Ежелгі замандағы саяси ойлардың қалыптасуы 2 страница

К. Маркстің капиталистік ө ндіріс
процесі теориясы жә не қ анау
мә селесіне қ азіргі кө зқ арас

Бұ л мә селе маркстік саяси экономикада басты орын алды, ө йткені осында қ осымша қ ұ н теориясының мә ні ашылды. Теория ақ шаның капиталғ а айналу мә селесінен басталады. Қ осымша қ ұ н ө ндісіне талдау жү ргізіледі. Ақ шаның капитал ретінде айналысының мә ні кә сіпкер ақ шасына белгілі кө лемде тауарлар сатып алып, сол тауарларды сатумен байланыста ақ ша табады, яғ ни А – Т – А. Мұ ндағ ы бір ақ иқ ат, кә сіпкер айналыстан алғ ашқ ы жұ мсалғ ан ақ шаның мө лшеріндей ақ ша табатын болса, онда айналымның ешбір мә ні болмас еді. Капиталдың ауыспалы айналымының мә ні, осы процесте кә сіпкердің алатын ақ ша мө лшері алғ ашқ ы авансыланғ ан ақ шадан кө п болады. Міне, осыдан келіп капиталдың жалпы формуласы мынандай кө рініс алады: А – Т – А' яғ ни, тауарларды сатудан тү скен ақ ша сомасы, алғ ашқ ы авансыланғ ан ақ ша мен қ осымша қ ұ н мө лшерінің ө сім қ осындысына тең, А = (А + ∆ А).
Ө ндіріс процесінде қ ұ н кө лемі қ алай ө седі екен? К. Маркстің пікірі бойынша, рыноктан тауар сатып алып, оны тұ тыну – ең бектің заттануы. Олай болса, қ ұ нның ө ндірілгені. Мұ ндай тауар жұ мыс кү ші болғ аны. Жұ мыс кү ші – адамның ең бекке қ абілеттілігі. Адамның бойындағ ы дене кү ші мен рухани қ абілетінің жиынтығ ы. Ең бектің ө зі жұ мыс кү шін тұ тыну процесі.
Қ осымша қ ұ н ерекше тауар – жұ мыс кү шін тұ тыну процесінен туындайды, олай болатыны ө ндіріс процесінде жалдамалы жұ мысшы қ ажетті жұ мыс кү шінен артық қ ұ н мө лшерін ө ндіреді. Жұ мыс кү шінің тұ тынуы қ ұ нының мә ні де осында. Жұ мыс кү ші – тауар қ ұ ны жұ мысшының физикалық жә не мә дени талғ амдарын қ анағ аттандыру ү шін қ ажетті игіліктер қ ұ нына тең. Жұ мыс кү шінің қ ұ нына бұ дан басқ а білім алу мен мамандық ты игеру, сондай-ақ отбасын сақ тап, дамыту ү шін шығ ындар кіреді. Жұ мысшының ө ндірген жаң а қ ұ ны мен жұ мыс кү шінің ө з қ ұ нының айырмасы қ осымша қ ұ н қ ұ райды. Оны капиталист тегін иемденеді. К. Маркстің теориясы бойынша капиталистік қ анаушылық тың мә ні де осында. Капиталист авансыланғ ан капитал ө ндіріс жабдық тары мен жұ мыс кү шін сатып алуғ а жұ мсалады. Маркстік тұ жырымдама бойынша, қ ұ н тек ең бекпен ө ндіріледі. Қ ұ н ө ндіруге қ ұ рал-жабдық тар да қ атынасады, бірақ тікелей ө нім ө ндірмейді. Сондық тан да капитал ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тар сатып алатын белгілі ө з қ ұ нының мө лшерін ө згерпейді. Оны К. Маркс «тұ рақ ты капитал» деп атайды да, «С» ә рпімен бейнелейді. Капиталдың жұ мыс кү шін сатып алуғ а кететін бө лігі, ө ндіріс процесінде ө згереді, ө йткені жұ мыс кү ш ө з қ ұ нынан артық қ осымша қ ұ н ө ндіреді. Капиталдың бұ л бө лігі ө згермелі капитал делініп, «V» ә рпімен, ал қ осымша қ ұ н «m» ә рпімен белгілейді. Сонымен капиталистік кә сіпорында ө ндірілген тауар қ ұ ны (m) ү ш бө ліктен тұ рады T = C + V + m.
К. Маркс капиталистік қ анауды сандық мағ ынада қ осымша қ ұ нның массасы мен нормасы арқ ылы сипаттайды. Мұ нда қ осымша қ ұ н нормасы қ осымша қ ұ н массасының ө згермелі капиталғ а қ атынасы арқ ылы анық талып, капиталдың жұ мыс кү шін қ анау дә режесін кө рсетеді.

m' = m/n ∙ 100%
Мұ ндағ ы m' – қ осымша қ ұ н нормасы; m – қ осымша массасы; V - ө згермелі капитал.
Адамды адам қ анау мә селесі, оны жою маркстік ілімде басты орын алады. Капитализм мен қ анаушылық бұ л теорияда бір-бірінен ажырағ ысыз. Оның негізінде капиталистік жеке меншік арқ ылы капиталистік қ оғ амда қ анаушылық қ атынасы орын алып жалдамалы жұ мысшылардың ең бегінің нә тижесін капиталистер иемденеді деген қ орытынды жасалды. Мынадай бір сұ рақ қ оялық. Кез келген қ оғ амда ең бек нә тижесі басқ а біреудің пайдасына шешілуі мү мкін бе? К. Маркс «Гота программасына сын» деген ең бегінде Лассалдық теорияғ а талдау жасай отырып, қ оғ амның қ алыпты дамуы ү шін жеке тұ тыну қ орынан басқ а тұ тынылғ ан ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарының орнын толтыру қ орының қ ажеттіліктерін қ анағ аттандырудың бірлескен қ оры, ең бекке жарамсыз адамдарғ а кө мек кө рсету, ө ндірісті ұ лғ айту т. б. қ орлардың қ ажет болатынын кө рсеткен. Меншіктің кез келген нысанында ө ндірушілер ө ндірген бү кіл ө німді тұ тыну мү кін емес. Қ осымша ө німнің шеттетілуі тек меншік нысанына ғ ана емес, ө ндірістің қ оғ амдық сипатына да байланысты, сондық тан ол кез келген қ оғ амда орын алады.
Қ осымша ө німнің шеттетілуі меншіктің кез келген нысанында орын алатындық тан, ол қ оғ амдық шаруашылық тың объективті қ ажеттілігі болып табылады. Олай болса қ анаушылық шеттетілудің белгілі бір жә режесіне, қ оғ амдық қ атынастардың бү кіл жиынтығ ына байланысты. Батыс елдерінде жалдамалы қ ызметкерлердің жалақ ы қ оры ұ лттық табыстың 60-80 процентін қ ұ райды. Тек 20-40 процентін қ ұ рал-жабдық тарының иесі иемденеді. Ал бұ рынғ ы кең ес елінде жалдамалы қ ызметкер иемденетін жаң а жасалғ ан қ ұ нның ү лесі ә р қ илы есептеулерге қ арағ анда, 30-40 процент, ал мемлекетке тиесілі ү лесі табыстың 60-70 процентін қ ұ райды немесе жеке меншік ү стемдік ететін қ оғ аммен салыстырғ анда, ол 1, 5-2 есе жоғ ары болғ аны. Осыдан мынадай заң ды сұ рақ туындайды: егер жаң а жасалғ ан қ ұ нды капитал иесі иемденгенде қ анаушылық орын алатын болса, ө ндірілген ө німнің 60-70 процентін мемлекет иемденетін жағ дайды қ алайша сипаттауғ а болар еді? Егер орын алатын объективті экономикалық (этикалық емес) негізге сү йенер болсақ, онда қ осымша қ ұ н нормасы (m') капиталистердің жалдамалы жұ мысшыларды қ анау дә режесін сипаттайтын бірдей ұ ғ ымды бере алмайды. Қ осымша қ ұ н бірнеше негізгі бө ліктерге бө лшектенеді. Біріншіден, қ ұ сымша қ ұ н қ ор жинауғ а кетеді: екіншіден, салық жү йесі арқ ылы қ осымша қ ұ нның бір бө лігі мемлекеттік бюджетке тү седі, ү шіншіден, қ алағ ан бө лігі жеке тұ тынуғ а кетеді. Қ осымша қ ұ нның тек соң ғ ы бө лігі ғ ана қ анаушылық белгісінің ауқ ымы мен дә режесін анық тай алады. Осының ө зінде де бір ескерер жә йт: қ осымша қ ұ нның капиталистің жеке тұ тынуына кеткен бө лігінің барлығ ын «заң сыз» иемдену деп айтуғ а болмайды. Біріншіден, тіпті ең бек қ ұ н теориясына сү йенгеннің ө зінде, капиталист-кә сіпкер ө ндірісті ұ йымдастырғ аны ү шін ө з ең бегінің белгілі бір бө лігіне ие болуы керек. Екіншіден, капиталды пайдалануғ а берудің ө зі қ ызмет кө рсетудің тү рі, ол да тө ленуі тиіс. Осы қ ызметі ү шін бө лінген капиталдан процент талап етіледі. Жалдамалы қ ызметкер де ө з жинағ ын банкте ұ стай отырып, белгілі дә режеде процентпен (кіріс) табысқ а ие болады. Сондық тан қ осымша қ ұ нның массасы мен нормасы қ анаудың ауқ ымы мен дә режесін дә л анық тай алмайды. Сө з жоқ, егер жұ мыс кү ші қ ұ нынан тө мен тө ленетін болса, онда қ анаушылық орын алады. Ал, К. Маркс зерттеген кез жұ мыс кү нінің ұ зақ тығ ы тә улігіне 10-12 сағ ат болғ аны, оның ү стіне сол ө ндіргіш кү штер даму дә режесінде техника қ ауіпсіздігі сақ талмағ аны да ақ иқ ат. Жалдамалы қ ызметкерге жұ мыс кү шінің қ ұ ны толық тө ленетін болса, қ оғ амдық ө ндірісте орташа ең бек жағ дайы сақ талатын болса, алатын жалақ ы қ оғ амдағ ы материалдық жә не рухани игіліктерді пайдалану мү мкіндігін берсе, қ анаушылық тү сінігі ө зінің экономикалық мазмұ нын жойып, адамгершілік-этикалық мағ ынағ а ие болар еді.

К. Маркстің экономикалық ілімінде
қ осымша қ ұ н теориясының алатын орны.

Капиталистік ө ндіріс тікелей ең бекшілер қ ажеттерін қ анағ аттандыру ү шін дами алмайды. Капитализм жағ дайында жұ мысшы капиталды молайту ү шін ө мір сү реді. К. Маркс ашқ ан капитализмнің негізгі экономикалық заң ы – қ осымша қ ұ н заң ы буржуазиялық қ оғ амда болатын бү кіл процестер мен қ ұ былыстарды тү сінуге жә не ұ сынуғ а мү мкіндік береді. Капитализмнің негізгі экономикалық заң ы капиталистік ө ндіріс ә дісінің мә нін білдіреді жә не оның экономикалық дамуының басты процестерін анық тайды. Қ осымша қ ұ н заң ы дегеніміз капитализмнің қ озғ алуы мен даму заң ы болып табылады.
Қ осымша қ ұ н заң ының кү шіне енуіне қ арай капиталистік ө ндірістің дамуы антагонистік формада жү реді. Капитализмнің негізгі экономикалық заң ы капитализм қ айшылық тарының аса терең кө рінісі болып табылады. Оның кү ші осы қ айшылық тардың ү немі шиеленісуіне ә келіп соқ тырады жә не капиталистік қ ұ рылыстың дамуына ғ ана емес, сондай-ақ оның кү йреуіне де себепші болады. В. И. Лениннің анық тамасы бойынша, қ осымша қ ұ н теориясы К. Маркстің экономикалық ілімінің іргетасы болып табылады. Ол капиталистік ө ндірістің ең терең негіздерін, оның қ анаушылық мә нін ашады, буржуазиялық қ оғ ам дамуы процестерін шынайы ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сіндіру ү шін шешуші шарт болып табылады.
Пролетариат пен буржуазияның экономикалық жағ дайының диаметралдық қ арама-қ айшылығ ын кө рсете келіп, К. Маркс буржуазиялық қ оғ амның негізгі таптары арасындағ ы антагонистік қ айшылық тардың себебін ашты. Буржуазияғ а қ арсы пролетариаттың таптық кү ресі – капитализмнің ажырамас белгісі. Оның себептері ө ндіріс ә дісінің ө зінде, капиталистердің жалдама жұ мысшылардық анауында тамыр жайғ ан. К Маркс былай деп кө рсетті: «жалдама жұ мысшыларды қ анаудың ө суімен таптық қ айшылық тар дамып терең дейді. Жұ мысшылардың таптық кү ресінің кү шеюі буржуазиялық қ ұ рылыстың іргесін шайқ алтуғ а сө зсіз ә келіп соқ тырады. Буржуазияғ а қ арсы пролетариаттың кү ресі «ә р тү рлі жә не мазмұ нғ а неғ ұ рлым бай формаларда кө ріне отырып, пролетариаттың саяси ө кіметті («пролетариат диктатурасы») жең іп алуына бағ ытталғ ан саяси кү реске сө зсіз айналады». В. И. Ленин «Карл Маркс» атты ең бегінде былай деп кө рсетті: «капиталистік қ оғ амның социалистік қ оғ амғ а айналатыны сө зсіз екенін Маркс бү тіндей, тек қ ана қ азіргі қ оғ ам қ озғ алысының экономикалық заң ынан», яғ ни қ осымша қ ұ н заң ынан шығ арады. К. Маркс «Капиталда» буржуазиялық қ ұ рылыстың кө рін қ азушы жә не жаң а, коммунистік қ оғ амды жасаушы ретіндегі пролетариаттың тарихи ролін ғ ылыми негіздеп берді. «Маркстің «Капиталы» тү гелімен мынадай ақ иқ атты – капиталистік қ оғ амның негізгі кү штері тек буржуазия мен пролетариат қ ана болатындығ ын жә не бола алатындығ ын анық тауғ а арналғ ан деп айтуғ а болады: - буржуазия сол капиталистік қ оғ амның қ ұ рушысы ретінде, оның қ озғ аушысы ретінде болады, - пролетариат капиталистік қ оғ амның кө рін қ азушы, оның орнын басуғ а қ абілеті бар бірден-бір кү ш ретінде болады».
К. Маркстің қ осымша қ ұ н туралы ілімі ө здерінің ө мірлік праволары жолындағ ы, жаң а қ оғ амдық қ ұ рылысты орнату жолындағ ы капитализмге қ арсы кү ресінде пролетариатқ а рухани қ ару береді.

К. Маркстің «Гота программасына сын»
деген ең бегінің маң ызы.
Бұ л ең бек 1875 жылы жазылғ ан жә не ол лассальшылдық кө зқ арас орын алғ ан Германия социалистік жұ мысшы партиясы программасының жобасын сынау тұ рғ ысынан талдауғ а арналғ ан ең бек болып табылады.
Материалистік диалектиканы қ олдана отырып, Маркс болашақ қ оғ ам дамуының екі сатысын атап кө рсетеді. «Коммунистік қ оғ амның жоғ ары фазасында – деп жазады ол, – адамды қ ұ л қ ылатын ең бек бө лінісіне адамның бағ ынуы жоғ анғ аннан кейін; сонымен бірге ой ең бегі мен дене ең бегінің арасындағ ы қ арама-қ арсылық жоғ алғ аннан кейін; ең бек тіршілік қ ұ ралы ғ ана болудан қ алып, ө зі ө мірдің бірінші қ ажеттілігіне айналғ аннан кейін; жеке адамдардың жан-жақ ты кемелденуімен бірге, ө ндіргіш кү штер ө сіп, қ оғ ам байлығ ының барлық негіздері арнасына тола ақ қ аннан кейін, тек сонда ғ ана буржуазиялық қ ұ қ ық тың тар шең берінен мү лдем арылуғ а болады, сө йтіп қ оғ ам ө зінің туына: «Ә ркімнің – қ абілетіне қ арай, ә ркімге керегіне қ арай! – деп жаза алады».
В. И. Ленин ө зінің бірқ атар ең бектерінде Маркс ұ сынғ ан қ ағ идаларды қ амытты. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда «Мемлекет жә не революция» (V тарау) атты ең бегінің ерекше зор маң ызы бар. Коммунизмнің жлғ ары фазасы туралы ілім КПСС документтерінде одан ә рі дамытылуда. Оның жиынтық сипаттамасы Коммунистік партия Программасында берілген. СССР-дің кемелденген социализм кезең іне енуі партияның жаң а экономикалық стратегиясына талдау жасауды, социализмнің коммунизмге ұ ласу жолдарын одан ә рі нақ тылай тү суді талап етті.
Коммунистік формация туралы маркстік-лениндік ілім, оны партияның одын ә рі дамытуы буржуазиялық кө зқ арастарғ а қ арсы кү ресте сенімді тірек болады, коммунизмнің адамзат қ оғ амының жоғ ары формасы ретінде сө зсіз салтанат қ ұ ратындығ ын сенімді тү рде дә лелдейді.

Қ орытынды

Маркстің творчестволық мұ расы оның «классикалық мектептегі» алдындағ ылармен, ә сіресе А. Смит пен Д. Рикардомен улкен байланыс бар.
Сонымен, классикалық мектеп саяси экономияный тұ жырымдамасын терең дете отырып, У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс жә не Ф. Энгельс теориялық тұ жырымдаманы жасады, ол жинақ талып – «марксизм» деген атқ а ие болды. К. Маркстің ашқ ан басты жаң алық тары: қ оғ амдық -экономикалық формация, капитализмнің даму заң дылық тары, социализмнің жаң а жү йе ретінде пайда болуы, ұ дайы ө ндіріс пен экономикалық дағ дарыстар теориясы, тауарғ а сің ген ең бектің екі табиғ аттылығ ы, қ осымша қ ұ н туралы ілімдерді қ алыптастырғ анын; абсолюттік рентаның, жалдамалы ең бектің мә нін ашқ анын білдік. Жә не ө зінің ең бегімен экономика іліміне ү лкен жаң алық ашып, дамуына зор ү лес қ осқ ан. Экономикалық ғ ылым ү ш ғ асыр бойы саяси экономия ретінде дамыды. Экономикалық ілімнің анық тамасында таптық кө зқ арастың басымдылығ ын дә лелдей отырып, К. Маркс оны кең інен қ олдануды ұ сынды.
К. Маркс ө зі айтқ андай: «... экономикалық формаларғ а анализ беруге микроскопты да, не химиялық реактивты де пайдалануғ а болмайды. Бұ л екеуінің орнына абстракцияның кү ші жү руге тиіс», Маркс жекеше тыс ойлайтын экономист деп айтуғ а болады.

Ш. Уә лихановтың кө зқ арасы, зерттеушілер кезінде орынды атап кө рсеткендей, тарихи тұ рғ ыда аса бір кү рделі кезең де қ алыптасты. Осы кезең туралы Шоқ ан: «Қ азір ескі мен жаң аның арасында бірден байқ ала қ оймайтын, бірақ ө те қ атал кү рес жү ріп жатыр», – деп жазды [1]. ХІХ ғ асырдың орта тұ сы Ресейде халық тың сана-сезімі оянып, ү стемдік қ ұ рып тұ рғ ан басыбайлық жү йені жоюғ а бағ ытталғ ан кү рес ө ріс алғ ан кез болатын. Декабристердің А. Н. Радищевтің, П. Я. Чаадаевтың ық палымен қ алыптасқ ан зиялылар, ойшылдар тобы – В. Г. Белинский, А. И. Герцен, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов, Петрашевский, Ф. М. Достоевский жә не басқ алары – Ресейдегі қ оғ амдық ө мірді радикалды ө згерту, экономикалық ө рлеуге, мә дениетке, білімге жол ашу керектігін тү сініп, белсенді ә рекеттер жасауғ а кірісті. Ә рине, бұ л демократиялық ү рдіс патша ө кіметі тарапынан қ арсылық қ а тап болып, қ уғ ынғ а ұ шырады. Осы оқ иғ алардың жаң ғ ырығ ы қ азақ жеріне де жетіп жатты. Кө ршілес Омбыда, Орынборда, қ азақ жеріндегі Семейде радикалды, демократиялық кө зқ арасы ү шін жер ауып келген ойшылдар, оқ ымыстылар пайда болды. Олардың ық палы Ы. Алтынсаринге, Ш. Уә лихановқ а, А. Қ ұ нанбаевқ а ә ртү рлі дә режеде ә сер етпей қ оймады. Шоқ анның ауылында орыс сө зі, орыс тілі таң сық емес болатын. Шоқ анның ә жесі – аса сауатты, ақ ылды, орыс жә не шығ ыс халық тарының тілін білетін ханша Айғ анымның, Шоқ анның ә кесі – полковник, Омбыдағ ы ә скери училищені бітірген, Аманқ арағ ай округінің ағ а сұ лтаны Шың ғ ыстың ү йінде орыстар – ғ алымдар, инженерлер, Омбыдан келетін ә скери адамдар- жиі болатын. 12 жасынан Омбы кадет корпусында – гуманитарлық, жаратылыстану жә не ә скери салада жан-жақ ты білім беретін ең жақ сы оқ у орындарының бірінде – оқ ығ ан Шоқ ан орыс тілін, шығ ыс халық тарының тілін ғ ана емес, француз, неміс тілдерін де жетік білетін аса білімдар адам болды. Дарындылығ ымен, біліктілігімен, тапқ ырлығ ымен шә кірт Шоқ ан курстастарын да, ұ стаздарын да таң қ алдырды. Ресейде ғ ана емес, қ азақ жерінде де халық бұ қ арасының тұ рмыс жағ дайы ол кезде аса ауыр халде болды. Шоқ анның жарияланғ ан ең бектері мен мұ рағ ат материалдарынан біз оның ә леуметтік кө зқ арасы орыс демократтарының кө зқ арасына жақ ын екендігін аң ғ арамыз. Бірақ Шоқ ан елдегі саяси ахуалды, орыс революциялық демократтары уағ ыздағ андай, радикалды революциялық жолмен ө згерту қ ажет деп ойлағ ан жоқ. Оның ү міт артқ аны – оқ у-ағ арту, білім тарату, орыстың озық мә дениетін ү йрену жолдары болды. Осы мақ сатта билік тарапына қ азақ даласында орыс мектептерін ашуды, басқ а да білім ошақ тарын кө бейтуді ұ сынды. Мынаны да айта кеткен жө н болар: орыс ғ алымы, тарихшысы А. Н. Пыпин Шоқ ан туралы ол «алпысыншы жылдардағ ы қ озғ алысқ а қ ызығ ушылық танытып еді» дейді. Ал бұ л қ озғ алыс Ресейдегі крепостнойлық тә ртіпті жоюғ а бағ ытталғ аны белгілі [2]. Гуманитарлық ғ ылымдар Философия Ә рине, Шоқ ан Уә лихановтың шығ армаларында мү дделері қ арама-қ арсы топтар – байлар мен кедейлер бар екені, патриархалдық -феодалдық қ азақ қ оғ амының екі тапқ а: бір жағ ынан, сұ лтан мен билер, байлар мен қ ожалар болып, қ азақ қ оғ амының мә ртебелі тобына, екінші жағ ынан, Шоқ анның «дала пролетариаты» деп ө зі айтқ андай, кедейлер, жарлылар тобына бө лінетіні туралы ашық жазады. «Сұ лтандар мен билердің пікірлері, – деп жазады Шоқ ан, – қ адір тұ туғ а тіпті де лайық емес, ө йткені тү гел бір ұ лттың мү дделері, шын ә ділдігіне келгенде, жеке сословиялық топтың кө ретін пайдасынан анағ ұ рлым жоғ ары тұ руы керек» [3]. Сонымен бірге Ш. Уә лиханов қ азақ жеріне ө кімдік пен заң сыздық ә келген патшалық отаршылдық саясатты қ атал сынайды. Орыс достарына жазғ ан хаттарында ол патша шенеуніктері қ азақ халқ ының аң ғ алдығ ын, қ араң ғ ылығ ын пайдаланып, ашық тан-ашық тонап жатыр, – деп тура жазады. «Сот реформасы жайында хат» деген ең бегінде Ш. Уә лиханов қ оғ амдағ ы ү стем топтардың ниеті халық тың шын мұ ң -мұ қ тажына қ айшы келетінін кө рсетеді: «Қ оғ амның ... мә ртебелі тобының пікірін халық тың жоғ ын жоқ таушы деп қ арауғ а болмайды, ө йткені ақ сү йектер мен ауқ атты адамдардың, .... жоғ ары мә ртебелі қ ауым адамдарының мү ддесі кө бінесе қ ауымның, кө пшіліктің мү ддесіне кереғ ар, қ арама-қ айшы келеді» [4]. Бү гінгі таң да Қ азақ станда, Ресейде еуразиялық идея, еуразиялық ілім етек жайып келеді. Біз осы идеяны алғ а тартып қ ана қ оймай, оны іске асыруда жетекшілік рө л атқ арып отырғ ан біздің Президентіміз Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаев екенін зор қ анағ аттанғ андыкпен айтып келеміз. Ал осы еуразиялық идеяны алғ аш ұ сынғ ан қ азақ тың біртуар перзенті, ұ лы ғ алымы Шоқ ан Уә лиханов екенін біреу білсе, біреу білмеуі мү мкін. Шоқ ан ХІХ ғ асырдың ортасында ортақ тарихи тағ дыры бар кө ршілес халық тарды біріктіретін еуразиялық қ оғ амдастық қ ұ ру жө нінде ойланып толғ анады. Қ азіргі ШОС (Шанхай ынтымақ тастық ұ йымы) Ресейді, Қ азақ станды, Қ ытайды, Қ ырғ ызстанды, Ө збекстанды жә не Тә жікстанды біріктіріп тұ рғ ан сондай еуразиялық қ оғ амдастық болып табылады. Биыл Астанада осы ұ йымның онжылдық мерейтойы атап ө тіледі. Кө реген емес пе жап-жас Шоқ ан?! Ресейдің Еуропағ а да, Азияғ а да тікелей қ атысы бар. Тап сондай жағ дай Қ азақ станғ а да тә н. Бір кезде Шоқ ан ағ а сұ лтандық қ а сайланып, ө зінің орыстармен орыс ә кімшілігімен жақ сы қ арым- қ атынасын пайдаланып, Қ азақ стандағ ы ү ш жү зді біріктіріп, біртұ тас мемлекет қ ұ руды армандады. Бірақ патша ү кіметі жә не жергілікті феодалдар оның бұ л ойын жү зеге асыруғ а қ арсы болды. Сол кездің ө зінде-ақ Шоқ ан еш те бір ұ лттың, еш те бір мә дениеттің, тілдің қ ұ рып кетпеуін, алпауыт елдердің, империялардың (Қ ытай, Ресей) қ ол астындағ ы кішігірім ұ лттарды, халық тарды жұ тып қ оймауы, керісінше, бұ лардың дамып жетілуін қ амтамасыз етуі керек деген батыл, бірақ жү зеге асуы қ иын ойда болды. Бұ л ой бү гінгі жаhандану дә уірінде жаң а мазмұ нғ а, ө зектілікке ие болып отыр. Шоқ анның пікірінше, ә р халық тың, этностың, ә р мә дениеттің, тілдің тарихта ө з орны бар. Дамып жетілген отырық шы елдердің ғ ана емес, кө шпенді халық тардың да ө з мә дениеті, ө ркениеті, мемлекеттілігі болғ ан жә не бар. Кө шпенділер мә дениеті, кө шпенділер философиясы туралы Шоқ аннан бұ рын айтқ ан ешкім болғ ан жоқ. Асан Қ айғ ыны ол «кө шпенділердің философы» деп тектен тек айта салмағ ан. Ө йткені Асан Қ айғ ының «Жер ұ йығ ы» кө птеген халық тардың кө кейкесті арманына айналғ ан, Августиннің «Қ ұ дай қ аласындай», Т. Кампанелланың «Кү н қ аласындай», Т. Мордың «Утопиясындай», немесе Ә л-Фарабидің қ айырымды қ аласындай қ иялдағ ы мекен. Біз қ азір, академик Ғ арифолла Есім айтып жазып жү ргендей, Қ азақ станды ә ртү рлі ұ лттар мен этностардың «Жерұ йығ ына» айналдыруды мақ сат етіп, нақ ты қ адамдар жасап жатырмыз. Кө шпенділер басқ а ө ркениеттер ү шін ара буын, дә некер болып табылады. Қ азір Қ азақ стан Шығ ыс пен Батысты жалғ астыратын, олардың арасындағ ы экономикалық, мә дени, адами қ атынастарды ү йлестіретін аралық буынғ а айналды. Орыс мә дениетінің, орыс тілінің, ә дебиетінің, ғ ылымының Орта Азия халық тарына игілікті ық палын Шоқ ан жиі-жиі атап кө рсетеді. Академик Ә. Марғ ұ лан жазғ андай, Шоқ ан «Ресей мен Қ азақ станның ө зара жақ ындасуы тарихи қ ажеттіліктен туып отырғ анын ол терең де дұ рыс тү сіне білді жә не сол процесті ө з халқ ын ортағ асырлық мешеулік пен жоқ шылық тан мү мкіндігінше тезірек қ ұ тқ аруғ а пайдаланбақ болды. Бұ л оның жетістігі еді. » [5]. Сонымен бірге Шоқ ан орыс халқ ын, орыстың оқ ығ ан адамдарын, зиялыларын кө шпенділер мә дениетімен, ә дебиетімен, дә стү рімен таныстыруды да алдына мақ сат етіп қ ойды. Сол ү шін ол қ азақ, қ ырғ ыз, дұ нғ ан, ұ йғ ыр ә дебиетінің ү лгілерімен ( «Қ озы Кө рпеш-Баян сұ лу», «Манас» т. б. ) орыстарды таныстырмақ болып, олардан ү зінділер аударып бастырады. Гуманитарлық ғ ылымдар Философия Шоқ ан Уә лиханов қ ырғ ыз халқ ының ө мірімен, тұ рмысымен жақ ынырақ танысып, оның тарихы мен этнографиясын, фольклорын, ауыз ә дебиетін терең зерттейді. Сө йтіп ол қ ырғ ыз халқ ы туралы ө те бай тарихи-этнографиялық мә ліметтер жинайды. Шоқ ан қ ырғ ыз халқ ының «Манас» атты атақ ты поэмасына алғ аш рет кө ң іл бө ліп, бірінші рет оны ғ ылыми жолмен жазып алып, оның «Кө кетай ханның ө лімі жә не оның асы» деген бір қ ызық ү зіндісін орыс тіліне аударады. «Қ ырғ ыздар туралы жазбалар» деген кө лемді шығ армасында Шоқ ан «Манас» жыры туралы былай деп жазады: «Алатау қ ырғ ыздарының поэзиялық ең басты жә не... данышпандық халық шығ армасы «Манас туралы» дастан екені кү мә нсіз. «Манас» бір адамның – Манас батырдың тө ң ірегіне топтастырылғ ан барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аң ыздарының, география, дін жә не салт-сана, ә дет-ғ ұ рып жө ніндегі тү сініктерінің энциклопедиялық жинағ ы. «Манас» – бү тін бір халық тың шығ армасы, соның кө п жылдық творчествосының жемісі – дала Илиадасы десе де болғ андай» [6]. Мә дениеттер байланысы, Шоқ анның тү сінігінде бір жақ ты, тек Ресейден, яғ ни орталық тан Далағ а, шетке қ арай болмайды, ә рқ ашанда екі жақ ты болады: Дала да, қ азақ тар мен қ ырғ ыздар да орыс халқ ын бірдең еге ү йрете алады, айталық, кең дікке, қ онақ жайлық қ а, бауырмалдық қ а, тапқ ырлық қ а, тө зімділікке. Тағ ы да бү гінгі кү нмен ү ндес ойғ а тап болып отырмыз. Ө ткен жылы ЕҚ ЫҰ -ғ а тө рағ алық еткен кезімізде біз тө зімділікті, толеранттық ты тектен тек бетке ұ стар девиз етіп алмағ ан едік: бұ л біздің қ анымызғ а сің ген қ асиет болатын. Шоқ анның кадет корпусында бірге оқ ығ ан досы, ірі географ, Орта Азия халық тарының тұ рмысын тиянақ ты зерттеген оқ ымысты Григорий Потаниннің пікірінше, Шоқ ан халық тардың достығ ын, ынтымақ тастығ ын бә рінен де жоғ ары қ ойғ ан. Ол алдымен ө з халқ ын сү йді, ө з отанының патриоты болды. Сонымен бірге ол – орыс патриоты, Сібірді, Ресейді сү йді; мұ нымен де шектелмей, Европаны, бү кіл адамзатты жақ сы кө рді. Батысшыл бола тұ рса да, Шоқ ан ө зінің қ азақ халқ ының ұ лы екендігін ешуақ ытта естен шығ армады. Шоқ анның ұ станымын Г. Потанин бейнелі тү рде матрешкағ а – бір сандық тың ішіндегі бір сандық қ а – тең ейді. Шоқ анның тағ ы бір досы, ол туралы естелік жазғ ан, Сібір халық тарының тарихын зерттеген ғ алым Н. М. Ядринцев Шоқ ан туралы: «ол ө з халқ ын сү юден айнығ ан жоқ, ол еуропалық ағ артушылық пен ө з халқ ының ұ лттық қ асиетін ұ штастыруды армандады», – деп жазды. Орыс ә дебиетінің, қ оғ амдық ойының зерттеушісі, академик А. Н. Пыпин Шоқ анды азиялық пен еуропалық тың біртума қ осындысы ретінде сипаттайды. Шоқ ан ө з халқ ының ө мір салтын да сү йді, сонымен бірге батыс ө ркениетін де жоғ ары бағ алай білді. Ө зінің кө зқ арасы жағ ынан ол орыс батысшылы еді – деп жазады. Қ ытайдың, Ұ лыбританияның Азиядағ ы, Орта Азиядағ ы саясатын жақ сы білетін Шоқ ан ө з халқ ының болашағ ы. Ресеймен, орыс халқ ымен бірге болуда екенін жақ сы тү сінді. Екі халық ты жақ ындастыруғ а бар кү ш-жігерін, беделін жұ мсады. Шоқ анның ө зі шын мә нісіндегі еуразиялық тұ лғ а болатын. Бір жағ ынан, жас та болса, ғ ылыми ортада танылғ ан жан-жақ ты ғ алым: этнограф, географ, тарихшы, лингвист, философ, ө зіндік қ олтаң басы бар жазушы, Орыс географиялық қ оғ амының толық мү шесі. Екінші жағ ынан, текті тұ қ ым тұ яғ ы: Абылай ханның шө бересі, Уә лиханның немересі, ағ а сұ лтанның баласы, жеті жұ рттың тілін білген, еуропаша білімді біртуар тұ лғ а. Шоқ ан еуразиялық ортада, екі мә дениет аясында, екі рухани кең істікте ө мір сү рді. Ресейде де, ө з елінде де жоғ ары беделге ие болды. Ә рине, Ресейде де, ө з елінде де Шоқ анның дарындылығ ын, танымалдығ ын кө ре алмағ ан тоғ ышарлар болды. Ө зінің озық ойларын жү зеге асыруғ а Шоқ ан ө з ортасынан қ олдау таба алмады. Оның ойын тү сінер адам болмады. Бұ л жө нінде Г. Н. Потанин: «Егер қ ырғ ыз (қ азақ – авторлар) халқ ының арасында Шоқ анды оқ и алатын орта болса, ол ө з халқ ының кемең гері, ө з елі ә дебиетінің қ айта ө ркендеуінің басы болар еді», – деп жазды. Шоқ анның ө з сө зін келтіре кету де артық болмас: «Бә рімен кү ресу жалғ ыз адамғ а қ иын екен, – деп жазды ол бір хатында – ақ иқ ат қ андай айқ ын болса да, қ азақ жерінде қ араң ғ ылық ты, надандық ты ысырып шығ ара алмайды екен». Мынадай нақ ыл сө з бар: «Сен мағ ан досың ның кім екенін айт, мен сенің кім екенің ді айтайын» деген. Омбыда, кейінірек Семейде Шоқ ан айдауда жү рген, кейін солдаттық қ ызметте болғ ан орыс жазушысы Федор Михайлович Достоевскиймен танысып, жас айырмашылығ ына қ арамастан достасып кетеді. Он шақ ты жыл хат алысып тұ рады. Достоевский Шоқ анмен бірге қ азақ ауылдарын аралап, Арқ атқ а, Шың ғ ыс пен Тарбағ атай тауларына барып қ айтады. Шоқ ан Гуманитарлық ғ ылымдар Философия арқ ылы орыс жазушысы қ азақ халқ ының қ илы-қ илы тарихымен, мә дениетімен, салт- дә стү рімен танысады. Ө зі де Шоқ анның демократиялық, либералдық кө зқ арасының қ алыптасуына, ғ ылыммен айналысуына ық пал етеді. Шоқ ан Достоевскийге жазғ ан бір хатында: «... Мен адамның нә зік сезімдері мен ақ ниеті туралы жазуғ а шебер емеспін, бірақ оның қ ажеті де жоқ қ ой деймін: менің Сізге қ алай берілгендігімді жә не сізді қ андай жақ сы кө ретінімді, ә рине ө зің із де білесіз». Шоқ анның бұ л хатына Достоевский шын жү регінен шық қ ан жылы сө здермен былай деп жауап қ айырады: «Сіз мені жақ сы кө ремін деп жазыпсыз. Ал енді мен Сізге қ ысылмай-ақ тура айтамын – мен сізге ғ ашық болып қ алдым. Мен ешуақ ытта да жә не ешкімге де, тіпті, туғ ан ініме де, тап Сізге кө ң ілім тү скендей қ ұ штарлық ты сезген емеспін... » Бұ дан кейін Достоевский Шоқ анғ а сенім артып, болашағ ын ойлап, ақ ыл-кең ес береді: «Қ олғ а алғ ан ісің ізді тастай кө рмең із, – деп жазады Достоевский. – Сіздің материалдарың ыз ө те кө п. Сахара туралы мақ ала жазың ыз... Сіз ө з тағ дырың ызды Отаның ызғ а ерекше пайдалы болғ андай етіп, соның игілігіне бағ ыштауың ызғ а болар еді. Мысалы, сахараның не екенін, оның маң ызын жә не ө з халқ ың ыздың Ресейге қ андай қ атысы бар екенін Ресей халқ ына тү сіндірудің ө зі ұ лы мақ сат, қ асиетті іс емес пе. Еуропаша толық білім алғ ан тұ ң ғ ыш қ ырғ ыз (қ азақ ) екенің ізді есің ізге алың ыз. Оның ү стіне тағ дыр Сізді таза жанды, адал жү ректі, абзал адам ғ ып жаратқ ан. Артта қ алуғ а болмайды, жоқ, болмайды». Шоқ анғ а айрық ша ық пал еткен, оның ғ ылыми ізденістеріне бағ ыт берген тағ ы бір адам П. П. Семенов-Тяншанский еді. Ол да Шоқ ан жө нінде ө те жоғ ары пікірде болды. Шоқ ан жө нінде жазғ ан естелігінде Семенов-Тяншанский: «... Ерекше қ абілеттілігінің арқ асында Уә лиханов Омбының кадет корпусын зор табыспен бітіріп шығ ып, кейін менің ық палыммен Петербургтегі университетте лекция тың дап, француз жә не неміс тілдерін жақ сы мең герді. Шығ ыстың, ә сіресе, қ ырғ ыз тектес халық тардың тарихы жө нінде кө п білетін тамаша оқ ымысты болып шық ты». «Шоқ ан Шың ғ ысұ лы Уә лиханов Шығ ысты зерттеу ғ ылымында ақ қ ан жұ лдыздай жарқ етті де жоқ болды – деп жазды белгілі ғ алым, кө рнекті археолог, академик В. И. Веселовский – орыс ориенталистері оны ілуде бір кездесетін ғ ажайып дарын иесі деп таныды жә не одан тү рік халық тарының тағ дыры жө нінде аса маң ызды жаң алық тар ашады деп кү ткен еді». Шоқ антану ғ ылымының негізін қ алағ ан академик Ә. Марғ ұ лан Шоқ анды «жан-жақ ты жә не терең білімді, алдың ғ ы қ атарлы адам» ретінде бағ алағ ан. Шоқ ан тарих, этнография саласында ғ ана емес, ә дебиет, ө нер, дін, философия жағ ынан да ө шпес із, қ ұ нды мұ ра қ алдырғ ан ғ алым.

⇐ Предыдущая 123 4 Следующая ⇒