4. Қарқара көтерілісі (Албан көтерілісі)

Қ арқ ара кө терілісі - 1916 жылғ ы Қ азақ стандағ ы ұ лт- азаттық кө терілісінің Жетісу облысындағ ы орталығ ы. Кейбір мұ рағ ат қ ұ жаттарында «Албан кө терілісі», халық жадында «Албан - Бұ ғ ы» кө терілісі деп аталады. 1-дү ниежү зілік соғ ыс жылдарында отарлық езгі қ атты кү шейді, алым-салык кө бейіп, халык тұ рмысы кү рт нашарлады. Ал 1916 жылы 25 маусымдағ ы соғ ыстағ ы армияның тылдағ ы қ ара жұ мыстарына Қ азақ стан, Орта Азия жә не ішінара Сібірдің 19-43 жас аралығ ындағ ы (кейіннен 43-тен 31-ге тү сірілді) ер азаматтарды шақ ыру жө ніндегі жарлығ ы кө терілістің шығ уына тү рткі болды. Жалпы Қ азақ стан мен Орта Азиядан 400 мың, соның ішінде Жетісудан - 87 мың адам шақ ырылды. Патша жарлығ ы жарияланысымен Қ азақ станның барлық аймақ тарында бұ ғ ан қ арсылық білдіру басталды. Қ арқ ара - Жетісу облысының Жаркент уезіне қ арайтын жайлау жә не ә йгілі халық аралық жә рмең ке орталығ ы болатын. 16 болыстан тұ ратын албан тайпасының атақ онысы еді. Оның 13 болысы Жаркент уезіне, қ алғ ан ү шеуі Верный уезіне қ арады. 6 шілде кү ні 13 болыс ө кілдері Ақ бейіт тауында жиналып, патша жарлығ ын орындамауғ а баталасты. Келесі кү ні «Нарынқ ол - Шарын»приставының бастығ ы Подворков 13 болыс пен беделді адамдарды жинап алып, патша жарлығ ын дереу орында- уды талап етті. Жиналғ андар 4-5 кү н ақ ылдасып, жауап бермек болып тарасты. Шілденің 10 кү ні жә рмең кеден 10 км жердегі «Қ абан Қ арағ ай» деп аталатын жайлауда Қ ұ рман болысының беделді адамы Ұ зақ Саурық овтың ауылында Қ ұ рман, Мерке, Шілік, Торайғ ыр, Сарытоғ ай, Қ оң ырбө рік, Қ ожбанбет, Бодеті, Иванов, Алжан, Айт болыстарының басшылары мен басқ а да беделді адамдары майдан жұ мысына адам бермейміз деп келісті. Он кү н ө ткеннен кейін Подворков қ азақ -орыс жасағ ын алып келіп, «Ереуілтө беде» болғ андарды тү гелге жуық тұ тқ ындап, Қ арақ ол (Пржевальск) қ аласындағ ы тү рмеге қ амады. Тү рме басшылары ереуілшілердің ақ ылгө й ақ сақ алы Мә мбетұ лын у беріп ө лтірді. Қ алғ ан тұ тқ ындар Қ арақ ол уезі басшысы полковник Ивановтың бұ йрығ ымен 8 тамыз кү ні атылды. Атылғ андар арасында: Кә рібоз Қ аң тарұ лы, Суанқ ұ л Арғ ынұ лы, Қ азыбек Шорманұ лы, Ү меке Бестібайұ лы, Білә л Разақ ұ лы, Қ ағ азбек Тоқ тамысұ лы, Жаң абай Қ ұ дайбергенұ лы, Қ ұ рман Ә ділбекұ лы, Бекайдар Сұ лтанқ ұ лұ лы, Қ ұ диярбек Шотаманұ лы, Жанпейіс Отыншыұ лы, т. б. болды. Кө терілісшілердің бір тобы Қ айқ ы асуында жаза- лаушылар колынан қ аза тапты. Бірақ жазалау ә рекеттері котерілісті бірден баса алмады. Тамыздың ортасына қ арай Жаркент уезі толық кө терілді. Кө терілісшілер 11 тамызда Жалаң аш станциясын басып алып, қ оныс аудару басқ армасының қ ызметкерлері Долгушинді, Лдековті, т. б. бірнеше адамды ө лтірді. 16 тамызда Монай Ұ зақ байұ лы басқ арғ ан албан жасақ тары Қ арқ ара жә рмең кесін басып алды. 15 қ ырркү йекке дейін Нарынқ ол - ІІІарын приставына қ арайтын ө ң ір кө терілісшілер қ олында болды. Верный уезіне қ арайтын Қ ызылбө рік болысының тұ рғ ындары да атқ а мініп, 3 тамыз кү ні Асы жайлауында уезд бастығ ының кө мекшісі Хлыновский басқ арғ ан жазалаушыларды Верныйғ а қ уып тастады. Кө теріліс уездің басқ а болыстарында да(Ботабай, Шығ ыс жә не Батыс Қ астек, Ырғ айты, Тайторы, Жайылмыш, т. б. ) ө рістеді. 10-12 қ ыркү йекте Лепсі уезіне қ арасты Мақ аншы - Садыр, Мә мбет - Қ ысқ аш, Балқ аш - Лепсі болыстарының қ азақ тары да кө теріліске шық ты. Саратов селосы маң ында кө терілісшілер Маслов басқ арғ ан жазалаушы жасақ пен соғ ысып, қ ырғ ынғ а ұ шырады. Жазалаушылармен қ арулы қ ақ тығ ыстар Кіші, Орта, Ү лкен Ақ су елді мекендеріндегі дү нгендер, Верный уезі Қ орам болысындағ ы ұ йғ ырлар арасында да болды. Қ ыркү йектің аяғ ы мен қ азанның басында патша жазалаушылары кө терілісшілердің негізгі кү штерін талқ андады. Олар кө терілісшілерге қ оса бейбіт халық ты да қ ырғ ынғ а ұ шыратты. Жетісу облысының бес уезінде 84 854 тү тін (отбасы) болса, кө терілістен кейін 53 мың ғ ана тү тін қ алып, 31 854 тү тін жойылды немесе Қ ытайғ а ауып кетті. Мұ рағ ат деректері бойынша Қ арқ ара кө терілісі кезінде Жетісудағ ы қ азақ пен қ ырғ ыздардың жү зге жуық елді мекені жазалаушылардың шабуылына ұ шырап, 373 ү й ө ртенген, 1905 адам оқ қ а ұ шқ ан, 684 адам жараланып, 1105 кісі тұ тқ ындалып, кейіннен із-тү ссіз жоғ алғ ан. Ал патша жазалаушыларынан небә рі 171 адам ғ ана шығ ын болғ ан. Қ арқ ара кө терілісі жө нінде М. О. Ә уезов «Қ илы заман» атты тарихи хикаят, Т. Жұ ртбаев «Бейуақ », С. Тә некеев «Қ арқ ара - Албан кө терілісі» кітаптарын жазды.

5. Қ азақ тардың қ ытайғ а (Қ ұ лжа ө лкесі, Қ ашқ ар), Ауғ анстанғ а жаппай иммиграциясының алғ ашқ ы толқ ыны

Қ ытай жеріне, негізінен, онымен шекаралас қ азақ аудандарың дағ ы озбырлық пен ашаршылық қ а тө збеген кожалық тар кө шіп кетті. Олар Кеген, Жаркент, Талдық орғ ан, Ақ су, Алакө л, Лепсі, Октябрь, Ү ржар, Тарбағ атай, Жайсан, Қ атонқ арағ ай аудандарынан болатын. Осы аудандардан 1929-1931 жылдары 5993 шаруа қ ожалық тары Қ ытай жақ бетке ө тті. Қ азақ тардың Қ ытайғ а кө шуі біз жоғ арыда қ арастырғ ан Ресей мен Орталық Азия республикалары жерлеріне ө туден ә лдеқ айда кү рделі болды. Ө йткені Қ ытайғ а кө шу бір мемлекеттен екінші мемлекетке шекаралық тә ртіпті бұ зып кө шу еді. Ал шекара бұ зу мемлекеттік ауыр қ ылмыстың бірі саналатың ы белгілі. Голощёкиндікгеноцидке шыдамағ ан қ азақ тар екі мемлекет шекарашыларының қ арсы болғ андығ ың а қ арамастан, шекараны бұ зып ө туге ұ мтылды. Шекарашылармен қ арулы қ ақ тығ ыстарғ а дейін барды. Осындай шайқ астардың бірінде 734 қ азақ каза тауып, 38-і жараланды. Шекарашылардан да адам шығ ыны болып, 24-і қ айтыс болды. Қ ызыл шекарашылар шекарадан ө ткізбей қ ою міндетімен шектелмей, Қ ытай жеріне ө ткендердің соң ынан куып барып, қ ырып салып отырды. Голощёкин Ресей мен Орталық Азиядағ ыдай Қ ытайғ а да бай-кулактар кө шіп жатыр деп айтудан жалық пады. Кең ес ү кіметінің жазық сыз айыптаулары мен озбырлық тарың а шыдамай жеке бастары Қ ытайғ а ө тіп кетіп, соң ынан отбасы мү шелерін, туыстарын кө шіріп ә кету ү шін қ аруланып шекарадан қ айта ө ткен қ азақ тарды «бандылар» деп жариялады. Мұ ндағ ы ойы босқ ын қ азақ тарды жек кө рінішті, қ ылмыскер ретінде кә рсетіп, катаң да шұ ғ ыл жазалау шараларын ө рістету еді.

Пайдаланылғ ан деректер мен ә дебиеттер:

1. Первая мировая война // https: //ru. wikipedia. org

2. Сергеев Е. Ю. Новые подходы к исследованию Первой мировой войны // http: //hero1914. com/sergeev-e-yu-novye-podxody-k-issledovaniyu-pervoj-mirovoj-vojny

3. Жү генбаева Г. Мұ хамеджан Тынышбаевтың ө мірі мен қ ызметі. А., 2000. -31-52 бб.

4. Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки по истории Алаш-Орды. А-А., 1935. -99 с.

5. Жү генбаева Г. Мұ хамеджан Тынышбаевтың ө мірі мен қ ызметі. А., 2000. -32-33 бб.

6. Бө кейханов Ә., Байтұ рсынов А., Дулатов М. Алаштың азаматтарына! // Қ азақ. -1915. -11 шілде. 7. Жү генбаева Г. Мұ хамеджан Тынышбаевтың ө мірі мен қ ызметі. — 33 б.

8. Тынышпаев М. История казахского народа. А., 1993. 29–49 с. 9. Бедствия киргиз // Туркестанские ведомости. -1917. — 9 августа.

9. http: //e-history. kz/kz/contents/view/2476

⇐ Предыдущая 1 2 34