Ежелгі замандағы саяси ойлардың қалыптасуы 3 страница

Ежелгі дә уірдегі саяси ғ ылымғ а мол мұ ра қ алдырғ ан ежелгі грек ойшылы Платон, ол б. з. б. 427-347 жылдарда ө мір сү рген. Шын аты Аристокл. Спортпен кө п шұ ғ ылданғ андық тан, жауырыны кең болыпты. Сондық тан «плотный» Платон атанып кеткен. Осы атымен тарихта мә ң гілік қ алды.
Платон атақ ты ғ алым Сократтың мектебінде оқ иды. Кейін Афиныда ө з академиясын ашады. Платонның екі жү зге тақ ау енбектері бар. “Мемлекет”, “Заң дар” т. с. с. саясатқ а байланысты шығ армалары бар.
Платонның ойынша қ ажеттілік мемлекетті тудырады. Себебі, біреу егіншілікпен, біреуі мал шаруашылығ ымен, енді біреу қ олө нермен айналысады. Кейін ө з қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру ү шін айырбас жасайды. Халық тек бірігіп қ ана ө мір сү ре алады деген. Платон адамдарды ү ш топқ а бө лген:
1. Ә кімдер.
2. Қ орғ аушылар.
3. Ө ндірушілер.
Ә кімдер - табиғ и жаратылысынан шындық ты, ақ иқ атты, танып біле алатын адамдар болуы керек деген.
Қ орғ аушылар - мемлекетті қ орғ айды.
Ө ндірушілер - мемлекетті материалдық жағ ынан қ амтамасыз етіп отырады. Бір таптың екінші тапқ а ө туіне болмайды. Ә ркім ө з міндетін атқ арады. Ешкім бай-кедей болмағ анын қ алады деген. Сонымен қ атар Платон қ оғ амдық меншікті қ олдады. Ал жеке меншіктің болуы; талас-тартыс туғ ызады деп тү сінді. Мұ нда ә кімдер мен қ орғ аушылардың мү ддесі ортақ болса, ортақ игілік ү шін адал ең бек етеді деп айтқ ан, яғ ни барлығ ының ортақ болғ анын жө н кө рді. Оларды мемлекет қ орғ айды деп тү сінген.
Платон мемлекеттік қ ұ рылысты беске бө лді:
1. Аристрократия - мемлекетті ақ сү йектер билейді.
2. Тимократия - мемлекеттік билік бір адам қ олында болады.
3. Олигархия - мемлекет азғ антай топ қ олында болады.
4. Демократия - мемлекет халық тың қ олында болады.
5. Тирания - мемлекет кү шпен басып алушы қ олында болады.
Платонның ойынша бұ лардың ішінде ең тиімдісі –аристократиялық мемлекет тү рі. Мұ нда ақ ыл-естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері - адамгершілік, абырой, ар-намыс деп саналады. Ежелгі Рим ойшылы Марк Тулий Цицерон (б. з. д. 106-43ж. ) саяси даму тарихында айтарлық тай із қ алдырғ ан. Оның " Мемлекет туралы", " Заң дар туралы", " Міндеттер туралы" деген ең бектері бар.
Цицеронның ойынша мемлекет меншікті қ орғ ау, адамдардың бірігіп ө мір сү руге тырысатын табиғ и талабынан туады. Мемлекетті ү шке бө лген:
1. Патшалық билік.
2. Аристократия.
3. Демократия.
Цицерон мү ліктік тең дік идеясына қ арсы болды, қ оғ амдық -саяси қ атынастарда ә леуметтік жіктелу мен тең сіздікті ә ділеттілік деп санады.
3. Ортағ асырлық саяси ойлардың дамуы Орта ғ асыр ойшылдарының саяси идеялары
Феодалдық теологиялық идеологияның ү стемдігі.
Мемлекет алдындағ ы шіркеудің беделінің негізделуі.
Табиғ ат пен қ оғ амның заң дары - мақ сатқ а жетудің ережелері - Ф. Аквинский ХШ ғ.
Мемлекеттің діни мә нінің тұ жырымдамасы: ә лемдік тә ртіпті қ ұ дай жаратқ ан.
Ө кіметті сө зсіз тың дау, келісімділік уағ ызы. Дегенмен, адамдар жаратқ анның алдында да, жер бетінде де тең.
Шіркеудің рухани диктатурасымен кү рес, саяси қ ұ рылысты ө згерту ү шін зорлық ты жоқ қ а шығ ару.
Орыс мемлекетінің тә уелсіздігі мен патша ү кіметінің ү стемдігі туралы идеялар.
Орта ғ асырда феодалдық қ оғ амның орны ерекше болды. Батыс Еуропада феодализм мың жылдан астамғ а созылды. Бұ л уақ ытта дін ү стемдік етті. Патша шіркеуге бағ ынышты болуы керек деді, ал ақ сү йектер кө нгісі келмеді.
Бұ л кезде христиан дініне зор ең бек сің ірген Аврелий Августин (354-430) еді. Ол христиан фә лсафасының негізгі қ ағ идаларын зерттеп, жетілдірді. Оның саяси кө зқ арасы " Қ ұ дай қ аласы туралы" деген ең бегінде баяндалғ ан.
Августин барлық ә леуметтік, мемлекеттік жә не қ ұ қ ұ қ тық мекемелер мен заң дарды адамның кү нә сінің, нә тижесі деп санады. Қ ұ дай адамғ а еркіндік береді, яғ ни адамдардың қ ұ дай жолымен ө мір сү руге мү мкіндігі бар. Осығ ан байланысты адамдарды екіге бө лген:
Кұ дай жолымен ө мір сү рушілер - болашақ та қ ұ даймен мә ң гілік патшалық қ ұ рады.
Адам жолымен ө мір сү рушілер - жын-шайтаннан мә ң гілік жапа шегеді.
Христиан дінінің саяси теориясын негіздеп, шың ына жеткізген монах Фома Аквинский (1225-1274) болды. Оның " Билеушілердің басқ аруы туралы", " Психологияның жиынтығ ы" деген ең бектері бар. Оның ойынша жалғ ыз адам ө з мұ қ таждығ ын, қ ажеттігін жеке-дара қ анағ аттандыра алмайды. Сондық тан бірігіп ө мір сү ру ү шін мемлекет керек. Мемлекеттік биліктің мақ саты " ортақ игілікке жету", адамдарғ а лайық ты, ақ ылғ а сыйымды ө мір сү руге жағ дай жасау, барлығ ы жоғ ары тапқ а бағ ынуы керек деп санағ ан.
Ф. Аквинскийдің ойынша билік қ ұ дайдың қ ұ діретімен орнайды. Сондық тан патшалық билік діни билікке бағ ынуғ а тиіс. Аспанда қ ұ дай жерде Рим папасы билік етуі керек деген.
4. " Қ айта ө рлеу" жә не " Ағ арту" дә уіріндегі саяси ойдың ерекшеліктері
Қ айта ө рлеу дә уірінің тө мендегідей ерекшеліктері бар.
Саяси ғ ылымның теологиядан оқ шаулануы, мемлекеттің пайда болуының табиғ и идеяларын негіздеу.
Мемлекет туралы жү йелі ілім қ алыптастыруғ а ұ мтылу, " Мемлекет" деген ұ ғ ымды енгізу.
Буржуазиялық мемлекеттің абсолютизмнен республикағ а дейінгі формаларын тұ жырымдау.
Буржуазиялық саяси-қ ұ қ ық тық ойлардың пайда болуы.
Азаматтық қ оғ ам жә не қ оғ амдық келісім теориясының ө кіметті бө лісу принципі туралы ілімнің қ алыптасуы.
ХVІ ғ асырдағ ы алғ ашқ ы утопиялық социализм жә не ХVII-ХVIII ғ асырлардағ ы сыншыл утопиялық социализм.
Қ оғ амдық дамудың, білімнің, ақ ыл-ойдың рө лін дә ріптеу.
Гуманизм, адам қ ұ қ ы мен бостандығ ы идеяларын жария ету.
Саяси басқ ару нысандарының ауысу заң дылық тары мен ә леуметтік кү рестін мойындау - саяси ө згерістердің қ озғ аушы кү ші.
Феодализм ыдырап капитализм орнай бастады. Католик шіркеуінің озбырлығ ы мен оның діни қ ағ идаларына қ арсы шық қ ан халық адам қ ұ қ ығ ын, ар-намысын қ орғ ауғ а ұ мтылды. Бұ л уақ ыт " Қ айта ө рлеу" немесе " Гуманизм" деп тарихқ а енді. Реформациялау, яғ ни шіркеуді ө згерту демократияландыру басты мақ сат болды. Бірақ гуманистер халыкқ а сенбеді.
" Қ айта ө рлеу" дә уірінің негізін салушы Николло Макиавелли (1469-1527) болды. Оның " Патша", " Тит Ливийдің бірінші онкү ндігі жайлы ойлар", " Флоренцияның тарихы", т. с. с. ең бектері болғ ан.
Макиавелли дінге қ арсы болды. Тұ ң ғ ыш рет мемлекет ұ ғ ымын енгізді. Макиавеллидің ойынша мемлекет басқ арушы мен бағ ынушының қ арым-қ атынасы. Ол Республикалық мемлекеттік еркіндікті, тең дікті аң сады. Мемлекет ерікті болса ғ ана, қ уатты, абыройлы болады деп сенді. Мақ сатқ а жету ү шін амал айланың қ ай тү рін болсын қ олдануды сұ рады.
5. Жаң а жә не жаң аша дә уірдегі саяси ойлар. Жаң а жә не жаң аша дә уірдегі идеялар
1. ХVIII ғ. аяғ ы - XIX ғ. басындағ ы " Философиялық революция": И. Кант, И. Вихте, Ф. Шеллинг, Гегельдің саяси ілімі азаматтық қ оғ ам, мемлекет, ү ш ү кімет, тә уелсіздік, ә лемдік Рух;
2. Сыншыл утопиялық -социализм - Сен-Симон, Ш. Фурье, Р. Оуэн; капитализмді кү рт сынау, қ оғ амдық меншіктің пайдасына бола жекеменшікті жоқ қ а шығ ару, ең бек басты тұ тыным жеке адамның дамуы революцияны жокқ а шығ ару.
3. Революциялық демократиялық утопиялық социализм-Н. Чернышевский, А. Герцен, В. Белинский, Н. Добролюбов. Қ оғ амды революцпялық жолмен жаң артуды қ олдау, халық тың кү шіне сену орыс шаруаларының қ ауымдастығ ы негізіндегі социализм.
4. Марксизм-ленинизм - К. Маркс, Ф. Энгельс, В. И. Ленин. Капитализмнің тарихи кү йреуінің сө здігі жә не комунистік қ оғ ам қ ұ ру Ә леуметтік социалистік революция жә не социализм теориялары. Ә лемдік революциялық процесс. Социализм қ ұ рылысының жолдары.
Жаң а заман XVII ғ асырдағ ы Англиядағ ы буржуазиялық революция тұ сында басталды.
Бұ л дә уірдің кө рнекті ө кілдерінің бірі - ағ ылшын ойшылы Томас Гоббс (1588-1679). Оның ойынша мемлекет жалпығ а бірдей бейбітшілік пен қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету ү шін керек. Адамдар ө з тілектері мен еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке береді.
Францияда буржуазиялық революцияның ө кілі Шарль Луи Монтескье (1689-1775) ә р халық тың адамгершілік бейнесін, оның заң дарының айырмашылығ ын, қ оғ амның дамуын географиялық ортамен байланыстырды. Мемлекет азаматтарды тіршілікке қ ажетті қ аражатпен қ амтамасыз етуге міндетті деген ұ станымда болды.
Францияның тағ ы бір ойшылы - Жан-Жак Руссо (1712-1778) ұ сақ буржуазияның шаруалардың мү ддесін қ орғ ады. Ол еркіндік пен тең дікті ең жоғ ары игілік деп санады. Мемлекет шектен тыс байлық пен кедейлікке жібермей, адамдар арасында тең дікті сақ тауы керек.
Американың ойшылы Томас Джефферсон (1743-1826). 0л Америка Қ ұ рама Штатының " Тә уелсіздік декларадиясын" жазды. Декларацияда адамдардың табиғ и қ ұ қ ығ ы мемлекет белгілеген зандардан жоғ ары тү руы керек. Жаратушы барлық адамдарды тең етіп жаратты жә не олардың ө мірге, бостандық қ а, бақ ытқ а тырысуына қ ұ қ ығ ы бар делінген.
Келесі ойшыл-Томас Пейн (1737-1809). Ол Америка халқ ын азаттық кү реске шақ ырды. Ол бірінші болып қ оғ ам мен мемлекетті ажыратты. Оның ойынша, мемлекетті қ оғ ам тудырды. Ү кіметтің мақ саты қ ауіпсіздікпен бостандық ты қ амтамасыз ету. Пейн соғ ысқ а қ арсы болды, бейбітшілікті жақ тады.
Германияның ойшылы Иммануил Кант (1724-1804). Оның " Космополиттік кө зқ арас жө ніндегі жалпы тарихтың идеялары", " Ө мірлік бейбітшілікке" деген ең бектері бар. Оның ойынша адам бір іс бастағ анда ө негелік, адамгершілік заң ын басшылық қ а алу керек. Ол басып алушылық ты, тонаушылық соғ ысты, оғ ан дайындық ты ә шкерледі. Мемлекеттер арасындағ ы халық аралық сауда мен ө зара қ арым-қ атынасты бейбітшілікті орнату мен сақ таудың қ ұ ралы деп білді.
Пролетариат кү ресінің алғ ашқ ы кезенінде Сен-Симон. Фурье, Оуэн сияқ ты социалист-утопистер болды. Ә ркім ө з қ абілетіне қ арап ең бек ету, ақ ы алу сияқ ты пікірлер айтты. Олар материалдық игіліктерді ә діл бө лу мә селесіне баса назар аударды.
6. К. Маркс пен Ф. Энгельстің саяси идеялары
1. Капиталистік қ оғ амды жою туралы қ ажеттілік.
2. Коммунизмді қ ұ ру идеясы.
3. Саясат туралы жалпы теорнялық жә не методологиялық ойлары.
4. Тап кү ресі, пролетариаттың тарихи міндеті жә не оның одақ тар туралы пікірлері.
5. Мемлекет, пролетариат диктатурасы туралы тұ жырымдама.
6. Жұ мысшы тобының азаттық кү ресінде коммунистік партияның жетекшілік рө лі.
7. Пролетариаттар кү ресінің стратегиясы мен тә сілдері жө ніндегі принциптері.
8. Ғ ылыми социализмнің коммунистік қ оғ амның негізгі белгілері, мә ні сипаты туралы қ ағ идалары.
9. Соғ ыс жә не ә скер, революция жең істерін қ орғ ау тұ рғ ысындағ ы саяси ойлар.
XIX ғ асырдың бірінші жартысындағ ы буржуазиялық қ оғ амның таптық кү ресінің шиеленіске бастауы - марксизм теориясын тудырды.
К. Маркс (1818-1883) философия мен саяси экономияда жаң алық ашты: ө ндіргіш кү штер мен ө ндірістік қ атынастар салдарынан қ ақ тығ ыс туып, аяғ ы социалистік революцияғ а айналады, басты рө лде - пролетариат болады. Олар шаруамен одақ тасуы қ ажет деді.
К. Маркс пен Ф. Энгельс пролетариат диктатурасы туралы ілімді дү ниеге ә келді. Ал басшылық жасаушы- коммунисттік партия болады деген тұ жырымдама жасады.
7. В. И. Лениннің саяси теориялық кө зқ арастары. В. И. Лениннің идеялары
В. И. Ленин тө мендегідей идеялар ұ сынды:
1. Жаң а тұ рпатты саяси партия туралы ілім.
2. Жұ мысшы табының одақ тары туралы маркстік идеяларды жаң а жағ дайғ а байланысты тұ жырымдауы.
3. Социалистік революцияның лениндік теориясы.
4. Жаң а саяси жағ дайда коммунистік партияның стратегиясы мен тә жірибесін ұ сынуы.
5. Буржуазиялық -демократиялық революцияның социалистік революцияғ а ұ ласуы, имперализм туралы пікірлері.
6. Пролетариат мемлекетінің ұ лт саясаты жө ніндегі теориялары.
7. Социализм тұ жырымдамасының негізгі бағ ыттары.
В. И. Ленин (1870-1924) К. Маркс пен Ф. Энгельстің ізбасары болды. Ол капитализм дамуының, импералистік сатысының заң дылық тарын зерттеді. Жаң а тұ рпатты партия туралы ілімді жасады жә не соның ұ йымдастырушысы болды. Жаң а қ оғ ам қ ұ ру ісін Ленин елді индустрияландырумен, ауыл шаруашылығ ын кооперациялаумен жә не мә дени революцияны жү зеге асырумен байланыстырды. Марксизм-ленинизм идеясы коммунизм кезінде мемлекет, саясат болмайды деп ұ қ ты.
8. Қ азақ жеріндегі ойшылдар
Қ азақ халқ ының рухани мұ расы да саяси ой-пікірлерге бай. Қ азақ тың алғ ашқ ы философы, ә леуметтанушысы. Математигі, физигі, астрономы, ботанигі, логика жә не тіл маманы, музыка зерттеушісі Ә бу Насыр Мұ хаммед Ибн Тархан ә л-Фараби 870-950 жылдары ө мір сү рген. Ол екінші Аристотель атанғ ан. Барлығ ы 160-тан астам трактат жазғ ан. " Бақ ытқ а жету жолдары", " Саясат туралы", " Азаматтық саясат" деген ең бектері бар.
Ә л-Фараби басқ ару тү рін екіге бө лген:
1. Қ айырлы - халық ты бақ ытқ а апарады.
2. Қ айырымсыз - мұ нда теріс ә рекеттер болады. Ә л-Фарабидің айтуынша адам бақ ытты болуғ а лайық ты, сондық тан сол ол бақ ытын табуғ а тиіс. Оғ ан ол тынымсыз ең бек арқ ылы ғ ана жетуге болады дейді. Ұ лы дана халық тар достығ ын қ олдады.
Қ азақ даласындағ ы ойшылдардың бірі — Жү сіп Хас-хаджиб Баласағ ұ ни (1021-1075). Ол - ақ ын, философ, қ оғ ам қ айраткері болғ ан. " Қ ұ тадғ у білік" (Қ ұ тты білік) деген дастаны бар. Ол тү рік тілінде жазылғ ан. Мұ нда адамның тағ дыры, қ оғ амдағ ы орны мен рө лі, халық тың санасы, ә дет-ғ ұ рпы, т. с. с берілген. Ө мірден ә діл заң ды, еркіндікті аң сағ ан.
Қ азақ халқ ының, тарихында ө шпес із қ алдырғ ан хандар да бар. Олар Қ асым, Есім, Тә укехандар, " Қ асымханның қ асқ а жолы", " Есім ханның ескі жолы" деп халық олар жасағ ан заң, тә ртіптерді кө пке дейін ұ мытпағ ан.
Ал Тә уке хан " Жеті жарғ ы" деп аталғ ан қ азақ ә деп-ғ ұ рып заң дарының жиынтығ ын жасады. Мұ нда қ ұ қ ық тық тә ртіп деп мемлекеттік қ ұ рылымының негізгі принциптері айқ ындалды. Ол " халық кең есі" мен " Билер кең есін" тұ рақ ты орган ретінде қ алыптастырып, рө лін арттырады. Тә уке хан қ азақ қ оғ амына тү бегейлі ө згерістер ә келген ірі реформатор болды.
Қ азақ тың белгілі ойшысы-Шоқ анУалиханов (1835-1865). Ол ғ алым. ағ артушы-демократ, саяхатшы, этнограф, зерттеуші. Халық ты патша-шенеуліктері мен жергілікті байлардың зорлық -зомбылық тарынан қ орғ ауды, қ олынан келгенше оның рухани жә не мә дени ө ркендеуіне ық пал жасауды ө зінің мақ сат-мү десі деп білді. Шоқ анның ойынша, халық ты қ анаудан қ ұ тқ ару ү шін билікті жою керек, сонда ғ ана халық бақ ытты болады. Қ азақ еліндегі тә ртіпті ө згертудің жолдарын іздеді. Қ оғ амдық қ ұ рылыстың жаң артудың жолы ретінде реформаны таң дады. " Сот реформасы жайындағ ы хат" деген ең бек жазды. Сол реформаны іске асыру ү шін кө п зерттеулер жү ргізген.
Саясатқ а ат салысқ ан тұ ң ғ ыш ұ стаз - Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) халық ты дү ниеге " дұ рыс кө зқ араспен" қ арауғ а тә рбиелеуді ө зінің негізгі мақ саты етіп қ ойғ ан.
Тек білім, ағ артушылық қ ана бұ қ ара халық ты билеп-тө стеушілердің қ ысым қ ыспағ ынан қ ұ тқ ара алады деп, барлық кү ш-жігерін олардың білімін кө теруге арнағ ан. 1887ж. Ырғ ызда 20 адамдық интернат жә не қ азақ қ ыздарына арнайы мектеп ашқ ан.
Қ азақ даласының ғ ұ лама ойшылы - Абай Қ ұ нанбаев (1845-1904). Ол қ азақ халқ ының мү ддесі ү шін кү ресте достық, татулық, бірлік- керектігіне назар аударды. Ол адамның " ақ ыл, ғ ылым, қ айрат" арқ ылы жоғ ары дә режеге кө теріліп, асқ ақ тайтындай қ оғ амның прогрестік дамуын аң сады.
Қ азақ жерінде саяси сананың дамуына XIX ғ асырдың аяғ ы XX ғ. басында пайда болғ ан алғ ашқ ы зиялылар қ ауымы да ық пал етті. Оларғ а: Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов, М. Шоқ ай, М. Тынышбаев, М. Жұ мабаев, Б. Қ аратаев, Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтерді жатқ ызуғ а болады.

9. Қ азіргі кездегі саяси ілім
XX ғ бас кезінде Батыс елдерінде 1. " Солидаризм" ілімі кең ө ріс алды. Оның негізін салушы француз ғ алымы Л. Дюги. Бұ л ілім бойынша ә рбір тап ө мірде ө з міндетін атқ арып, қ оғ амның ынтымақ тастығ ы мен ү йлесімділігін қ амтамасыз етуі керек.
Бұ дан соң 2. " Элитаризм" теориясы дү ниеге келді. " Элита" - яғ ни француз тілінде " ең жақ сы" " іріктелген", " сұ рыпталғ ан", " таң даулы" дегенді білдіреді. Бұ л ілімнің ө кілдері -Г. Моска, В. Парето.
3. " Фашизм" - ең бекшілерді басып-жаншу зорлық -зомбылық тың шектен тыс тү рлерін пайдалану, қ оғ ам жә не адам ө мірін қ атан қ адағ алау.
4. " Геосаясат" теориясы. Негізін салушы Ф. Ратцель. Бұ л теория бойынша мемлекеттің, ө мірі қ ауіпсіз сенімді болу ү шін оғ ан жеткілікті географиялық кең істік қ ажет. Ал ондай мү мкіндік болмаса қ арудың кү шімен қ амтамасыз ету керек.
5. " Тоталитаризм" - бұ л мемлекет тарапынан қ оғ амның
жә не ә р адамзаттың ө мірін катаң бағ алауғ а алатын мемлекеттік саяси қ ұ рылыс.
6. Либерализм - мемлекетті реттеу, " Аралас экономиканы", саяси ә ділеттілікті, пікір алуандығ ын алғ а тартады.
7. " Консервативтік" –мемлекеттік реттеуге қ арсы. Керісінше, ол ештең еге араласпауы керек, шексіз бә секе бостандығ ын берген дұ рыс деп санайды.

Қ ОЛДАНЫЛҒ АН Ә ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Ө. Қ. Шеденов. Экономикалық ілімдер тарихы. Алматы - Ақ тө бе, 2006ж.
2. Саяси экономия. Оқ улық. Алматы, 1982ж.
3. Мұ ртаза Бұ лұ тай. Дін жә не мә дениет.
4. Я. Ә убакіров. Экономикалық теория негіздері. Алматы «Санат», 1998ж.
5. Шеденов Ө. Қ. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе – 2004ж. «А-Полиграфия».

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒