3. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, оның себептері, қозғаушы күштері, басталуы,барысы және негізгі кезеңдері.

Ресейдегі 1905 жылғ ы кү здегі шаруалардың жаппай кө терілісінде жұ мысшы табының беделі мен азаттық қ озғ алысындағ ы басшылық рө лі артты. Сондық тан, патша ө кіметі жиі толқ улар ошағ ы болғ ан аймақ тардан Қ азақ станғ а 1907 - 1912 жылдары Еуропалық бө ліктерінен 2 млн 400 мың адамды қ оныстандырды. 1917 жылғ а дейін 45 млн. десятина ең қ ұ нарлы дейтін жерлерді қ оныс аударшыларғ а жергілікті тұ рғ ындардан тартып алынып, оларды таулар мен қ ұ нарсыз жерлерге ығ ыстырды. Суы жоқ, мал жаятын шабындық тың болмауынан қ азақ - қ ырғ ыз халқ ының кедейленген тобыры пайда болды. Қ азақ жерлерін кү шпен тартып алу жергілікті халық тармен орыс - украин қ оныстанушыларының арасындағ ы қ айшылық тарды одан ә рі шиеліністіріп, жер мә селесі жө ніндегі кү штеу саясаты шеткі аймақ тарда да кең інен тарады. Сонымен қ атар 1914 жылы патшалық Ресей дү ниежү зілік соғ ысқ а тартылды. Одан ә рі патша чиновниктері жә не жергілікті ә кімдердің, байлардың зорлық - зомбылығ ы кү шейіп, Қ азақ станда отарлауды кү шейте берді:

· Жергілікті халық тан алынатын салық 3 - 4 есе кө бейді;

· Шаруалардың ірі қ ара малы мен мал азығ ын соғ ыс қ ажетіне алу кү шейді;

· Ә скерлердің қ ажетін қ амтамасыз ету ү шін киіз алынды;

· Жығ ып - қ ұ руғ а ө те ың ғ айлы киіз ү й т. б;

· Ә скери салық ретінде ә рбір отбасы 1 сом 84 мө лшерінде тө леуге міндетті болды.

Соғ ыс ауыртпалығ ы Қ азақ станда жұ мысшылар мен шаруалар қ озғ алысының ө суіне тү рткі болды. 1915 ж маусым айында Екібастұ з, Байқ оң ыр кө мір кендерінде, Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор - Ташкент темір жолында жұ мысшылардың қ озғ алысы бой кө терді. 1916 ж қ аң тар айында Верный, Семей қ алаларында, Жетісу облысы Лепсі уезінің бірқ атар селоларында қ анаушы мен қ аналушы таптар арасындағ ы қ арама - қ арсылық бір - біріне қ арсы шығ у бұ қ аралық сипат алды. Қ азақ жастарын майдандағ ы тыл жұ мысына алу жө ніндегі патшаның 1916 жылғ ы 25 - маусымдағ ы жарлығ ы “Бұ ратана халық ты мемлекеттік қ орғ аныс жұ мыстарына пайдалану тә ртібі туралы ереженің ” қ абылдануы ә леуметтік жағ дайы мү шкіл топтың наразылығ ын кү шейтті. Жарлық бойынша Тү ркістан мен Дала ө лкесінен майданғ а окоп қ азуғ а 400 мың, соның ішінде Қ азақ станның далалық облыстарынан - 100 мың нан астам, Жетісудан 87 мың адам жіберу кө зделді. Қ азақ тардың тууы туралы куә лігінің жоғ ын пайдаланып, болыстын басқ армалар мен ауыл старшындары жас мө лшерінің асып кеткендігіне қ арамастан кедей жігіттерді майданғ а жұ мысқ а алынатын “қ ара тізімге қ осты”, ал феодалдар балаларының жасын ө з бетінше ү лкейтіп, немесе кішірейтіп кө рсетіп, ә скерге жібермеудің амалын тапты. Сол кездегі Саратов губерниясының депутаты А. Ф Керенский 60 жастағ ы шалдардың 30 жаста болып жазылғ андығ ын, ал байдың балаларының 25 - 30 жастағ ылары 50 - ден жазылғ андығ ы орыс шенеуніктері мен жергілікті қ азақ ә кім сымақ тарының парақ орлығ ы деп шенейді. Осындай ә ділетсіздіктердің кө рінісі болыстық басқ армаларды талқ андау, ауыл старшындарын, қ атігез байларды ө лтіру ірі феодалдардың иеліктеріне шабуыл жасау, жер сату жө ніндегі қ ұ жаттарды, алым - салық қ ағ аздарын т. б. жойып жіберу ә рекеттері белең алды. Сойыл, кетпен, шалғ ы, мылтық қ ылышпен қ аруланғ ан ашынғ ан топ, байлардың ауылдарын ө ртеп, малдарын ә кетуі жиілей тү сті. Қ азақ стандағ ы қ озғ алыс ұ лт - азаттық сипатта болып, патша ө кіметіне, отаршылдық қ а, империалистік соғ ысқ а жә не жергілікті жерлерде патша ө кіметінің сү йеніш болып отырғ ан феодал - байларғ а қ арсы бағ ытталды. Қ азақ демократияшыл зиялыларының қ ызметі. Қ азақ зиялылары қ атарында бірлік болмады. Олар екіге бө лініп, революцияшыл радикалды бағ ыттағ ы Т. Бокин, Ә. Майкө тов, С. Сейфуллин, С. Мең дешев, Ә. Жангелдин сияқ ты тобы қ арулы кү рес жолын таң дады. Ал ұ лттық - либералдын бағ ыттағ ы алаш зиялылары Ә. Бө кейханов, М. Дулатұ лы, А. Байтұ рсынұ лы бастағ ан топ елді қ антө гістен сақ тау ү шін патша ө кіметімен тіл табысу жолдарын іздеді, кү рестің бейбіт саясы ә дістерін жақ тады. Себебі патшаның талай жыл ү йретілген, мұ здай қ аруланғ ан ә скеріне, тө теп бере алатындай қ азақ халқ ының қ ырғ ынғ а ұ шырайтынын білді. Десе де, қ азақ жігіттері майдандарғ а окоп қ азуғ а жіберіле бастағ ан кезде, оларғ а бас - кө з болып, кейін аман - есен оларды ауылғ а жеткізу қ ажет болғ ан жағ дайда Ә. Бө кейхановтың ө зі бастағ ан топ майданғ а аттанды. Ө йтпегенде сауатсыз, орыс тілін тү сінбейтін кө птеген қ азақ жігіттерінің елге аман оралуы екі талай еді. Ұ лт - азаттық кө терілістің басталуының себебі жоғ арыда аталып ө ткендей қ азақ жерін отарлау, қ азақ жерін қ оныс аударғ ан орыс шаруаларына кү шпен тартып ә перу саясаты еді. Кө шпелі тұ рмыс жағ дайында қ азақ тардың ө мір сү руін қ амтамасыз ететін жердің заң мен Ресей империясының мемлекеттік меншігі болып жариялануы, мал шарушылығ ының қ ұ лдырауы, егіншіліктің азаюы т. с. с. Бұ л дағ дарыстың айқ ын кө рінісі Қ азақ стан жә не Орталық Азия халық тарының 1916 жылғ ы жалпы бұ қ аралық сипат алғ ан ұ лт - азаттық қ озғ алыс болды. Қ оғ амның барлық ә леуметтік топтарын қ амтығ ан қ озғ алыс барысында жалпыұ лттық ұ рандар кө терілді. Оның негізгі қ озғ аушы кү ші - қ азақ ауылының ең бекші шаруалары, оғ ан ішінара жұ мысшы тобы ө кілдері, байлар да, билерде, молдалар да, болыс басшылары да, зиялы қ ауымның ә р тү рлі топтары да белсене араласты. Кө теріліс ең алдымен отаршыл жү йеге қ арсы бағ ытталды да, қ азақ халқ ының ұ лттық жә не саяси тә уелсіздігін кө здеді. Ал оның ә леуметтік мә ні - ө з билеушілеріне қ арсы кү рес екінші кезекке ысырылды. Қ азақ станның барлық аймақ тарын қ амтығ ан ү лкен қ озғ алысты - Жетісу облысында Ж. Мә мбетов, Ұ. Саурық ов, С. Қ анаев, Қ. Шорманов, Қ. Қ ұ дайбергенов, Т. Бокин, Б. Ә шекеев; Торғ ай облысында Ә. Жанбосынов, А. Иманов, Ә. Жангелдин; Ақ мола облысында Ә. Майкө тов; Бө кей даласында С. Мең дешев; Ақ тө бе облысында Б. Алманов; Сырдария облысында Т. Рысқ ұ лов; Орал облысында Ә. Ә йтиевтер басқ арды. 1916 жылғ ы қ азақ халқ ы кө терілісінің басты аудандарының бірі - Жетісу. 1916 жылғ ы шілденің алғ ашқ ы кү ндерінде Жаркент - Таранша болысының Городское елді аймағ ындағ ы тыл жұ мыстарына жіберілетін жігіттердің тізімдерін жасауғ а қ арсылық кө рсетулерден басталды. Сол жылғ ы 7, 8 шілденің алғ ашқ ы кү ндері Верныйдан шамамен 40 шақ ырымдай Ү шқ оң ыр деген жерде тө ң іректігі болыстардағ ы қ азақ халқ ының ө кілдері сьезге жиналды. Онда жігіттер ә скерге жіберілмесін, жұ рт таудан тү спесін, ә кімшілік тарапынан кү штеу шарлары қ олданылғ ан ретте телеграф бұ зылсын, окоп қ азу жұ мыстарына шақ ырылатын адамдардың тізімі жойылсын деген шешім қ абылданды. Съезге қ атысушылар “оқ тың астына барғ анша осында ө лген артық ” деген қ аулы қ абылдады. 1916 жылғ ы 7 - тамызда Верный уезіндегі Ботпай, Шығ ыс жә не Батыс Қ астек, Ырғ айты жә не Тайторы болыстары қ азақ тарының Самса станциясы мақ ында біріккен бас кө теру басталды. Сө йтіп, кө теріліс Тоқ мақ маң ына ауысты. Верный - Қ ордай жолының бойындағ ы барлық пошта бекеттері ө ртелді. Тамыздың орта шенінде Жетісу облысының барлық болыстары дерлік толқ ыды. Жетісудағ ы кө теріліс басшыларының жә не қ азақ тың демократияшыл зиялыларының бірі - Тоқ аш Бокин. Ол халық тар арасындағ ы ү гіт жұ мысына басшылық етті, соғ ыстың халық қ а қ арсы сипатын тү сіндірді, феодал - байлар тобының сатқ ындық рө лін ә шкерелеп, патша жарлығ ын орындамауғ а шық ырды. Тү ркістан генерал - губернаторы Куропаткин жергілікті ә кімшілікке кө терілісшілерге қ арсы кү ресу ү шін, тұ рғ ылық ты халық арасындағ ы рулық жә не тайпалық қ айшылық тарды пайдалануды ұ сынды. Кө терілісшілерге қ арсы зең біректермен, пулеметтермен жарақ тандырылып арнайы жасақ талғ ан жазалаушы ә скерлер жіберілді. Кө пірлер мен темір жолдарды кү зету кү шейтілді, ә скери - далалық соттар ұ йымдастырылды. Тү ркістан ө лкесінің басқ а облыстарынан Жетісу облысына ү ш ә скери жасақ, жеті атқ ыштар ротасы, қ азақ тардың бес жү зіндегі жә не 14 зең бірек жеткізілді, майдандағ ы армиядан қ азақ - орыс батареясы жә не екі пулемет командасы бар екі орыс - казак полкі ә келінді. Жазалаушылар соң ғ ы ұ рыс 1916 жылғ ы кыркү йектің аяғ ында Қ апал уезіндегі Быжы ө зенінің маң ында жү рді. Кө терілісшілердің жасақ тары жең іліске ұ шырап, қ алғ андары тауғ а қ ашты. Жетісудағ ы кө теріліс 1916 жылғ ы қ азанда басып - жаншылды. Патша жендеттері кө терілісшілерді ғ ана емес, бейбіт халық ты да жазалады. 300 мың нан астам қ азақ тар мен қ ырғ ыздар туғ ан жерін тастап, Батыс Қ ытайғ а ө тіп кетуге мә жбү р болды. Кө терілістің басты жетекшісі Бекболат Ә шекеевті дарғ а асып ө лтірді. Кө терілістің ең бір кү шті болғ ан орталығ ы Торғ ай облысы еді. Мұ нда кө теріліс ең бұ қ аралық, ең ұ зақ қ а созылғ ан, ең табанды жә не ұ йымдасқ ан кө теріліс болды. Кө теріліс барлық уездерде: Торғ ай, Ырғ ыз, Актө бе, Қ останайды қ амтыды. Торғ ай облысындағ ы қ озғ алысты басу ү шін генерал Лаврентьев бастағ ан арнайы жазалау экспедициясы жасақ талды. Оның қ ұ рамында Қ останай, Ақ тө бе, Торғ ай, Ырғ ыз жасақ тары мен қ азақ жасақ тары болды Кейіннен 1916 жылы 13 - қ арашада ә скери қ имыл ауданына Қ азан, Пермь, Орынбордан қ осымша полктар тартылды. Ұ шы - қ иырсыз Торғ ай даласының барлық тү кпірлерінде кө терілісшілер жасақ тары қ ұ рылып, оларғ а Байқ оң ыр руднигінің, Шоқ паркө л тас кө мір кен орындарының жә не Орынбор - Ташкент темір жолының жұ мысшылары қ осылды. Торғ ай ө ң іріндегі бас сардар Амангелді Иманов халық кө терілісіне алғ аш рет ә скери тә ртіп орнатты. Ол отрядтарын 10, 5, 100, 1000 адамнан қ ұ ралғ ан топтарғ а бө лді. Олардың басына онбасы, елу басы, жү збасы, мың басы тағ айындалды. 1916 жылғ ы қ азанғ а қ арай Торғ ай жә не Ырғ ыз уездерінде 20 - ғ а тарта кө терілісшілер отряды қ ұ рылды. 23 қ азанда Амангелді Иманов бастағ ан 15 мың кө терілісшілер Торғ ай қ аласын қ оршап алды. Аменгелді бастағ ан кө терілісті басу ү шін, патша ө кіметі генерал А. Д. Лаврентьев басқ арғ ан 10 мың ә скер жіберді. Лаврентьев ә скерлерінің келе жатқ аның естіп, кө терілісшілер Торғ айды қ оршауды қ ойып, оғ ан қ арсы аттанды. Қ арашаның екінші жартысында кө терілісшілердің негізгі тобы Торғ айдан 150 шақ ырым жерге шегініп, Бетпақ қ арағ а жиналып, А. Имановтың басшылығ ымен осы жерде жазалаушыларғ а қ арсы кө терілісшілердің партизандық кү рес ә дістерін кең інен пайдаланды. Торғ ай облысында А. Имановпен бірге кө теріліске басшылық етіп, оның дү ниетанымын қ алыптастыруғ а зор ық пал жасағ ан Ә ліби Жангелдин болды. Патша жазалаушылары мен А. Имановтың кө терілісшілері арасындағ ы соғ ыс қ имылдары 1917 жылғ ы Ақ пан буржуазиялық - демократиялық революциясынан кейін де жалғ аса берді. Қ озғ алыстың жең іліс табуының ең басты себептері: - бытыраң қ ылығ ы; - кө теріліс ошақ тары арасындағ ы байланыстың жеткілікті болмауы; - патша ө кіметінің қ арулы жазалаушы кү штерінің басымдылығ ы еді. Қ азақ стандағ ы 1916 жылғ ы кө теріліс қ азақ халқ ының азаттық қ озғ алысының шежіресіндегі ең бір арқ ын белес болып табылады. Кө теріліс дү ниежү зілік империалистік соғ ыстың қ ызып тұ рғ ан кезінде, Ресейдегі жұ мысшы жә не шаруа қ озғ алысының мық тап ө рлеу жағ дайында ө тті. Кө терілістің бірың ғ ай басшылығ ы жә не ұ йымдастырушы орталығ ы болмаса да, Қ азақ станда болып жатқ ан оқ иғ алар басқ а аймақ тарғ а ық пал жасап, ө зара байланысты болып отырды. Кө теріліс стихиялы тү рде дамып, онда тұ рақ ты, жеткілікті біріккен басшылық тың болмағ андығ ының салдары айқ ын кө рінді. 1916 ж кө теріліс қ азақ ең бекші бұ қ арасының таптық сана - сезімін арттыруда зор рө л атқ арды. Бұ л қ озғ алыс Ресейдегі азаттық кү ресінің жалпы тасқ ынына ұ ласты. Ол империядағ ы саяси жә не ә леуметтік дағ дарыстың одан ә рі асқ ына тү суіне себепші болды, ә скери - феодалдық жә не ә скери отаршылдық басқ ару жү йесінің іргесін шайқ алтты.

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒