жә не оғ ан тең естірілген соттар жанында жалпы отырыстардың тө ралқ алары қ ұ рылғ ан, оларғ а жедел жә не ұ йымдастыру мә селелерін, оның ішінде сыбайлас жемқ орлық сипатындағ ы мә селелерді шешу бойынша функциялар жү ктелген.

Кадрларды сапалы іріктеу мақ сатында заң ды тұ рғ ыда судьялық қ а кандидаттарды іріктеу кезінде ашық тылық жә не тә уелсіздік дең гейін арттыруғ а да бағ ытталғ ан Судья лауазымына кандидаттардың моральдық -адамгершілік қ асиеттерін бағ алау жө ніндегі қ оғ амдық кең естердің жұ мысы бекітілген.

Облыстық жә не оғ ан тең естірілген соттарда судьялар ә дебі жө ніндегі комиссия жұ мыс істейді, оның мақ саты судьялар қ ауымдастығ ының судьяларымен ә деп нормаларын сақ тауына, қ оғ амның қ ұ қ ық бұ зушылық туралы ө тініштеріне уақ тылы ә рекет етуіне бақ ылау жасау болып табылады. Комиссии іс-ә рекетінің мә ні Судья ә дебі кодексінде кө зделген барлық судьялардың моральдық -ә дептілік норманы сақ тауы болып табылады.

Республика судьяларының Судья ә дебі кодексін сақ тау бойынша ә дістемелік жә не ұ йымдастыру тү рде басшылық қ а алуы Сот қ азылар алқ асымен жү зеге асырылады.

Қ азақ стан Республикасы Жоғ арғ ы Соты Тө рағ асының ө кімімен Қ азақ стан Республикасы Жоғ арғ ы Сотының жанындағ ы Соттар қ ызметін қ амтамасыз ету департаменті (Қ азақ стан Республикасы Жоғ арғ ы Сотының аппараты) Ішкі қ ауіпсіздік жә не соттардағ ы сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу бө лімі (бұ дан ә рі – ІҚ жСҚ Б) қ ұ рылғ ан.

ІҚ жСҚ Б негізгі қ ызметі сыбайлас жемқ орлық кө рінісінің алдын алу, судьларғ а жә не сот жү йесінің қ ызметкерлеріне қ атысты болуы мү мкін арандатушылық ә рекеттердің алдын алу, сыбайлас жемқ орлық қ а шыдамсыздық танытуды қ алыптастыру арқ ылы беделін кө теру болып табылады. Функционалдық тү рде Бө лім сот жү йесінің сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы бағ дарламасының орындалуын, соттардағ ы сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу мә селелері бойынша іс-ә рекетті ү йлестіруді, сондай-ақ сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имыл мә селелері бойынша ө зге де мемлекеттік органдармен ө зара іс-қ имыл жасасуды қ амтамасыз етеді.

Жоспарды іске асыру барлық судьялар корпусының жә не сот жү йесі тұ лғ аларының сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу ісіндегі белсенді кө зқ арастарына байланысты.

Қ орытынды

Адамзатқ а ертеден таныс сыбайлас жемқ орлық – заманмен бірге ө сіп-ө ркендеп, небір тегеурінді қ арсылық тарғ а тө теп беріп, қ айда мол қ аражат, пайда болса, сол жерге тамыр жайып, бү гінге дейін жойылмай отырғ ан қ ауіпті кеселдің бірі. Басқ а дамушы елдер сияқ ты, біздің жас мемлекетімізді де жегі қ ұ рттай бұ л кесел айналып ө ткен жоқ. Республика Президенті Н. Ә. Назарбаев ө зінің «Қ азақ станның ә лемдегі бә секеге барынша қ абілетті 50 елдің қ атарына қ осылу стратегиясы, Қ азақ стан ө з дамуындағ ы жаң а серпіліс жасау қ арсаң ында» атты халық қ а жолдауында ұ лттық қ ауіпсіздік пен қ оғ амдық тұ рақ тылық қ а тө нген қ атер ретінде сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес жө ніндегі жалпыұ лттық кешенді бағ дарламаны дә йекті тү рде жү зеге асырудың қ ажеттігін айтып, сыбайлас жемқ орлық қ оғ амның барлық мү шелеріне, сондық тан жемқ орлық пен кү рес жалпы барша халық тың борышы екенін атап кө рсетті. «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» Заң қ абылданғ аннан бері он жылдың ішінде, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-ә рекеттер дә йектілікпен жү зеге асырылуда. Осы бағ ыттағ ы шаралар мен кө кейтесті мә селелерді шешуде заң дылық ты жетілдіру жұ мыстары тұ рақ ты тү рде жү ргізіліп келеді. Жалпы алғ анда, қ абылданғ ан кешенді шаралар нә тижесінде сыбайлас жемқ орлық кө рністерінің азаюы байқ алады. Сыбайлас жемқ орлық тың жиі бой кө рсететін, ең қ ауіпті тү рі-парақ орлық. Бірінші кезекте пара берудің себептерін, пара алудың жағ дайларын тү п-тамырын жою ү шін қ оғ ам болып белсенділік танытуымыз қ ажет. Яғ ни пара беру де, пара алу да пайдалы болмайтындай, ү лкен қ ылмыс ретінде саналатындай жағ дай, қ оғ амдық сана қ алыптасуы қ ажет. Парақ орлық мемлекеттік аппараттың қ алыпты қ ызмет етуіне бө гет болып, билік жә не басқ ару органдарының беделіне нұ қ сан келтіреді, заң дылық қ ағ идаларын жоқ қ а шығ арып, азаматтардың конституциялық қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделеріне қ ысымшылық жасайды. Парақ орлық тың алдын алу, жолын кесу, ашу жә не тергеу жұ мыстары жоспарлы тү рде жү зеге асырылып келеді. Бү гінгі таң да ә леуметтік аурудың алдын алу жә не ә шкерелеу ү рдісі жылдан жылғ а ө се тү суде. Парақ орлық пен елімізде кө біне-кө п қ олында билігі бар, шешім шығ аруғ а, бө ліп бергізуге ө кілеті жететін қ ызметкерлерінің айналысып отырғ анын кө ресетіп берді. Қ азақ стан Республикасының «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» Заң ын сә йкес сыбайлас жемқ орлық пен кү ресті барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұ лғ алар жү ргізуі тиіс. Мемлекеттік органдардың, ұ жымдардың, жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарының басшылары ө з ө кілеттігінің шегінде ө здерінің кадр, бақ ылау, заң герлік жә не ө зге де қ ызметтерін тарта отырып, заң талаптарының орындалуын қ амтамасыз етуге міндетті деп кө рестілген. Мемлекеттік қ ызметшілердің сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстар жә не осы тұ рғ ыдағ ы қ ұ қ ық бұ зушылық тармен айналысуының негізгі себептері мыналар болып табылады: -мемлекеттік қ ызметшілердің қ ұ қ ық тық білім дә режесінің тө мен болуы; -қ ұ қ ық бұ зушылық қ а немқ ұ райды қ арайтын, қ ызметтік тә ртібі тө мен кейбір мемлекеттік органдар; -кейбір мемлекеттік қ ызметшілердің мемлекет мү ддесін емес, ө зінің жеке басының жайын кү йттеуі; -кейбір мемлекеттік орган басшыларының сыбайлас жемқ орлық қ ылмысқ а қ арсы заң талаптарын орындау жө ніндегі жұ мысының мардымсыздығ ы; Ә рине, сыбайлас жемқ орлық сылып тастайтын сыртқ ы жара емес, бұ л тамырын терең ге жайғ ан, ө зге сау органдарын шырмап, тыныс-тіршілігін тарылтатын, сө йтіп олардың толық қ анды қ ызмет етуіне қ атер тө ндіретін қ ауіпті кесел. Оны емдемес бұ рын аурудың пайда болу, даму, таралу жолдарын біліп, дерттің қ озуына қ олайлы жағ дай тууына жол бермеу керек. Ол ү шін бұ л ауруғ а қ оғ ам болып қ арсы тұ руымыз қ ажет. Яғ ни бұ қ ара кө пшілік тарапынан сыбайлас жемқ орлық кө рністеріне қ олдан келгенше тосқ ауыл қ ойылып, қ олында билігі бар азаматтар осы жолда ө згелерге ү лгі болуы тиіс. Сонда ғ ана халық сенімінің ү ддесінен шығ атынымыз сө зсіз. Сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстардың белгісімен іс қ озғ аудың бір негізі-азаматтардың арызы. Ә рбір азамат ө зінің конституциялық қ ұ қ ығ ын қ орғ ауғ а міндетті, Қ андай да болмасын «қ олы да, жолы да ұ зын» адамдар азаматтардың қ ұ қ ығ ын таптап, заң сыз ә рекеттерге баратын болса, ә ділдікті орнатушы қ ұ қ ық қ орғ ау органдары. «Тура биде туғ ан жоқ, туғ анды биде иман жоқ » деп қ ара қ ылды қ ақ жарып, турасын айтып, ә ділдікке жү гінген қ аймана халық тың ұ рпағ ы бү гінгідей ө з алдына ел болып, ең сесі биік 50 мемелекеттің қ атарына жетуді кө здеп отырғ ан шақ та сол адами қ алып-парасат биігінен кө рінуге тиіспіз.

⇐ Предыдущая 1 23