Орындаған: Шәріппай Шамиль Нұрланұлы(18-ПСК-1)

Орындағ ан: Шә ріппай Шамиль Нұ рланұ лы(18-ПСК-1)

1. Бірінші дү ниежү зілің соғ ыс жылдарындағ ы қ азақ стан жылдарындағ ы қ азақ ө лкесі. Қ азақ стандағ ы соғ ыс тұ тқ ындары. Қ азақ стан аумағ ындағ ы халық бұ қ арасы жағ дайының нашарлауы. Жалпыұ лттық дағ дарыстың пісіп-жетілуі.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жә не Қ азақ стан мемлекетті қ атыстырып, 10 млн. сарбаз ө мірін қ иып, 12 млн. -дай бейбіт халық ты жойғ ан аса ауқ ымды алапат қ ырғ ын халық тар трагедиясының драмасына айналды[1]. Осы жылы ғ асыр толғ ан жиһ ан соғ ысы жайында қ азіргі тарихнамада адам ө мірі мә селесі туралы ә леуметтік сұ рақ тар басым назарғ а алынып, сондай-ақ соғ ыстың медицинаның дамуына, ә скери техниканың сыналуына, милитаризмнің қ арқ ындауына жә не ең соң ында жаһ андану ү рдістеріне ық палы деген мә селелерді қ арастыра бастады[2]. Бұ ғ ан соғ ыс зардабына ұ шырағ ан аз халық тардың қ асіреті туралы сұ рақ тарды қ осар едік. Ө йткені, бұ л соғ ыстың екпіні мен дү мпуін қ азақ, қ ырғ ыз сияқ ты Ресей империясының барынша отарлық қ анауғ а ұ шырағ ан халық тары кө рді, кү йзелді. Дү ние жү зілік соғ ыстың қ азақ халқ ына жә не тұ тастай алғ анда Қ азақ станғ а тигізген зардабы жайында кең мә ліметтерді сол кезең де ғ ұ мыр кешкен Алаш зиялылары мұ раларынан кездестіруге болады. Жаһ ан соғ ысының зардабы қ азақ жерінде атақ ты 1916 жылғ ы кө теріліске ә келгенін терең талдап, алғ ашқ ы зерттеулерін жү ргізген-де осы Алаш қ айраткерлері болатын[3]. Қ азақ ө лкесінің соғ ысқ а қ атысты алғ ашқ ы қ обалжуы ә скер қ атарына шақ ыру мү мкіндігі жайындағ ы алыпқ ашпа, кү мә нді хабарлардан басталғ аны мә лім. Ө йткені, халық Ресей империясына бодан болғ аннан бері мұ ндай міндеткерлік жү ктелмеген. Сол себепті ә скери қ ызмет қ азақ тар ү шін кү тпеген жағ дай болды. Кезінде Алаш зиялылары бұ л мә селемен айналысқ ан. «Қ азақ " газеті бетінде сан алуан мақ алалар осы мә селелерге арналып басылды. Мысалы, газеттің 1915 жылдың желтоқ санынан бастап, 166, 178, 179, 184 нө мірлері қ азақ тан ә скер алынуы жайында материалдар басты. Мақ алалар мазмұ ны соғ ысты халық тың тү сіністікпен қ абылдағ анын байқ атады. Олар мұ ны ә р халық тың басында болып тұ ратын қ алыпты қ ұ былыс ретінде қ абылдағ анын Алаш қ айраткері М. Тынышбаев кө рсетеді. Ол негізінен қ азақ тарды ә скери қ ызметтің қ ай тү ріне (атты не жаяу ә скер) алынатындығ ы ғ ана ойландырғ анын жаза келе, былай дейді: «Қ азақ тардың кө пшілігі (оның ішінде мен-де) казак-орыспен тең есіп, жерімізді сақ тау мақ сатында атты ә скер қ атарында қ ызмет етудің тиімділігін жақ тадық. Қ азақ тардың тек азғ ана бө лігі жаяу ә скер қ ұ рамында болуды қ алады» [4]. Алайда қ азақ халқ ында туу туралы куә ліктің болмайтыны, мұ ның ө зі жағ дайды ауырлататыны ескерілді. Сондық тан жақ ын арада қ азақ тарды ә скери қ ызметке тарту мү мкін еместігін тү сіндіре келіп автор, «бұ л мә селе іске асқ ан жағ дайда, аса қ иындық болатынын, оны зиялылардың кү ні бұ рын болжап білгендерін» айтты. Осындай шешілуі қ иын мә селені орталық ү кіметке хабарлау ү шін Ә. Бө кейханов бастағ ан ө кілдер Петербургта болып қ айтады. Сапардың барысы туралы жазып тұ рғ ан «Қ азақ " газеті, қ азақ тан ә скер алу кейінгі қ алдырылғ аны туралы хабарлады[5]. Соғ ан қ арамастан қ азақ тарғ а ә скери қ ызметтің қ айсысы қ олайлы деген пікір маусым айына дейін толастамағ ан. Бірақ қ азақ тар майданғ а алынатын болды. Ол туралы 1916 жылы 25 маусымда патша жарлығ ы шық ты. Онда қ азақ тардың, Орта Азия халқ ымен бірге майданның қ ара жұ мысына 19–43 жас аралығ ындағ ылары жедел шақ ыртылатыны кө рсетіледі. Ү кімет жарлығ ы ө те асығ ыс жарияланды. Алдын-ала еш дайындығ ы болмағ ан халық тү кке-де тү сінбеді. Қ азақ зиялысы мемлекеттік дә режедегі мұ ндай маң ызды шара ешбір ә зірліксіз жү ргенін кө рсеткен болатын. Жарлық қ а байланысты ел арасында тү рлі алып-қ ашпа ә ң гімелер шық ты. Халық толқ ыды. Патша жарлығ ын орындауғ а жедел кіріскен ү кіметтің кей жерлерде кү ш жұ мсап жіберулері-де оғ ан себеп болып жатты. Пайда ойлағ ан, қ олында билігі барлардың да жағ ымсыз іс-ә рекеттері наразылық ты кү шейте тү сті. Зиялылар елді сабырғ а шақ ыруғ а тырысты. Олар ү кімет жарлығ ына қ арсы шығ удың орны толмас ө кінішке ә келетінін халық қ а тү сіндірді. 11-шілде кү ні «Қ азақ " газеті бетінде, «Алаш азаматтарына! » атты ү ндеу жарияланады. Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов жә не М. Дулатов қ ол қ ойғ ан ү ндеуде: «Кө нбейміз деушінің сү йенгені жан тә ттілік болса салыстырып қ аралық: …Кө нгенде — шаруағ а кемшілікте келер, барғ ан жігіт қ азағ а да, бейнетке-де ұ шырар, бірақ елдің іргесі бұ зылмас (қ азағ а ұ шырар деп ауру-сырқ аудан болғ ан қ азаны айтамын, ә йтпесе солдат қ ылып алмайды, соғ ыстан ө лмейді). Кө нбегенде кө ретін ауырлық — бағ ынбай ү кіметтің жарлығ ынан бас тартсақ, жау жағ адан алғ анда, бас қ орғ ап ү йде қ аламыз деп, мемлекетке қ амшымыздың ұ шын бермесек, ү кімет бізге қ ұ р ө кпелеп қ оймас, кү ш жұ мсар, ол кү шті законғ а сү йеніп істер»[6] — деп жазылды. Бұ л сол кезең дегі ауыр жағ дайғ а байланысты қ абылданғ ан шешім еді. М. Тынышбаев, «Қ азақ " газетінің осы ү ндеу жарияланғ ан саны, аса маң ызды хабар жеткізуші нө мір ретінде тез тарап кеткенін кө рсетеді. «Оқ ығ ан азаматтар газеттің осы нө мірінің бірнешеуін жаздырып алып, халық арасына ү лестірген»[7]. Стихиялы тү рде басталғ ан халық толқ уы біртіндеп ашық кө теріліске ұ ласады. Ол бірден ұ лтаралық қ ақ тығ ысқ а айналды. Тамыз айында Жетісу ө ң ірінің кө п бө лігі кө теріліс қ ұ шағ ына тартылды. М. Тынышбаев генерал Куропаткин қ абылдауында болғ аннан кейін, Пішпек қ ырғ ыздарын сабыр сақ тауғ а шақ ырады. Сө йтіп ол соң ғ ы сә тке дейін халық қ а болашақ ты ойлаудың қ ажеттігін тү сіндіріп бақ ты. Алайда кө п кешікпей оның ө зі тұ тқ ынғ а (ү й тұ тқ ыны) алынады. Оны ү кімет кө теріліске қ атысты деп айыптап, жауап алады[8]. Ү кімет кө терілісті басуғ а жедел кірісті. Жетісу ө ң іріне жазалау отрядтары шығ арылады. Кө теріліс қ азан айында аяусыз басылды. Жазалаушы патша жендеттері жолында кездескен қ азақ -қ ырғ ызды қ ырып-жойып, 1916 жылдың қ анды оқ иғ асын, жергілікті халық жуық арада ұ мытпайтындай етті. Кө терілістің орны толмас шығ ыны болды жә не 200000-нан астам (облыстағ ы қ азақ халқ ының 20 проценті) халық, қ азан айында қ арлы тау арқ ылы жат елге (Батыс Қ ытайғ а) босып кетті [9]. Онда оларды аштық пен қ ұ лдық кү тіп алды… Ү кімет жұ мысшы алуғ а одан ә рі жедел кірісе бастады. Ал кө терілістің аса ірі ошағ ы болғ ан Торғ ай даласы 1917 ж. Ресейдегі, Ақ пан тө ң керісіне дейін қ арсыласып бақ ты. Алайда кейін Амангелді Имановтың ө лімі кең естік тарихнамадағ ы жасанды мифтік тарихты туғ ызды… Бү гінгі таң да мемлекеттер арасындағ ы ө зара кикілжің дер, ә лемдік қ арулы қ ақ тығ ыстардың жиі орын ала бастауы адамзатты сақ тап қ алу туралы гуманистік ұ станымдарды туғ ызады. Қ андай да соғ ыс болмасын, ол тек қ асірет пен қ айғ ығ а душар етеді. Сондық тан сарабдал дипломатиялық келіссө здердің кү ш алуын сол адамзаттың ө зі бақ ылағ аны жө н. Қ. Ә лімғ азинов

12 3 4 Следующая ⇒