Ежелгі замандағы саяси ойлардың қалыптасуы 1 страница

Ежелгі замандағ ы саяси ойлардың қ алыптасуы

Нақ тылы бір тарихи дә уірдегі қ оғ ам, мемлекет, қ ұ қ ық, саясат туралы ойларды дұ рыс тү сіну ү шін сол қ оғ амның, сол дә уірдің белгілі бір ә леуметтік топтары мен таптары ү шін, олардың қ андай мү дделерді қ орғ ағ андығ ын, бұ л ілімнің авторы қ андай мақ сат пен позиция ұ станғ андығ ын білу шарт. Сонда ғ ана саяси жә не сол мемлекеттің ерекшелігіне қ арай дұ рыс бағ а беруге болады. Ең алдымен саяси ілімдер тарихының негізгі кезең дері мен оның ерекшеліктерін жә не саяси тарихын терең білу шарт.

Саяси ілімдер тарихын хронологиялық жә не мазмұ ндық тә ртіппен ірі тө рт кезең ге бө луге болады:

Ежелгі замандағ ы саяси ілімдер тарихы (алғ ашқ ы мифтік кө зқ арастардың пайда болуынан, б. з. д. 3 мың жылдық тан – б. з. V ғ асырына дейін).

Орта ғ асырлар мен Қ айта ө рлеу дә уіріндегі саяси ілімдер тарихы (V-XVIIғ ғ ).

Жаң а заман жә не ХХ ғ асырғ а дейінгі саяси ілімдер тарихы.

ХХ жә не ХХІ ғ асырлардағ ы саясат туралы ойлар.

Саяси ілімдер алғ ашқ ы кезең де адамдардың алғ ашқ ы мифтік кө зқ арастары негізінде пайда болды.

Адамзат саясаттың сиқ ырлы сырын, қ ұ былмалы қ ұ былысын ө те ерте заманнан тү сініп – білгісі келген. Ежелгі Шығ ыс ойшылдары мемлекеттің, саяси биліктің мә н-мағ ынасы неде жә не кімге қ ызмет етеді, қ оғ амдық қ ұ былыстың қ андай тү рлері бар жә не олардың ең жақ сысы, халық қ а ең қ олайлысы қ айсысы деген сияқ ты сауалдарғ а жауап іздеген. Бірақ ол кездеге пайымдаулар негізінен діни-мифологиялық сарында болғ аны белгілі. Себебі, ертедегі адамдар жер бетіндегі ө мірге қ ұ дайдың қ ұ дыретінен туғ ан жалпы ә лемдік космостық тә ртіптің бір ажырамас бө лігі ретінде қ арады. Мысалы, Мысырда (Египетте), Вавилонда (қ азіргі Ирак), Ү ндістанда, Қ ытайда сол кездегі мифтерге сү йенсек, басқ арушының билік кө зі қ ұ дайда жә не ол жер бетіндегі істерді реттеп, тындырып отырады. Кө не Қ ытай мифі бойынша билік қ ұ дайдың қ ұ дыретімен жү ргізіледі де, ал іске асырушы онымен байланысты император болып есептеледі. Ә рине, діни кө зқ арастар мен парадигмалар ғ ылыми болып саналмайды, бірақ біз мұ ны жоқ қ а да шығ ара алмаймыз, себебі қ азіргі кезде діннің қ айтадан қ оғ амда ү лкен орын ала бастағ анына қ арасақ, мемлекеттегі жә не мемлекет аралық саясаттағ ы діннің орны ерекше.

Ежелгі шығ ыстың саяси ойлары (буддизм, конфуцийшылдық, даосизм, заң шылдар мектебі). Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар (Платон, Аристотель, Цицерон). Ортағ асырлық Шығ ыстағ ы саяси ойлар (Ә л-Фараби, Низами, Ә лішер Науаи). Саяси ойлар тарихындағ ы Еуропалық ортағ асыр (Марк Аврелий, Фома Аквинский). Қ айта ө ркендеу дә уіріндегі саяси ойлар (Н. Макиавелли, Томас Мор, Жан Боден). Еуропалық ағ артушылық дә уірдегі саяси идеялар (Т. Гоббс, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Ж-Ж. Руссо). ХХ ғ асырдағ ы шетелдік саяси ой-пікірлер (В. Парето, Д. Истон, Г. Моска, М. Вебер, Т. Парсонс, М. Дюверже)

Батыс елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде қ арқ ынды дамыды. Онда қ оғ ам шығ ыс елдерімен салыстырғ анда кө п жағ дайда қ арама-қ арсы ө рістеді. Саяси ұ йым тү рін жеке мемлекет болып саналғ ан қ алалар қ ұ рды. Патшалық ө кіметтің орнына аристократиялық жә не қ ұ лиеленушілік демократия орын алды. Саяси ө мір қ ызу ө рбіді, ол саяси сана теориясының терең дамуына ә келді. Сондық тан олардың саяси санасы мифтен теорияғ а тез ауысты.

Платон – антикалық заманның ғ ана емес, бү кіл философия, саяси ілімдер тарихындағ ы ұ лы ойшылдардың бірі (б. з. д. 407-399). Платон идеалды мемлекет туралы ең бегінде ә ділдікті ә ркімнің ө з ісімен айналысуынан жә не басқ аның ісіне араласпауынан кө реді. Адамдардың ә леуметтік топқ а бө лінуімен олардың арасындағ ы мү лік тең сіздігін қ алыпты жағ дай ретінде қ арастырады.

Платон адамдардың жан дү ниесіне мемлекеттік қ ұ рылымның бес тү рінің сә йкес келетінін айтады (аристократия, тимократия, олигархия, демократия жә не тирания). Олардың ә пқ айсысы биліктерін ө з мү дделеріне қ арай іске асырады. Тимократияда ә скери адамдар билікте болады, олар жиі соғ ысады, соғ ыс мемлекеттің басты байлығ ы болып есептеледі. Олигархияда байлар билікке ие болғ андық тан, ө здеріне дұ шпандық ниеттегі кедейлермен ү немі қ ақ тығ ыста болады. Бұ л мемлекетте кедейлердің наразылығ ы нә тижесінде кез-келген уақ ытта мемлекеттік тө ң керіс болуы мү мкін. Тирания – мемлекеттік қ ұ рылымның заң сыздық пен зорлық -зомбылық ү стемдік еткен ең нашар тү рі.

Платон идеалды мемлекет қ ұ ру туралы жобасында аристократиялық мемлекеттік қ ұ рылымды жақ тайды жә не ө з жобасының қ иындық пен болса да жү зеге асатынына сенеді. Идеалды мемлекеттің ө зі де мә ң гі ө мір сү ре алмайды.

Платонның шә кірті Аристотель (б. з. д. 384-322жж). Ең бектері: «Афины политиясы», «Саясат», «Никомах этикасы». Аристотель тұ ң ғ ыш рет саясат ғ ылымы туралы талдау жасауғ а кірісті. Саясатты ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сіну адамгершілік пен этиканың дамығ ан ұ ғ ымы болып табылады. Ә ділдіктің екі тү рін кө рсетеді: тең естіретін жә не ү лестіретін. Тең естіретін ә ділдіктің ө лшемі ретінде «арифметикалық тең дік» қ арастырылады. Бұ л принциптің қ олданылу аясы – азаматтық -қ ұ қ ық тық мә мілелер, шығ ынды қ алпына келтіру, жаза жә не т. б. ал ү лестіру ә ділдігі «геометриялық тең дік» принципі тү рінде ұ сынылады жә не бұ л принцип ортақ игіліктерді ең бегі мен қ оғ амдағ ы орнына қ арай бө луге негізделеді.

Мемлекеттің дұ рыс тү рлері: монархия, аристократия, полития;

Мемлекеттің бұ рыс тү рлері: тирания, олигархия, демократия.

Ежелгі Ү ндістандағ ы саяси ілім ү ндіс қ оғ амында ұ зақ ғ асырлар бойы олардың рухани жә не ә леуметтік-саяси ө мірінде ү стем болғ ан брахмандарғ а тікелей байланысты болып келеді.

Брахманизм идеяларының алғ ашқ ы кө ріністері б. з. д. екі мың ыншы жылдық тағ ы «Веда» ескерткіштерінде кездеседі. «Веда» - «білім, кіріспе» (Санскрит тілінде) деген ұ ғ ымды білдіреді. Веда бойынша барлық варналар мен олардың мү шелері қ ұ дай кө рсетіп берген «дхармағ а» - заң дарғ а, міндеттерге, қ ұ қ ық тар мен ережелерге бағ ынуы тиіс. Дхармадағ ы ережелер бойынша брахмандар қ оғ амда жоғ ары дә режеде жә не ү стемдік жағ дайда кө рсетіледі. Оқ у, білім, дін ілімін, қ ұ рбандық шалу, ө зіне жә не ө згеге арнап садақ а ү лестіру, садақ а алу ісін қ ұ дай брахманғ а міндеттеген.

«Ману заң дарында» адамдардың варналарғ а бө лінуі жә не олардың қ оғ амдағ ы орны мен ә леуметтік тең сіздігі қ орғ алады. Мұ нда да брахмандардың жоғ ары дә режедегі жағ дайы мен ү стемдігі, артық шылығ ы туралы айтылады. Тіпті патшалар да брахмандарды қ ұ рметтеуге, олардың ақ ыл-кең естері мен талаптарын орындауғ а, олардан «Веда» ілімін оқ ып ү йренуге тиісті. Бұ л заң бойынша патшаның басты міндеті варна жү йесін қ орғ ау жә не оғ ан қ арсы келгендерді жазалау болып табылады.

«Ману заң дары» бойынша патшаның ө кілдігі шектеулі, ол брахмандардың ақ ыл-кең естерін тың даумен қ атар кейбір талаптарғ а да сә йкес болуы керек. «Ману заң дарының » 3-бабында «ақ ылсыздық пен ө з елін азапқ а салғ ан патша уақ ыт кү ттірместен ө зінің ағ айын-туыстарымен бірге елден кетуі тиіс жә не ол ө мірден айырылады» деп айтылады. «Ману заң дарында» жазағ а кө п кө ң іл бө лінген, оның басты мақ саты варналарды сақ тауғ а жә не қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан. Қ ұ дай иелігінің ұ лы ретінде жаза (данда) оның жердегі бейнесі «таяқ » деген ұ ғ ымды білдіреді. Яғ ни, жаза ө зінің бұ л ұ ғ ымында «басқ ару ө нері» (данданиттер) деген мағ ына береді.

Б. з. д. VI ғ асырда Будда («данышпан» деген ұ ғ ымды білдіреді) деген атпен белгілі болғ ан Сиддхартха Гаутама «ең бастысы – адамның атағ ы мен шық қ ан тегі емес, адамгершілігі» деп ү йретті. Буддистер ү шін брахмандар артық шылық қ а ие болғ ан варна мү шесі емес, қ арапайым адамдардың бірі.

Будда ілімін жақ таушылар дхарманы табиғ и заң дылық ты басқ арушы ә лем ретінде кө реді. Саналы мінез-қ ұ лық ү шін танымның қ ажеттілігі, табиғ и заң дылық ты қ абылдау жә не мойындау туралы айтылады. Адам ө мірінің мә ні байлық пен атақ та емес, ә рқ ашан шындық ты айтып, мейірімділік пен қ айырымдылық қ а ұ мтылуда екендігі дә ріптеледі.

Дхарма тү сініктемелерінде адамдардың бір-біріне бауырмалдығ ы, қ айырымдылығ ы, жамандық қ а жамандық пен емес, жақ сылық пен жауап беру арқ ылы ғ ана бұ л ә лемді ізгілікті ө мірге қ ол жеткізетіндігі баяндалады. Буддизм ілімі бойынша адамдардың балығ ы тең дә режеде.

Ежелгі Қ ытай қ оғ амдық -саяси ойындағ ы ық палды ағ ымдардың бірі даосизм ілімінің негізін салушы болып б. з. д. VI ғ асырда ө мір сү рген Қ ытай оқ ымыстысы Лао-цзы болып саналады. Оның басты ең бегі «Дао жә не дэ туралы кітап» («Дао дэ цзин») Аспан астындағ ы кү штер туралы дә стү рлі діни тү сініктерден даосизмнің айырмашылығ ы – аспан астындағ ы билеушіден тә уесіз заттардың табиғ и дамуы мен табиғ и заң дылық тары туралы сипаттама берілуінде. Яғ ни, даосизм ілімі «дао» ұ ғ ымына негізделеді, ал «дао» «алғ ашқ ы тү п негіз» дегенді білдіреді.

Даосизм ілімінде аспан, табиғ ат жә не қ оғ ам заң дылық тары анық талады. Бұ л заң дылық жоғ ары қ айырымдылық пен табиғ и ә ділдікті жақ тайды. Дао ілімі бойынша барлық адам тең. Ө з дә уіріндегі мә дени жетімсіздіктер мен адамдардың ә леуметтік-саяси тең сіздігін, халық тың қ айыршылық жағ дайын жә не т. б. Лао-цзы даодан ауытқ у деп есептейді. Сол кездегі халық тың ауыр жағ дайына наразылық білдірген Лао-цзы даоның ә ділдікті қ айта орнататынына сенеді.

Даосизм ілімінде адамдардың қ анағ атшылдығ ы мен белсенді ә рекеттерден тартыну принципі кө бірек орын алғ ан. Лао-цзы сонымен бірге соғ ыстың барлық тү рі мен армияны қ атты сынғ а алады. Оның айтуынша, ә скер жү ріп ө ткен жерде арам шө птер мен тікенектер ғ ана ө седі, ү лкен соғ ыстардан кейін ашаршылық жылдары басталады. Прогрестік дамуды жақ тырмағ ан Лао-цзы ө ткен дә уірге қ айта оралуды жә не білім мен ғ ылымнан бас тартуды ұ сынады. Оның айтуынша ақ ылды билеуші ө зінің қ ол астындағ ыларғ а «дао» жолымен жү руге жағ дай жасайды. Ондай билеуші халық тың жеке ісіне араласпайды. Оның басты мақ саты – елдегі тә ртіп пен заң дылық ты сақ тау ғ ана.

Қ ытайдағ ы саяси ілім тарихында конфуцизм ілімі маң ызды роль атқ арады. Оның негізін қ алағ ан б. з. д. 551-479 жылдары ө мір сү рген ұ лы Қ ытай ойшылы Конфуций болды. Оның кө зқ арастары оның шә кірттері қ ұ растырғ ан «Лунь юй» («ә ң гімелер мен пікірлер») кітабында жинақ талғ ан. Бұ л кітап ғ асырлар бойы Қ ытай халқ ының ө мірі кө зқ арасына, тә лім-тә рбиесіне едә уір ық пал етті. Оның даналық туралы ө сиеттері ә лі кү нге дейін мә нін жоғ алтқ ан жоқ. Ол «даналық қ а біз ү ш тү рлі жолмен жетеміз, ең ізгі жол – санамен саралау, ең оң ай жол – еліктеу, ең қ иын жол – тә жірибеден тә лім алу» деді.

Дә стү рлі кө зқ арастарғ а сү йенген Конфуций мемлекеттің патриархалды – патерналистік концепциясын жасады. Оның айтуы бойынша, мемлекет – ү лкен отбасы. Патшаның қ ол астындағ ыларғ а билігі ә кенің балағ а билігі ретінде кө рсетіледі. Патшаның билігі отбасындағ ы жасы кішілердің ересектерге бағ ыныштылығ ымен тең естіріледі. Конфуций суреттеген ә леуметтік-саяси жү йедегі адамдар тең сіздігі, «қ араң ғ ы адамдар», «тө менгі адамдар», «қ ұ рметті адамдар», «жоғ ары шенді адамдар», «лауазымды адамдар» ретінде кө рсетіледі.

Ә леуметтік тең сіздікті қ алыпты жағ дай ретінде қ арастырғ ан Конфуций аристократиялық билік концепциясын, яғ ни ақ сү йектер тобының билігін жақ тады. Биліктің зорлық сыз тә сілін жақ тағ ан Конфуций билеушілерді ө з бағ ыныштыларына қ айырымды болуғ а шақ ырады. Билеуші қ айырымды болса, тө менгі адам да қ айырымды болады. Биліктің осы ережесін ұ станғ ан Конфуцийден «Шө п жел соқ қ ан жақ қ а қ исаяды» деген нақ ыл сө з қ алғ ан. Ішкі жә не сыртқ ы соғ ыстарғ а қ арсы болғ ан Конфуций Қ ытай жерінен алыс тұ ратын басқ а халық тарды білімділікпен жә не ақ ылмен жаулап алуды ұ сынады.

Орта ғ асырлық араб философиясында саясат, мемлекет жә не билік пен қ ұ қ ық туралы ойлар Ә бу Насыр ә л-Фарабидің (870-950 жж) ең бектерінде жан-жақ ты талқ ыланды. Саясат, мемлекет жә не билік арасындағ ы айырмашылық тарғ а кө ң іл бө лмеген араб философы бұ л ұ ғ ымдарды синонимдер ретінде бағ алап саясат пен саяси ілімнің басқ а варианттарын ұ сынды. Саяси мә селелерді қ арастыруда араб-мұ сылман философы кө п жағ дайда грек ойшылдары Аристотель жә не Платонның ең бектріне сү йенді. Саясат. Ол ү шін ө зі «қ айырымды қ ала» деп ат қ ойғ ан идеалды мемлекет істері туралы ғ ылым болып саналады. Мұ ндай қ алалар ретінде бірге тұ рғ ан, мақ саттары бір, бір басшылық қ а бағ ынғ ан шағ ын қ ауымнан бастап Араб халифатына дейінгі адамдар қ ауымдастығ ын тү сінді.

Ә л-Фараби «Қ арапайым қ ала тұ рғ ындарының кө зқ арастары туралы» трактатында қ ала тұ рғ ындарын бес топқ а бө леді. Оның ойынша, «қ ала бес тү рлі адамдар тобынан

қ ұ ралады: ең қ ұ рметті адамдардан, шешендерден, ө лшеушілерден, жауынгерлерден, жә не байлардан». Ә л-Фараби ең қ ұ рметті адамдарғ а ақ ылдыларды, пайымдағ ыш адамдарды,

маң ызды істерде беделге ие болғ ан адамдарды жатқ ызады. Екінші топтағ ы шешендерге – діни қ ызметкерлерді, ақ ындарды, музыканттарды, хатшыларды жә не шығ армашылық жұ мыспен айналысатындарды, ал ө лшеушілерге – есепшілерді, дә рігерлерді, астрологтарды, математиканы оқ ытушыларды қ осады. Байлар дегеніміз- қ алада байлық табатындар, егіншілер, мал ө сірушілер, саудагерлер, қ ол ө нершілер.

Ә л-Фараби қ айырымды қ ала басшысында алты тү рлі қ асиет болу керек деп есептеген. Олар: даналық, асқ ан пайымдылық, сенімділік, ойлау қ абылетінің жоғ ары болуы, соғ ыс ө нерін жетік білуі, денсаулығ ының мық ты болуы. «Осының бә рін ө з бойында ұ штастыратын адам барлық уақ ытта кімге еліктеу керек екенін, кімнің айтқ ан сө зі мен ақ ылына қ ұ лақ қ ою керек екенін кө рсететін ү лгі болады. Мұ ндай адам мемлекетті ө зінің қ алауынша басқ ара алады».

VIII-XI ғ асырларда Орта Азия мен Қ азақ станда ислам дінінің таралуына байланысты араб тілі мен жазуы кең інен қ олданыла бастады. Ірі қ алаларда білім беру ісі мен ғ ылым дамыды. Араб Шығ ысы мен Ү нді-Иран жә не Орта Азия ә лемінде аталғ ан кезең де ә дебиет пен ғ ылымның, саяси ой пікірдің дамуына тікелей ә сер еткен ақ ыл-ой тө ң керісі болды. Мұ сылмандық Ренессанс деп аталғ ан осы дә уірде ө мір сү рген Жү сіп Баласағ ұ н, Махмұ т Қ ашқ ари, Ахмет Яссауи, Сү леймен Бақ ырғ ани, Ахмет Иү гінеки жә не тағ ы басқ а ғ ұ ламалардың шығ армалары мен ең бектері кең інен мә лім болды.

Италияндық Никколо Макиавелли (1469-1527) заманының кө рнекті ойшылы болды. «Государь», «История Флоренции» деген ең бектерімен діни кө зқ арастан қ ол ү зіп, саясат туралы теологиялық пікірге қ арсы болды. Ортағ асырлық қ ұ дайлық тұ жырымдаманы тарихи объективтік қ ажеттілік жә не заң дылық идеялармен немесе ө зі атағ андай тағ дырмен байланыстырды. Адамдардың кү шіне сеніп, оларды саясатпен белсенді, шығ армашылық пен айналысуды нұ сқ айды. Дінді бұ қ араны идеологиялық тұ рғ ыдан тә рбиелеу жолында пайдалану керек дейді. Сондық тан жалпы діннен қ ол ү зе отырып, саясатты тә жірибелік ғ ылым ретінде негіздейді. Схоластиканы жоқ қ а шығ арады. Нақ ты саяси ө мірдің христиан моралінің уағ ыздарымен еш байланысы жоқ, дейді. Саясатты тә жірибелі ғ ылым деп негіздеуі теология мен схлоастикағ а берген соқ қ ысы еді. Ол сонымен қ атар антикалық жә не буржуазиялық саяси ғ ылымды байланыстырушы буын болды. Макиавелли жаң а заман ү шін саяси ғ ылымның негізгі теримндерінің бірі стато (мемлекет) деген сө зді енгізді. Мемлекет пен саясатты «адамның кө зі» деп қ арап, оның ө згеріп отыратындығ ын кө рсетеді, халық пен аристократтардың арасындағ ы кү рес деп қ арастырады. Мемлекеттің тү рінің ө згеруіне ә сер ететін факторларды қ арастырады.

Мемлекеттің формалары ә ртү рлі болады: жеке адамның билігі, аздағ ан адамдардың, бү кіл халық тың билігі. Аздағ ан адамдардың билігінде монархия, аристократия жә не демкоратия болып келеді. Ә р тү рдің орнауы кү штердің арасалмағ ына байланысты дейді. Диалектикалық тұ рғ ыдан тү сіндіреді. Ең басты тү рлері: монархия мен республика деп кө рсетеді. Монарх болса да, адал болуы керектігін айтады. Тә жірибе кө рсетіп отырғ андай, князьдер берген сертін орындау арқ ылы емес, алдаумен, айламен ә рекет жасау жолымен орасан зор істер тындырғ ан дейді. Макиавелли монархияны тиранияғ а қ арсы қ ойғ анда абсолютизмді ақ тау ү шін жасайды. Қ айткен кү нде мемлекетті нығ айтуды кө здеген. Бө лшектенген Италияны кү шейті ү шін бір адамның диктатурасы, қ антө гіс сө зсіз болады, уақ ытша ө тпелі шара қ ажет, тек ерікті мемлекет қ уатты бола алады, егер ол ортақ игілікке қ ызмет ететін болса дейді. Республиканы негіздеу ү шін дворяндарды қ ұ рту керек дейді. Бұ л оның ілімінің буржуазиялық бағ ытын кө рсетеді. Буржуазияның мемлекеттің демократиялық формасын қ алайтыны белгілі.

Бірақ Макиавеллидің демократиясы дә йекті емес. Демократиялық, аристократиялық, монархиялық элементтерді қ арастырады. Ежелгі Рим осындай аралас билік тү рлерін қ олдану арқ ылы қ уатты болғ ан дейді. Макиавеллидің аралас мемлекет формалары тұ жырымдамасын кейін Дж. Локк, Ш. Монтескье жә не басқ а саясат ойшылдары қ абылдады. Макиавелли – ең алдымен патриот болды. Италияны қ уатты, тұ тас мемлекет тү рінде кө руді аң сады. Бұ л жолда ол елін феодализм мен шіркеудің тежеуінен алып шығ ып, прогресс, революциялық ө згерістер мү мкіндіктерін таба білді. Оның ілімі іс-қ имылғ а, шығ армашылық қ а, бостандық қ а, қ айта жаң артуғ а шақ ырады. Мұ ның ө зі саяси ойлаудағ ы орта ғ асырлардан жаң а заманғ а жол салғ ан рефолюция еді.

Реформация. ХYI-ғ асырдың бірінші жартысында Батыс жә не Орталық Еуропада католицизмге қ арсы діни қ озғ алыс басталды. Орталығ ы Алмания болды. Реформациялық қ озғ алысқ а ә ртү рлі қ оғ амдық кү штер қ атысты. Мемлекет, заң, қ ұ қ ық туралы саяси бағ дарламалары да ә ркелкі болды. Олардың барлығ ы шіркеу қ ұ рылымын радикалды, қ арапайым ету, демократияландыру болды.

Реформацияның бастаушысы Мартин Лютер (1483-1546) ә рбір қ ұ дайғ а сенуші асқ ан сенім арқ ылы ө зін-ө зі қ ұ тарады деп дә ріптеді. Христиан дінін уағ ыздады. Адамның еркі, нанымы, жаны, ішкі дү ниесі мемлекеттің қ ыпалынан, заң ынан тысқ ары тұ рады деді. Мемлекет туралы тұ жырымдамасыда ол князь-монарх билікті сонда ғ ана ақ ылмен пайдаланады, егер ол билікті кең шілік деп тү сінбей, оны қ ұ дай жү ктеген міндет деп қ араса дейді. Христиандық билеуші халық тың қ ызметшісі болуы керек. Лютер Алманияда демократиялық ө згерістер жсаудан аулақ, бірақ монархқ а бағ ыну керек, ү кіметке қ арсы шық пау керек дейді. Кө зқ арастары қ айшылық тарғ а толы. Аймақ тық князь абсалютизмнің орнығ уының кепілі дейді. Діни фанатизм де орын алды, реформацияғ а кедергі де жасады.

Томас Мюнцердің (1490-1525) шаруалық -плебейлік кө зқ арасы реформациялық қ озғ алысты қ андай болмасын қ анаушы тә ртіпке, ә леуметтік тең сіздікке, княздер билігіне, шіркеулер қ ыспағ ына бітіспес ашық кү реске айналдырды. Соның нә тижесінде Алманияда 1524-26 жылдары шаруалар соғ ысы болмай қ оймады. Мюнцердің шығ армалары: «12 статья», «Статьялық хат». Шығ армаларында билікті қ арапайым халық қ а беру керек деді. Республикалық идеяны жақ тады. Белсенді революциялық қ имыл жасайтын адам болды, ө з ғ асырынан озып кетті. Таптық айырмашылық жоқ, жекеменшік жоқ, қ оғ амның мү шелеріне кедергі тудыратын мемлекеттік билігі жоқ қ оғ амдық қ ұ рылысты қ алады.

Жұ мысшылардың бұ л қ озғ алыстарының бә рі капиталистік жү йеге қ арсы бағ ытталды. ХІХ ғ. 40-шы жылдары пролетариаттың революциялық қ озғ алыстарының орталығ ы Германияғ а ауысты. Қ алыптасқ ан осы жағ дайлардың жиынтығ ы марксизмнің 40-шы жылдары Германияда пайда болуына ә келді.
Марксизм – бұ л жұ мысшы табының, жұ мысшы табы ү шін қ алыптасқ ан ілім. Маркс ілімі туралы В. И. Ленин «Маркстік ілімі – ең кү шті ілім, ө йткені ол дұ рыс ілім. Ол ілім – адамдарғ а жоқ қ а сенудің қ андайымен болса да, реакцияның қ андайымен болса да, буржуазиялық езгіні қ орғ аудың қ андайымен болса да ымыраласпайтын тұ тас кө зқ арас беретін толық жә не жү йелі ілім. Ол ілім – адамзаттың ХІХ ғ асырда жасағ ан неміс философиясы, ағ ылшын саяси экономиясы, француз социализмі сияқ ты таң даулы ілімдердің заң ды мирасқ оры... », - деп жоғ ары бағ а береді. Марксизм ілімінің негізін салушылар неміс революционер-ойшылдары Карл Маркс пен Фридрих Энгельс.
Менің рефератымның мақ саты К. Маркстің кө птеген теориялар туралы жә не олардың экономикалық ілімінде алатын орнын баяндап жазу. Жұ мысымды теорияларғ а сә йкес бө ліктерге бө лдім. Ә р бө лімде бір теорияны қ арастырдым.

К. Маркстің экономикалық теориясы.

К. Маркс Пруссияда (Германияда) Трир қ аласында, адвокаттың еврей отбасында 1818 жылғ ы 5 мамырда дү ниеге келген. Маркс Трир гимназиясында, одан соң Бонн жә не Берлин университеттерінде оқ ыды. Университетті бітіргеннен кейін «Демокриттің натурфилософиясы мен Эпикурдың натурфилософиясы арасындағ ы айырмашылық » деген тақ ырыпта докторлық диссертацияны тамаша қ орғ ап шығ ады.
Маркстің революциялық қ ызметі ө те ерте басталды. 1842 жылы ол «Рейн газетін» (рейндік радикал буржуазияның органы) шығ аруғ а белсене қ атысты жә не оның редакторы болды. Редактор болып жү ргенінде ол экономикалық мә селелермен терең ірек айналысты, мемлекет пен заң орындарын сынғ а алудан саяси экономияны сынауғ а кө шті. Осы жылдары Маркс газеттің революциялық -демократиялық бағ ытын едә уір кү шейтті. 1848 жылғ ы наурызда Пруссия ү кіметі бұ л газетті жапты. Бұ дан кейін Маркс Парижге кө шіп, «Неміс-француз жылнамасы» журналын шығ аруғ ы кірісті. Бұ л журналда ол «Гегельдің право философиясына сын. Кіріспе» жә не «Еврей мә селесіне» (1843-1844) деген мақ алалар жариялады.
Гегель философиясын талдау барысында ол, жеке меншікті жойып, ә лемдік қ ұ рылысты тү бірімен ө згерте алатын пролетариат кү шінің рө лін тү сінді, ә рі пролетариаттың мү ддесін қ орғ ады.
1844 жылы Маркс пен Руге шығ арғ ан «Неміс-француз жылнамасында» Ф. Энгельс «Саяси экономия сынының очерктері» ең бегін жариялайды. Энгельстің бұ л мақ аласы Маркстің экономикамен одан ә рі айналысуына септігін тигізеді. Маркс бұ л ең бекті жаң а, пролетарлық саяси экономияның кемең гер очеркі деп атады. Экономикалық мә селелермен айналысуының нә тижесі ретінде Маркс «1844 жылдың экономикалық -философиялық қ олжазбаларын» шығ арды, бұ л ең бек ССРО-да алғ аш рет 1932 жылы жарияланды. Бұ л ең бегінде Ф. Энгельс секілді К. Маркс ө ндіріс шығ ындарының негізгі элементтеріне: жалақ ы, капиталдан алынатын пайда, жер рентасына талдау жасайды. Осы талдаудың негізінде Маркс жеке меншікті шеттетілген (оқ шауланғ ан) ең бектің нә тижесі деп тұ жырымдайды. Ол былай деп жазды: «... жеке меншік бір жағ ынан, шеттетілген ең бектің ө німі, екінші жағ ынан оны шеттетудің, шеттетуді жү зеге асырудың қ ұ ралы».
Жеке меншіктің мә нісін одан ә рі ашу ү шін Маркс, ең бек пен капитал арасындағ ы диалектикалық байланысты талдайды. «Жұ мысшы, - деп жазды ол, - капиталды ө ндіреді, капитал жұ мысшыны ө ндіреді». Сондық тан буржуазиялық қ оғ амда «жеке меншік қ атынасы – бұ л ең бек, капитал жә не олардың ө зара қ атынасы». Егер жеке меншікті Маркс оқ шауланудың салдары деп қ арастырса, оқ шауланудың ө зі ең бек бө лінісінің салдары болып шығ ады.
Ең бек бө лінісінің экономикалық қ атынастардың алғ ы шарттары туралы алғ ашқ ы зертеулік қ адамдарын К. Маркс пен Ф. Энгельс кейіннен бірігіп жазғ ан «Неміс идеологиясы» ең бектерінде қ арастырады жә не бұ л ең бекте Маркс пен Энгельс ғ ылыми коммунизмнің жаң а қ алыптасқ ан теориясын баяндады.
1844 жылғ ы тамыздың аяғ ында Энгельс Манчестерден Германияғ а келді. Жолда ол Парижде К. Маркспен танысты, олар бұ рын да бір-бірінен хат алып тұ ратын. Осы кү ннен бастап жұ мысшы табының екі ұ лы кө семінің достығ ы басталды.
Парижде Маркс пен Энгельс «Қ асиетті ә улет» (1844 жылдың аяғ ында жазылып, 1845 жылы басылып шық ты) деген кітабын жазды. Бұ л олардың бірлесіп жазғ ан алғ ашқ ы ең бектері болатын. Бұ л кітап негізінен сол кездегі буржуазияғ а қ арсы дербес таптық кү ресте пролетариаттың ә лсіздігі туралы айтылғ ан сындарғ ы қ арсы жазылды. Керісінше, сын айтушы ағ айынды Бруно мен Бауэрге қ арсы Маркс пен Энгельс пролетариаттың ө зін ө зі азат етіп қ ана қ оймай, оның азаттығ ы тұ тас қ оғ амның азаттығ ының алғ ы шарты болатындығ ын дә лелдейді. Пролетариаттың жеке меншікті қ ұ рта алатын тап екенін, оның ә лемдік тарихи рө лін негіздейді.
Сө йтіп, ұ сақ буржуазиялық социализмнің ә р тү рлі ілімдеріне қ арсы кү ресте олар революцияшыл пролетарлық социализмнің теориясы мен тактикасын жасады.
1845 жылы Маркс Пруссия ү кіметінің талап етуімен Парижден қ уылып, Бельгияғ а кө шті. Маркстің экономикалық кө зқ арастарының қ алыптасуының келесі кезең і, оның 1847 жылы «Философия қ айыршылығ ы» деген ең бегінің жариялануы болып табылады. Мұ нда ол ұ сақ буржуазиялық социализм теориясы мен Прудонның анархизмін кү йрете сынады.
Буржуазиялық экономистермен салыстырғ анда Прудон жеке меншік қ атынастардың жемісін «адамшылық қ а жат қ ылық тарғ а» жатқ ызады («Жеке меншік дегеніміз не? »).
Буржуазиялық экономия ғ ылымын сипаттай келе Маркс, «жеке меншік – саяси экономияның барлық ой-пікірінің алғ ы шарты болып табылады», - деп жазғ ан болатын. Осы тұ рғ ыда Маркс Прудонның ең бегін былайша сипаттайды: «Прудонның «Жеке меншік дегеніміз не? » шығ армасы, саяси экономия кө зқ арасы тұ рғ ысынан алғ анда, саяси экономия іліміне тағ ылғ ан сын», -деп жазды. Бірталай жыл ө ткен соң, 1865 жылы И. Б. Швейцерге жазғ ан хатында Маркс «саяси экономияның ғ ылыми тарихында, еске алуғ а тұ рғ ысыз шығ арма», -деп одан ә рі қ атты сынғ а алады.
Маркстің экономикалық кө зқ арастарының қ алыптасу кезең дерін кө рсететін, кейіннен шығ армалар жинағ ына енген ең бектеріне «Жалдамалы ең бек жә не капитал» (1849), «Экономико-философиялық қ олжазбалар» (1857-1858, 1861-1863, 1864-1865), «Саяси экономияғ а сын» (1859), «Гота программасына сын» (1875) жатады.
Маркстің «Жалдамалы ең бек жә не капитал» ең бегінде капиталғ а тұ ң ғ ыш рет буржуазиялық ө ндірістік қ атынастар шең берінде анық тама беріледі. Капиталдың басты алғ ы шартына жалдамалы ең бекті жатқ ызады. Капиталды қ орланғ ан ең бек деп есептеген ол, «капиталдың мә ні, - тірі ең бектің қ орланғ ан ең бекті сақ тау мен айырбас қ ұ нын кө бейтудің қ ұ ралы болып қ алуында», - деп жазды.
Сол сияқ ты жалдама ең бек туралы ол «жалдама ең бектің орта бағ асы – жалақ ының минимумы, яғ ни жұ мысшының, жұ мысшы есебінде, тіршілігін сақ тауғ а керекті тіршілік заттарының жиынтығ ы», -деп жазды, яғ ни жалақ ыны тіршілікке қ ажетті заттардың бағ асы арқ ылы анық тай отырып Маркс ө зіне дейінгі классикалық буржуазиялық саяси экономия ө кілдерінің позициясында тұ рғ андығ ын бекітеді.
Маркс Энгельспен бірге «Коммунистер одағ ының » басшысы болды. 1847 жылдың аяғ ы мен 1848 жылдың басында олар «Коммунистік партияның манифесін» жазып шығ арды. Ол халық аралық пролетариаттың тұ ң ғ ыш программасы болды. Бұ л документте олар коммунистік дү ние тануды, қ оғ амдық тұ рмыс саласын да қ амтитын дә йекті материализмді, даму туралы неғ ұ рлым жан-жақ ты жә не терең ілім ретінде диалектиканы, тап кү ресі теориясын баяндап, жаң а коммунистік қ оғ амның жасаушысы – пролетариаттың тарихи рө лін кө рсетіп берді.
1848 жылғ ы революция басталғ анда Маркс Бельгиядан қ уылды. Ол Парижғ а, одан соң Кельнге кө шіп, онда «Жаң а Рейн» газетінің бас редакторы болды. Газет бетінде Маркс ірі буржуазияның опасыздығ ын, ұ сақ буржуазияның қ орқ ақ тығ ы мен дә йексіздігін аяусыз ә шкерелеп, біртұ тас демократиялық Герман республикасын қ ұ ру жолында саяси жә не экономикалық тұ рғ ыда кү ресті.
Революция жең ілгеннен кейін Пруссия ү кіметі Марксті «шетелдің адамы» ретінде Пруссиядан жер аудару туралы ү кім шығ арды. Маркс алдымен Парижғ а, содан соң Лондонғ а кө шіп, ө мірінің ақ ырына дейін сол Лондонда болды. Қ уғ ында оның тұ рмыс жағ дайы ө те ауыр болды. Бұ л жылдары Энгельс Маркске материалдық жағ ынан зор кө мек кө рсетіп отырды. Ол 1850 жылы Манчестерге кө шіп келіп, Маркстің отбасы жө ніндегі материалды қ амқ орлық тың едә уір бө легін ө з қ арамағ ына алды. Бұ л туралы В. И. Ленин былай жазады: «... мұ қ таждық Марксті жә не оның отбасын қ атты қ инады; қ аржы жағ ынан Энгельс аянбай ұ дайы жә рдемдесіп тұ рмағ ан болса, Маркс «Капиталды» аяқ тай алмауы былай тұ рсын, тіпті жоқ шылық тың қ ыспағ ынан ө ліп кетуі кә міл еді».
Кельнде Коммунистер одағ ының мү шелерін соттағ аннан кейін Маркс саяси ү гітті қ ойып, саяси экономия саласында Британия мұ ражайының кітапханасында болғ ан бай қ азынаны он жыл бойына зерттеумен шұ ғ ылданды.
Оның саяси экономиямен кө п жыл айналысуының алғ ашқ ы жемісі 1859 жылы шық қ ан «Саяси экономия сынына» деген шығ армасы еді. Бұ л шығ армада ақ ша туралы ілім қ оса қ амтылып, марксистік қ ұ н теориясы тұ ң ғ ыш рет жү йелі тү рде баяндалғ ан.
Маркстің негізгі экономикалық шығ армасы – «Капитал», бұ л ең бекке ол ө зінің бү кіл ғ ұ мырын арнады. Маркс жү ргізген зерттеулерінің нә тижесі ретінде кітапты «Саяси экономияғ а сын» деген тақ ырыппен 6 томдық қ ылып шығ аруды жоспарлады. Бірақ бірінші кітап шық қ аннан соң (1859), ол ө зінің ең бектерінкапиталистік қ оғ амның заң дылық тарын ашу мақ сатында «Капитал» деген тақ ырыпқ а біріктірді.

12 3 4 Следующая ⇒