Күнделікті өмірде үйреніп қалған дәрумендер жайлы кейбір мәліметтер шын мәнінде қате болып шығады. Дәрі-дәрмекті тағайындайтын мамандарда да, науқастарда да дәруменд

Дә румен — адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағ засындағ ы зат алмасудың бірқ алыпты болуы ү шін аз мө лшерде ө те қ ажетті биологиялық активті органикалық қ оспалар. Дә румен (латынша vіta – тіршілік жә не амин) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дә рігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дә рігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалғ ан тә жірибелер нә тижесін қ орытындылап, ғ ылымғ а дә румен терминін енгізді. Дә румен немесе витамин - салыстырмалы қ ұ рылысы кү рделі емес жә не ә ртү рлы табиғ аты бар тө менгі молекулярлы органикалық қ осылыстардың тобы. Бұ л жиынды химиялық табиғ аты бойынша органикада біріктіріледі, олардың ортақ қ асиеті гетеротрофтылармен азық тү рінде тұ тынатынында. Автотрофты ағ залар да дә руменге мұ қ таж болып келеді, дегенмен олар дә руменді синтез жолымен не тікелей қ оршағ ан ортадан алады.

Тағ амдар қ ұ рамында (немесе қ оршағ ан ортада)дә румендер саны айтарлық тай кө п емес болғ андытан, олар микронутриент болып табылады. Дә румендер қ атарына ә детте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдары жатқ ызылмайды.

Дә румендерді зерттейтін ілім витаминология деп аталады.

Дә румендердің кө бісі коферменттер болып табылады. Дә румендердің кө пшілігі ферменттердің негізгі қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Ағ зада ү здіксіз жү ріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағ амның, мал азығ ының ыдырап, қ орытылуы, ферменттердің қ ызметіне байланысты. Тағ амның қ ұ рамында дә румен жеткіліксіз болса, адам ә р тү рлі ауруғ а шалдығ ады. Ал дә руменді (ә сіресе, А жә не D дә румендерін) шамадан тыс кө п қ абылдау ағ заның улануына (гипервитаминоз) соқ тырады. Ол кө бінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қ азір барлық дә румендерді суда еритін дә румен, майда еритін дә румен жә не дә румен тектес заттар деп бө леді.

Дә руменнің мал ү шін де маң ызы зор. Мал азығ ында дә румен жеткіліксіз болса, малдың ө німі тө мендейді, олар жү деп, ә р тү рлі ауруларғ а шалдығ ады. Мал азығ ында А, Д, Е, К дә румендері жеткілікті мө лшерде болуы қ ажет. Мысалы, А дә румені жетіспеген жағ дайда сиыр не бие кө з ауруына шалдығ ады, сү ті кемиді, сондай-ақ олар қ ысыр қ алуы, іш тастауы мү мкін. Малғ а қ ажетті дә румен балауса шө пте, жоң ышқ ада, сү рленген шө птерде, тағ ыда басқ а болады. Қ ыста адә руменозғ а шалдық қ ан, тағ ыда басқ а тү рлі жағ дайлармен жү деген малғ а дә румен концентраттарын, сә біз, балық майы, тағ ыда басқ а дә румені мол азық беру керек. Мал азығ ындағ ы дә румен мө лшерін кө бейту ү шін арнайы дә румен препараттары мен қ ұ рғ ақ ашытқ ылар шығ арылады.

Қ ұ нарлы тағ амдар

Дә румен жетіспеушілік, авитаминоз – кү нделікті ішетін тағ амда дә румендердің жетіспеуінен, олардың бойғ а сің уінің бұ зылуынан не дә румен синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам ү немі дә румені аз, бірың ғ ай тағ аммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталғ ан) тамақ танса, ағ зағ а, негізінен кө мірсулар (қ ант, тағ ы да басқ а) ғ ана тү сіп, ақ уыз бен майлар аз тү ссе, ал кө кө ніс пен жеміс-жидектер мү лдем болмаса дә румен жетіспеушілік дамиды. Сондай-ақ азық -тү лік дұ рыс сақ талмаса немесе олардан сапасыз тағ ам дайындалса, азық -тү лік қ ұ рамындағ ы дә румендер бұ зылады. Мысалы, қ ұ рамында никотин қ ышқ ылы (РР дә румені) аз дә нді дақ ылдармен ғ ана қ оректену пеллагра ауруына, ал қ ауызы алынғ ан кү рішпен жә не ө те ұ нтақ талғ ан бидай ұ нынан жасалғ ан нанмен ғ ана тамақ тану бери-бери сырқ атына ә келуі мү мкін.

Тағ амда дә румендердің жеткіліксіз болуы, адам ағ засын ә лсіретеді. Мұ ндай жағ дайды гиповитаминоз деп атайды. Оғ ан ауа райының қ олайсыз жағ дайы, ауасы лас жерде ұ зақ уақ ыт жұ мыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқ азан ісігі, гельминтоз, лямблиоз, тағ ы да басқ а аурулар себеп болады. Дә румен жетіспеушілік болғ анда ағ зада зат алмасу процесі бұ зылып, оның жұ қ палы ауруларғ а қ арсы тұ ру қ абілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның кө ң іл-кү йі кү йзеліске ұ шырағ анда, ауа-райының қ ұ былмалы кезең дерінде, ә йелдердің жү ктілігі не сә биін емізуі, тағ ы да басқ а жағ дайларда ағ зада дә румен жетіспеушілік артады. Мұ ндай жағ дайда дә рігерге қ аралып, арнаулы дә румендер қ абылдап, кө кө ніс пен жемістерді кө бірек пайдалану қ ажет. Дә румен жетіспеушілік жә не гиповитаминоз жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, кө бінесе кө ктемде ауырады. Дә румен жетіспеушіліктен аналық мал қ ысыр қ алады, тө л нашар ө седі. Мысалы, В дә румені жетіспеген жағ дайда қ ұ с полиневритпен, шошқ а пеллаграмен ауырады. D дә румені жетіспесе, тө л қ атпа болады, ірі мал сү йек ауруына шалдығ ады. ^[1]

Дә румендердің топтары мен тү рлері

Жемістер мен кө кө ністер қ ұ рамында дә румендер кө п

Барлық дә румендер майда жә не суда еритіндер деп екі топқ а бө лінеді.

Майда еритіндерге А, D, Е, К дә румендері жатады.

Суда еритін дә румендерге С, РР жә не В тобындағ ы барлық дә румендер жатады. соң ғ ы кезде дә румендерді классификациялап ү лкен 4 топқ а боледі: алифатты, алициклды, ароматикалық, гетероциклды,

Майда еритін дә румендер

А дә румені (ретинол) ағ заның ө суіне, дамуына ә сер етіп, тү рлі ауруларғ а қ арсы тұ ра алу ә рекетін арттырады. Ің ірде, тү нде кө руді жақ сартады. А дә румені шаштың, тырнақ тың ө суі мен терідегі жасушалардың мү йізденуіне ә сер етеді. Ол жетіспегенде тері қ ұ рғ ап жарылып, тү сі кү ң гірттенеді. Май бездерінің қ ұ рамы ө згереді, кө здің қ асаң қ абығ ы бұ зылады. Адам ің ірде, тү нде нашар кө реді. Бұ л ауруды ақ шам соқ ыр (куриная слепота) деп атайды. А дә румені бауырда, сү тте, жұ мыртканың сарысында кө п болады. Ө сімдіктердің қ ызыл, сары жемістерінде, сә бізде, қ ызанақ та, ө рікте, асқ абақ та кездеседі. А дә руменінің ағ зағ а қ ажет тә уліктік мө лшері 2, 5-10, 5 мг.

D дә румені (кальциферол) адамның терісінде кү ннің ультракү лгін сә улелерінің ә серінен тү зіледі. Ол кальций мен фосфордың ішектен бө лінуін жылдамдатып, сү йек ұ лпасының мық тылығ ына ә сер етеді. Адам ағ засы D дә руменін тағ амның қ ұ рамынан да қ абылдайды. Жас сә билерде D дә руменінің жетіспеуінен болатын ауру мешел(рахит) деп аталады. Мешел ауруына шалдық қ ан балалардың қ аң қ асы дұ рыс қ алыптаспайды. Аяқ сү йектері дене салмағ ының ә серінен майысады, сү йек баяу дамиды, ұ йқ ысы қ ашады. Жұ қ палы аурулармен кө п ауырады. Сондық тан жас сә билердің мешел ауруына шалдық пауы ү шін кү н сә улесіне шығ арып шынық тырады. D дә румені балық майында, бауырында, уылдырығ ында, жұ мыртқ аның сарысында, жануарлардың бауырында, сү т ө німдерінде мол. D дә руменінің қ ажетті тә уліктік мө лшері 2, 5 мг.

Суда еритін дә румендер

С дә румені (аскорбин қ ышқ ылы). Ағ заның жұ қ палы ауруларғ а қ арсы тұ ра алу ә рекетін арттырады. Сү йекке жә не тіске беріктік қ асиет береді. С дә румені биологиялық тотығ у кезінде зиянды заттардың тү зілуін тежейді. Ол қ арсы денелерді тү зетін ферменттердің қ ұ рамына кіреді. Терідегі қ антамырлардың қ абырғ асының бү лінуіне де кедергі жасайды. С дә румені жетіспеген жағ дайда ағ за тез шаршайды, сілемейлі қ абық шалар қ абынады, қ ызылиек қ анталайды. Бұ л дә румен ұ зақ уақ ыт жетіспесе, адам кауіпті қ ұ рқ ұ лақ (цинга) ауруына шалдығ ады. Адам ағ засы С дә руменін тү збейтіндіктен, тамақ пен бірге қ абылдануы керек. С дә румені ағ зағ а қ ыс пен кө ктем айларында кө бірек қ ажет. Жаң а піскен кө кө ністер, жемістер жә не тұ здалғ ан орамжапырақ қ ұ рамында кө бірек кездеседі. Ә сіресе итмұ рынның, қ арақ аттың қ ұ рамында мол болады. Ағ зағ а қ ажетті тә уліктік мө лшері 60-100 мг.

Кү нделікті ө мірде ү йреніп қ алғ ан дә румендер жайлы кейбір мә ліметтер шын мә нінде қ ате болып шығ ады. Дә рі-дә рмекті тағ айындайтын мамандарда да, науқ астарда да дә румендердің ә леуетті пайдасы туралы қ ате кө зқ арасқ а қ алыптасқ ан жә не ол қ ауіп-қ атерге ә келеді. Сондық тан, дә ріні қ абылдамас бұ рын, дә румендер туралы кең таралғ ан қ ате тү сініктер мен оның пайдасы туралы деректердің ара-жігін ашып алу қ ажет. Осы мақ алада тағ айындалғ ан дә румендердің қ ай кезде пайдалы болатынын жә не қ ай кезде қ ажеті жоқ екенін сипаттауғ а тырысамыз. Сонымен, іске кірісейік.

Дә румендер – бұ л майда немесе суда еритін, ағ заның қ алыпты ө сіп, қ ызмет етуі ү шін қ ажетті, сондай-ақ ө сімдік жә не жануарлар тегінің тамақ ө німдерінен табиғ и жолмен алынатын органикалық заттар.

Дә румендер жаң алығ ы медицинада ү лкен рө л ойнады. Оның арқ асында, қ ырқ ұ лақ, мешел, ақ шам соқ ыр тә різді жақ ын арада белең алғ ан жаппай аурулардың себептері анық талды. Қ азіргі уақ ытта ә рқ айсысы белгілі бір фармакологиялық ә серге ие 13 дә руменге деген қ ажеттіліктің бар екені мә лім болды. Дұ рысы тамақ ө німдерінде кездесетін дә румендерді қ абылдағ ан жө н. Дү ниежү зілік Денсаулық сақ тау ұ йымы ұ сынғ андай, кү ніне жеміс-жидектер мен кө кө ністердің кем дегенде 5 порциясын қ абылдғ ан дұ рыс: екі жеміс-жидек порциясы жә не ү ш кө кө ніс порциясы. Мұ ндай мө лшерде ағ за қ ажетті дә румендер мен минералды заттарды ала алады. Тү рлі тү сті жеміс-жидектер мен кө кө ністер болса, тіпті жақ сы болады.

Сонымен қ атар, дә румендерді қ олдану оларғ а дә рі-дә рмек ретінде қ арауды талап етеді жә не клиникалық ә рі ғ ылыми негізде болуы тиіс. Дә румендердің симптомсыз тапшылығ ы денсаулық жағ дайының созылмалы нашарлауына ә келіп, инфекцияларғ а деген бейімділікті тудырады деген пікір бар. Бұ л дә руменді дә рі-дә рмектерді кө п тұ тынуғ а ә келді, ал оның пайдасы плацебодан артық болмаса, кем емес. Сондай-ақ, дә руменді дә рі-дә рмектер ересектер, балалар, жү кті ә йелдер жә не емізуші ә йелдер ү шін де мү лдем қ ауіпсіз деген пікір қ алыптасқ ан.

Бірақ шынымен де солай ма? Бұ ғ ан «дә лелді медицина» жә не дә рі-дә рмектер туралы дә йекті ақ парат кө здері жауап береді.

A дә румені -Ретинол

А дә румені кө ру ү шін қ ажетті болып табылады, жә не ретин қ ышқ ылына тү рленген кезде, терінің денсаулығ ы мен сү йектің ө суі ү шін қ ажет болып табылады. А дә руменінің тапшылығ ы ә лемнің кедей жерлерінде кө птеп кездеседі жә не ақ шам соқ ырлық ты, инфекцияларғ а деген жоғ ары бейімділікті, ә сіресе қ ызылша мен диареяны тудырады. А дә румені сары немесе қ ызыл жемістер мен кө кө ністерде, ә сіресе сә бізде (каротин) кездеседі. Ол майда ериді, сондай-ақ балық майында жә не бауырда кездеседі.

Ретинол ұ рық жолдас арқ ылы шектеулі мө лшерде енеді. Балаларда, жү ктілік кезіне ретинол дозасын кө п қ олданғ ан аналарда даму кемістіктері (несеп шығ ар жолдары, ө судің баяулауы жә не т. б. ) болуы мү мкін

12 3 4 Следующая ⇒