1.2 Жоңышқаның түрлері

Тү йежоң ышқ а– бұ ршақ тұ қ ымдасына жататын екі жылдық сирек бір жылдық ө сімдіктер. Қ азақ станның барлық аймағ ында кездеседі, дала шалығ ынында, кейде сортаң жерлерде, ө зен аң ғ арында, жол жиегінде, бақ та ө сетін 3 тү рі бар. Ең маң ыздысы ә рі жиі кездесетіні ақ тү йежоң ышқ а жә не сары не дә рілік тү йежоң ышқ а Бұ лардың биікт. 30 – 100 см. Кіндік тамыры тарамдалғ ан. Сабағ ы тік, бұ тақ талып ө седі. Жапырағ ы кү рделі, ү ш қ ұ лақ ты, ұ зын сағ ақ ты, бө бешік жапырақ шалары тісті болады. Тостағ анша жапырақ шаларының ұ зындығ ы 2 мм-дей, бес тісті. 9 аталығ ы бір-бірімен тү тікше тә різді болып бірігіп кеткен. Біреуі, кө бінесе, бос жатады. Гү лі ұ сақ сары не ақ тү сті, шашақ гү лшоғ ырына топталғ ан. Жә ндіктермен тозаң данады. Мамыр – шілде айларында гү лдеп, жемісі піседі. Жемісі – ұ зынша келген, мұ ртшасы бар бұ ршақ қ ап, сыртында кө лденең қ атпарлары, ішінде бір тұ қ ым болады. тү йежоң ышқ а қ ұ рғ ақ шылық қ а, суық қ а тө зімді келеді, топырақ талғ амайды. Қ ұ рамында кумарин бар, белогы кө п, витаминдер мен минералды тұ здарғ а бай мал азығ ы. 100 кг шө бінде 18, 5 – 19, 5 азық ө лшемі, 3, 1 – 3, 2 кг сің імді протеин бар, шө бін малдың барлық тү рі жейді. Медицинада, темекі, шарап ө неркә сібінде пайдаланылады. Аудандастырылғ ан сорттары: Медет, Куузику, Башқ ұ рттық », Беде пішіндес т. б

2-сурет. Тү йежоң ышқ а

Сары тү йежоң ышқ а

· Ө сімдіктің биіктігі 30 – 90 см

· Ө сімдік сабағ ыың тү п жағ ы жуандау, ал жоғ ары жағ ы бұ тақ ты жә не қ ырлы болып келеді.

· Тамыры ақ, сабағ ының тү п жағ ы жұ мыр, жоғ арғ ы жағ ы қ ырлы жә не бұ тақ ты болып келеді. Ө сімдіктің ақ тү сті тамыры топырақ қ а тік еніп жатады.

· Жапырақ тары қ ияқ тә різді кезектесіп орналасқ ан, ү ш бө лімді, ара тісті, сағ ақ тары ұ зын. Қ осымша жапырақ шалары бар.

· Гү лдері сары, сабақ тың ұ ш жағ ында жің ішке шашақ тә різденіп шоғ ырланып тұ рады. Гү лдерінің ә демі иісі бар.

· Улы ө сімдіктер қ атарына жатады. Мамыр-тамыз айларында гү лдейді.

Қ ұ рамында кумарин, меллиотин, глокозидтер, белок, эфир майлары С дә румені бар. Кумарин қ анның ұ юын кешеуілдетеді. Қ ұ рамындағ ы кураминге байланысты бұ л ө сімдік улы болып саналады. Курамин орталық нерв жү йесінің қ ызметін тежейді, сондай – ақ наркотиктер сияқ ты ә сер етеді.
Дә рілік мақ сат ү шін ө сімдіктің жоғ арғ ы жағ ын гү лдеген кезінде жапырақ тарымен, сабағ ының жің ішкелеу бө ліктерімен қ оса жинап алады. Оны кептіріп, жақ сы жабылғ ан шыны немесе темір ыдыстарда сақ тайды.
Халық арасында сары тү йежоң ышқ а қ ақ ырық тү сіретін, жел айдайтын дә рі ретінде жә не бронхтар қ абынғ анда, іш желдегенде, ұ йқ ы қ ашқ анда қ олданылады. Ішектің қ атты тү йілуін басу ү шін, сондай – ақ іш кепкенде, қ уық тан несеп жү рмей қ алғ анда қ олданылады.

Дә рілік шө птің тұ нбасы мен қ айнатпасының қ ақ ырық тү сіретін, ауырсынуды басатын, жараны тез жазатын қ асиеті бар. Нормадан кө п берілсе малды улайды. Уланғ ан мал дірілдеп, қ алтырайды, мазасы кетеді, жеген азығ ын қ ұ сып, аузынан шұ быртып сілекей ағ ады. Дербес шаруашылығ ында малы бар кісілер, сондай – ақ ферма малшылары бұ л ө сімдікті мал дә рігерінің рұ қ сатымен ғ ана қ олданулары тиіс. Салмағ ы 50 – 60 кг бұ зауғ а ө сімдіктің 2 грамы ғ ана беріледі. Дә рілік тұ нба жасау ү шін қ айнағ ан 200 г суғ а жапырағ ы мен гү лінің 2 грамы салынып тұ ндырылады.

Дә рілік шикізат ретінде сары тү йежоң ышқ а сабағ ының жің ішкелеу бө лігін жапырық тарымен, гү лімен қ осып жинап алады. Оны кө лең ке жерлерде кептіріп, аузы жақ сы жабылатын шыны ыдыстарғ а салып сақ тайды.

Далалы аймақ тардағ ы шалғ ынды жерлерде, ө зендердің жағ аларында, тың жерлерде, бұ талардың арасында, жол бойында ө седі. Республикамыздың Шымкент, Жамбыл, Орал, Ақ тө бе облыстарының жерлерінде жиі кездеседі. [2]

⇐ Предыдущая 123 4 5 Следующая ⇒