38. сұрақ Процессинг. Сплайсинг

Процессинг — трансляция мен транскрипцияның алғ ашқ ы туындыларын қ ызмет ете алатын молекуларғ а айналдыратын реакциялар жиынтығ ы. Процессинг кезінде РНҚ алғ ашқ ы туындыларының екі шетіндегі азот негіздерінің артық тізбектері кесіліп тасталады. Эукариот торшаларында процессинг ерекше тү рі — сплайсинг табылғ ан, мұ ндайда кодталғ ан мә ліметі жоқ (интрондар) РНҚ молекула-туындысының белгілі бір жерлері кесіліп алынады, ал генетикалық мә лімет таситын (экзондар) жерлері бір-бірімен жалғ анып РНҚ -ң жетік тү рін жасайды. Процессингке алғ ашында полипротеин-туындысы тү рінде тү зілетін басқ а да ақ уыздар ұ шырайды. Бұ л жағ дай олардан активті ақ уыз алу ү шін қ ажет.

Прокариоттада мРНҚ -ның жасалуы ә лдеқ айда қ арапайым прцесс. Прокариоттарда геннің кө шірмесі болып, синтезделіп шық қ ан мРНҚ ешқ андай ө згеріске ұ шырамай-ақ, бірден белок синтезіне қ атысады. Дә лірек айтсақ, жасалып жатқ ан прокариоттың мРНҚ -ның соң ғ ы ұ шы ә лі ДНҚ -мен жалғ асуда болса да, оның бастапқ ы бө лігі рибосомамен байланысып, белок синтезіне қ оян-қ олтық кірісіп жатады. Яғ ни, прокариоттарда транскрпиция мен трансляция процестері бір уақ ытта қ атар жү ре береді.

Эукариоттық мРНҚ мө лшері ү лкен, гетерогенді ядролық РНҚ (гяРНҚ ) деп аталатын алғ ашқ ы тү рінен пайда болады. Алғ аш синтезделген эукариоттық РНҚ -ның бірінші транскрипті кө пшілік жағ дайда ө з функциясын атқ аруғ а дайын болмайды, ол алдымен қ осымша, РНҚ -ның процессингі немесе транскрипциядан кейінгі модификациясы деген терминмен аталатын ө згерістерге ұ шырайды. Ол ө згерістердің мә ні алғ ашқ ы транскрипттің бір ұ шынан немесе екі ұ шынан бірдей белгілі бір олигонуклеотидтерді алып тастауда жә не қ осымша нуклеотид қ алдық тарын жалғ астыруда, яғ ни транскрипттің химиялық модификациясында. Ең алдымен процессинг ядроның ө зінде жү реді. Сү тқ оректілердің ядролық РНҚ -сының 50 проценттен 75 процентке дейінгі бө лігі кейінгі цитоплазматикалық мРНҚ -ның қ ұ рамына кірмейді.

Эукариотикалық организмдердің гендері ө зінше бір мозаика тү рінде белгілі бір тә ртіппен кезектесіп отыратын кодталатын бө лімдер – экзондар жә не кодталмайтын - ендірілген тізбектер немесе интрондардан қ ұ ралғ ан. Гендегі интрондардың саны 2-ден ондағ анғ а жетеді. Кейде геннің жалпы ұ зындығ ының 90% интрондарғ а келеді.

Эукариоттық жасушаларда алғ ашқ ы транскрипттің (праймердің ) пайда болуы жә не оның м-РНҚ -ның пісіп-жетілуі кезінде процесске тү суі (процессинг). 5’-қ алпақ алғ ашқ ы транскрипт толық синтезделіп бітердің алдында жалғ анады. Соң ғ ы экзоннан кейін тұ рғ ан кодталмайтын тізбек қ ызылмен кө рсетілген. Сплайсинг кесіп алып тастаудың жә не полиаденилаттың жалғ ануының алдында немесе артында іске асады. Барлық процесс ядроның ішінде жү реді.

Сплайсинг — мРНҚ -ң жетілген тү рінің жасалуы. Ол иРНҚ -ның алғ ашқ ы транскриптынан белгілі гендермен кодталғ ан белок тү зілуі туралы мә лімет ә келетін участогін (интрондарды) алып тастағ анда пайда болады. Бұ л жұ мысқ а екі класты ферменттер—рестриктазалар жә не лигазалар қ атынасады. Рестриктазалар РНҚ алғ ашқ ы кө шірмелерін кеседі, аллигазалар қ алғ ан кесінділерді (экзондарды) бір-біріне жалғ айды, сө йтіп РНҚ -ның жетілген тү рі пайда болады.

Ядродағ ы РНҚ -лар сплайсигті жү ргізетін ферменттерге кө мектесіп, коферменттер қ ызметін атқ арады. Осы кофермент қ ызметін атқ аратын РНҚ -лар экзондардың ұ шын ұ стап тұ рады. Бұ дан кейін фермент интронды тастап, экзондарды бір-бірімен жалғ айды. Осы кезде аРНҚ ешбір ферменттің кө мегінсіз ө зіне-ө зі сплайсинг жү ргізе алатындығ ы тә жірибе жү зінде дә лелденді. Мысалы, ол ү шін аРНҚ -ның генін бактерия плазмидасының қ ұ рамына, ал плазмианы бактерия жасушасына енгізген. Нә тижесінде бактерия жасушасында ешбір ферменттер болмаса да, аРНҚ ө здігінен сплайсинг жү ргізген. Бұ дан біз РНҚ -ның ферменттік те қ асиет кө рсететінін білеміз. Осындай ө зіне-ө зі ферменттік катализ жү ргізетін аРНҚ рибозим деп аталады. Рибо-РНҚ, ал зим-фермент дегенді білдіреді

⇐ Предыдущая 21 22 23 24 25 262728 29 30 Следующая ⇒