БАЯНДАМА. Актобе 2022 ж.. Жалпы және жалқы есімдер

Стр 1 из 4Следующая ⇒

Қ. Жұ банов атындағ ы Ақ тө бе ө ң ірлік университеті

ОСӨ Ж №5

БАЯНДАМА

Тақ ырыбы: Зат есім. Жалқ ы жә не жалпы зат есімдер.

Тек категориясы

Орындағ ан: Серікқ ызы Нұ рсезім

Тексерген: Есенова Гү лшат Серікқ ызы

Актобе 2022 ж.

Зат есім - заттың, қ ұ былыстың атын білдіріп, кім? не? деген сұ рақ қ а жауап беретін сө з табы. Кү нделікті ө мірде кездесетін, ә деттегі жай нә рселерді ғ ана емес, табиғ ат пен қ оғ амдық ө мірдегі ұ шырасатын ә р алуан қ ұ былыстар мен оқ иғ аларды, ұ ғ ымдар мен тү сініктерді де қ амтиды.

Мысалы: қ ұ с, тас, су, шыны, адам, қ ол деген сө здермен қ атар, жаң быр, найзағ ай, сайлау, жү ріс, капитализм, эволюция, ұ ғ ым, ақ ыл, сана деген сө здер де зат есімге жатады.

Адамзат жә не ғ аламзат есімдері

Кім? деген грамматикалық сұ рауғ а жауап беретін зат есімдерге жалпы адам атаулары жатады. Адам атаулары деп жалпы адамғ а тә н атауларды (кісі, бала, қ ыз, бө пе, шал, кемпір, келіншек, еркек, ә йел т. б. ) туыс атауларын (ә ке, шеше, ә же, ата, ағ а, іні, апа, сің лі, немере т. б. ), іс-ә рекет пен кә сіп-мамандық иелерінің атауларын (ә нші, атшы, арбашы, ғ алым, мұ ғ алім, сатушы т. б. ), ә р алуан қ ызмет баптары мен лауазым атауларын (директор, лейтенант, бастық, мырза, ханым т. б. ), кісі аттарын (Асан, Ә сет, Иса, Алма, Рабиғ а, Жә мила, Гү лсім, Жанна т. б. ) жә не басқ а да осылар сияқ ты адамғ а тә н атауларды айтамыз.

Не? деген грамматикалық сұ рау, ә детте, адамнан ө зге барлық жан-жануарлардың жә не кү ллі заттар мен нә рселердің атауларына қ ойылады.

Жалпы жә не жалқ ы есімдер

Жалпы есімдер деп тілдегі ә р алуан деректі жә не дерексіз заттар мен ұ ғ ымдарды білдіретін зат есімдер аталады.

Мысалы: ағ аш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, ақ ыл, сана, тү сінік, ер, ес, ет, дала, су, отін, кө мір, кең се сияқ ты зат есімдердің бә рі де жалпы есім болады.

Жалқ ы есімдер деп белгілі бір ғ ана затты арнай, даралай атайтын зат есімдерді атаймыз.

Мысалы:

· кісі аттары (Асқ ар, Арлан, Ағ ыбай т. б. )

· ү й хайуандарына берілген арнаулы аттар (Тайбуырыл, Тең білкө к, Ақ табан, Таймас т. б. )

· ө ндіріс, мекеме, ұ йым аттары (" Ең бек", " Қ айрат", " Тү рксіб" т. б. )

· газет, журнал, фильм, кітап аттары мен жеке шығ армалардың аттары (" Егемен Қ азақ стан", " Ө ркен", " Менің атым Қ ожа", " Қ ан мен тер" т. б. )

· географиялық атаулар (Алатау, Қ аратау, Іле, Ертіс т. б. )

· қ ала, кө ше, алаң аттары (Теміртау, Абай даң ғ ылы, Республика алаң ы т. б. )

тағ ы басқ а жалқ ы атаулар жатады.

Жалқ ы есімдер мағ ына жағ ынан белгілі бір ұ ғ ымды білдірмейді, тек бір жеке-дара затты басқ а заттардан ажырату ү шін қ ойылғ ан белгі - ат ретінде ғ ана жұ мсалады.

Ішіндегі ә р қ илы ұ сақ топтарды сө з етпегенде, жалқ ы есімдер ең ә уелі ү лкен-ү лкен екі салағ а бө лінеді: оның біріншісі - кісі аттары (ономастика), екіншісі - географиялық атаулар (топонимика).

Орыс тіліндегі жалпы есімдер арнайы топ қ ұ райды. Оның анық тамасы сө здердің грамматикалық бірегейлігіне негізделген, ол кө рсетілген адамның жынысына байланысты жыныстың ө згеруіне негізделген.

Кө птік мә нді есімдер

Кө птік мә нді есімдер деп затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдерді атайды.

Мысалы: сү т, ұ н, жү н, алма, ақ ыл, ө мір, шындық, алтын, жел, қ ұ йын деген сияқ ты зат есімдерді алсақ, бұ лардың ә рқ айсысы белгілі бір жекедара затты ғ ана атамайды, оны тобымен атайды.

Кө птік мә нді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғ ана, демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғ ана емес, грамматикалық сипаттарында да бар. Мысалы, сол аталғ ан ұ н, алтын, жел, ақ ыл тә різді кө птік мә нді есімдерді алсақ, осылардың бә рі де практикалық тілде кө птік жалғ ауы жалғ анбай жұ мсалады.

Кө птік мә нді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:

Сұ йық заттардың атаулары: айран, арақ, боза, шай, тұ здық т. б.

Газ тектес заттардың аттары: азон, бу, тү тін, тұ ман т. б.

Уақ, ұ нтақ заттардың, ұ йысқ ан майда заттар мен бытыранды, таранды, ү гітінді заттардың атаулары: ұ н, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жү н, тү біт, шаш, кірпік, жиде, алша т. б.

Дерексіз ұ ғ ымдарды білдіретін заттардың атаулары: айла, алғ ыс, ақ ыл, дау, қ айғ ы, қ асірет, сү йеніш, шындық т. б.

Ө здігінен табиғ и бө лшектенбейтін кесек заттардың атаулары: алтын, қ ола, қ ұ рыш, шойын т. б.

Жаратылыс қ ұ былыстарының атаулары: боран, жаң быр, қ ар, жел, қ ұ йын т. б.

Бұ лардан басқ а да ө здері тү пкі табиғ аты жағ ынан кө птік мә нді білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, табиғ и жұ п болып келетін зат есімдер де (аяқ, кө з, қ ұ лақ, етік, байпақ, кебіс, бә тең ке, шаң ғ ы т. б. ), сондай-ақ, нә рсенің я заттың бө лінбейтін табиғ и бө лімі я бө лшегі ретінде тү сінілетін субстантивтік ұ ғ ымдардың атаулары да (кө бінесе, кө мекші есімдер, мысалы: асты, ү сті, жаны т. б. ) негізінде осы топқ а жатады.

Кө мекші есімдер

Кө мекші есімдер деп лексикалық мағ ыналары бірде бү тіндей сақ талып, бірде солғ ындап, ө зге сө здермен тіркесу ерекшеліктеріне қ арай, синтаксистік жағ ынан кейде жеке-дара мү ше есебінде, кейде кү рделі мү шенің қ ұ рамындағ ы дә некер элемент есебінде қ олданылып, морфологиялық жағ ынан зат есімдерше тү рленіп отыратын жә рдемші сө здерді айтамыз.

Кө мекші есімдер сан жағ ынан соншалық ты кө п емес, оларғ а алды, арты, асты, ү сті, жаны, қ асы, арасы, ортасы, іші, сырты, басы, беті, шеті, тү бі, тө бесі, тұ сы, маң ы сияқ ты сө здер жатады.

Зат есімнің морфологиялық сипаттары

12 3 4 Следующая ⇒