Ортағасырлық мұсылман мәдениеті.

Ортағ асырлық мұ сылман философиясы. Мұ сылман ә лемінің ойшылдары ежелгі грек ғ ылымы мен философиясымен қ атар, философиялық дә стү рлерді одан ә рі жалғ астырып, дамытқ ан. Ортағ асырлық Батыс Еуропада христиан дінін идеологияландыру, философияны негіздеу процесі жү ріп жатса, мұ сылман ә лемінде, ә сіресе, VII – X ғ асырларда философия мен ғ ылым ө зінің гү лденген кезең ін бастан кешірді. Бұ л кезең де алгебра, психология, астрономия, химия, география, медицина, т. б. ғ ылым салалары қ арқ ынды дамыды. Мұ сылман ә лемінің философтары мен ғ алымдары Батыстың ғ ылымы мен философиясының қ алыптасуына дү ниетанымдық жағ ынан зор ық палын тигізді. Батыс ә лемі мұ сылмандық Шығ ыс философиясы арқ ылы алғ аш рет ххантикварлы мә дени мұ рамен, сондай-ақ Шығ ыс мә дениетінің жетістіктерімен танысты. Ислам философиясының бастапқ ы негізін қ алаушылар қ атарында ә л-Кинди мен ә л-Фараби тұ рды. Ортағ асырлық дә уірде “арабтардың философы” атанғ ан ә л-Кинди (800 – 879ж) философ қ ана емес, дә рігер, математик, астроном ретінде де белгілі. Оның пікірінше, Қ ұ дай материяны, форманы, қ озғ алысты, кең істік пен уақ ытты жаратқ ан. Пайда болғ ан нә рсе қ озғ алыстың нә тижесінде ө згереді жә не ақ ыр соң ында жойылады, ол – мә ң гілік емес, оның соң ы бар. Ә л-Кинди жаң а платоншылдық қ а жақ ын болса, ә л-Фараби X ғ асырдағ ы Аристотельдің ізбасары болды. Ә л-Фарабидің кө птеген филосиялық идеялары батыс Еуропа философияның идеялары мен тұ жырымдамаларының қ алыптасуы мен дамуына, ә сіресе Б. Спинозаның философиясы кө зқ арасына ық палын тигізді. Орта ғ асырлардағ ы философия мен ғ ылымның дамуына энциклопедист-ойшыл ибн Сина (980 – 1037ж)зор ү лес қ осты. Ә л-Фарабидің кейбір идеяларын одан ә рі жалғ астырғ ан ибн Сина надандық қ а қ арсы шығ ып, ақ ыл-ой ү стемдігі ү шін кү ресті. Философия мен теологияның ара жігін ажыратып, олардың мә ртебесі туралы идеяны ибн-Рушд қ осақ иқ аттылық туралы теориясында одан ә рі жалғ астырды. Философия дамуындағ ы рационалистік бағ ытты шығ ыстың Закария ә л-Рази, ә л-Маари, Омар Хайям, ибн Абдаллах, ар-Раванди сынды танымал ғ алымдары мен философтары дамытты. Ортағ асырлық мұ сылман ойшылдары сопылық дү ниетаным негізінде тың тұ жырымдар жасады. Нақ ты ө мірдегі рухани бө лектену орын алатынын ескере отырып, сопылық тың данагө йлері рухани-адамгершілік тұ рғ ыда толысудың жолын ұ сынды (қ. Сопылық ). Сопылық дү ниетанымның кө рнекті ө кілдері: Қ. А. Иасауи, А. Иү гінеки (XI ғ асыр), ибн Араби (1165 – 1240ж), ә л-Хуруфи (1339 – 93/94ж), Ә нуар Қ асими (XIV ғ асыр), Мағ риби (XV ғ асыр), Рузбехан Богли (XVIII ғ асыр), т. б. болды. Сопылық ілімнің ө кілдері Қ ұ дай туралы ойды дамытып қ ана қ оймай, рухани жетілген адам туралы, олардың ө мірде ә ділетсіз мемлекетке, қ оғ амның азғ ындауына ү немі қ арсы тұ ратыны туралы идеяларды насихаттайды.

Орта ғ асырдың соң ғ ы ақ ыны мен жаң а кезең нің алғ ашқ ы ақ ыны Данте Алигьеридің поэтикалық жаң ашылдығ ы дү ниеге жә не поэзияғ а ортағ асырлық кө зқ араспен қ атар болды. Оның поэзиясына тә н белгілер аллегория мен символика болды. Алайда Дантенің кейіпкерлері ө зінің ө міршең дігімен жаң а дү ниетанымғ а, ә лем мен адамғ а деген жаң а қ атынасымен жол ашты. Кескіндемедегі тү пкі ренессанс белгілерін Джотто жұ мыстарынан кө руге болады, бұ л композицияның алуандығ ы мен ө міршең дігі, тұ рмыстағ ы нақ ты заттарды, жағ дайды, костюмдерді, перспективалар мен анатомияны ескере отырып, нақ ты кең істікте кейіпкерлердің табиғ и орналасуын кө рсетуге тырысуы. Шығ ыс Орта ғ асыры мен Қ айта Ө рлеу мә дениеті. Орта ғ асырлық араб мә дениеті арабтандыруғ а ұ шырағ ан, исламды қ абылдап, классикалық араб тілі кө п уақ ыт ә дебиет пен дін тілі ретінде билік қ ұ рғ ан елдерде ө ркендеді. Барлық орта ғ асырлық араб мә дениеті, адамдардың кү нделікті тұ рмысы мен ө мір салты, қ оғ амдағ ы мораль нормалары VII ғ. Араб тү бегіндегі тайпаларда пайда болғ ан ислам дінінің ә серінен дамыды.

Араб философиясының пайда болуы каламарационалды діни ғ ылымның алғ ашқ ы ө кілдері – мутазилиттердің («жекеленгендер») қ ызметімен байланысты. ІХ ғ. арабтар антиканың ғ ылыми-жаратылыстану немесе философиялық мұ расымен кең танысады. Аристотель философиясы басты назарда болады. «Неоплатондалғ ан» аристотелизм орта ғ асырлық араб философиясы – «шығ ыс перипатетизмінің »басты бағ ыты ілімінің негізі болды. Осы бағ ыттың негізін қ алаушы араб философы, астрологы, математик жә не дә рігер ә л-Кинди болды. Шығ ыс перипатетизмнің ә рі қ арай дамуы ә л-Фараби жә не Ибн Сина есімдерімен байланысты.

Ә л-Фараби (870, Фараб – 950, Дамаск) - Шығ ыс философы, ғ алым-энциклопедисті, шығ ыс аристотелизмінің ірі ө кілі. Халеб пен Бағ дат қ алаларында философиялық жә не ғ ылыми білім алғ ан. Фараби философиясының негізі – Біртұ тастан жеке заттардың шығ уы, эманация туралы неоплатондық іліммен аристотелизмнің ү йлесімі. Ә леуметтік-этикалық трактаттарында Фараби діни қ ауым кө шбасшысы, билеуші-философ басқ аратын «рақ ымшыл қ ала» туралы ілімді дамытты. Фараби идеалды қ ұ рылысқ а теріс адамгершілік қ асиеттерді кө рсететін «мә дениетсіз қ аланы» қ арсы қ ояды.

Фараби Аристотель (осыдан оның «Екінші ұ стаз» атты қ ұ рметті атауы шық қ ан) мен Платон шығ армаларына берілген комментарийлердің авторы. Фарабидің «Музыка туралы ү лкен трактаты» - Шығ ыс музыкасы мен ежелгі грек музыка жү йесі туралы деректердің маң ызды кө зі. Фараби Ибн Синғ а, Ибн Баджуғ а, Ибн Туфаилғ а, Ибн Рушдағ а, жә не де ортағ асырлық Батыс Европаның философиясы мен ғ ылымына ә сер етті.

Орта ғ асырдағ ы атақ ты ғ алым тә жік философы, дә рігер, жаратылыс тану ғ ылымдарын жетік мең герген, ақ ын жә не белгілі музыка танушы – Абу Ә ли Ибн Сина (Батыс Европада Авиценна деп атағ ан, 900-1037 ж. ж. ). Ибн Сина ә лемдік мә дениет тарихында белгілі орын алады. Философиялық шығ армаларының ішінде ең белгілісі - «Китаб-аш-шифа» («Сауығ у кітабы»). Ибн Сина философ-рационолист болғ ан. Ол тә жірибеге, шындық ты фактілермен, практикамен сынап тексеруге ү лкен мә н берді. Ол антика философтарының кө зқ арастарын дамытты, оның прогрессивті кө зқ арастары ислам қ ағ идаларына қ айшы келді жә не мұ сылман дінбасыларының орынсыз шабуылдарын тудырды.

Араб философиясының ә рі қ арай дамуы Ибн Баджу, Ибн Туфаиль жә не Ибн Рушд есімдерімен байланысты, олардың шығ армашылығ ы араб философиясының шың ы болды. Ибн Рушд аристотельдік ілімді кейінгі неоплатондық ө згешіліктен тазартып қ ана қ ойғ ан, натуралдық пантеизмге бейімделген дербес жү йені қ ұ рды. Ибн Рушд сенімнен ақ ыл-парасаттың басымдылығ ын дә лелдеді жә не діндарлардың философиялық проблемалармен айналысуының заң сыз екендігін дә лелдеді. Орта ғ асырлық араб ғ ылымының орталық тары Бағ дат, Куфа, Басра, Харон қ алалары болды. Ә сіресе Бағ датта ө мір қ ызу қ айнап жатты, онда «Ғ ылым ү йі» - академиялардың, обсерваториялардың, кітапхана мен аудармашылар алқ асының ө зіндік бірлестігі қ ұ рылды.

Шығ ыс ислам ә лемінің кө ркем мә дениеті айрық ша. Онда кескіндеме жоқ, ө йткені Алла мен қ ұ дайғ а қ атыстының барлығ ын бейнелеуге рұ қ сат етілмеді. Нә тижесінде бейнелеу ө нері кілем тоқ уда жақ сы дамыды, оғ ан тә н белгілер тү рлі-тү стілігі мен ө рнектілігі болды. Араб сә улет ө нері ерекше дамиды, ол арабтардың ең алдымен барлық грек, рим, иран кө ркем дә стү рлерін қ айта ө ң деу негізінде дамыды. Сол кезең нің ең белгілі сә улет ескерткіштері Фустаттағ ы Амра мешіті мен VII-VIII ғ. ғ. салынғ ан, Куфадағ ы собор мешіті. Осы кезең де мозайкамен жә не ә р тү рлі мә рмә р таспен ө ң делген Дамаскідегі «Қ ұ з кү мбезі» храмы салынды. Кейіннен мешіттерді ә сем ө сімдік жә не геометриялық ө рнектермен безендіре бастады, оғ ан стильденген жазу- араб вязі қ осылды. Мұ ндай ө рнекті европалық тар арабеска деп атағ ан, ол ө рнектің шексіз дамуы мен ырғ ақ ты қ айталануы принципі бойынша қ ұ рылды.

Орта ғ асырлық араб мә дениетінде поэзия мен проза тығ ыз байланысты болды: ө лең дер табиғ и тү рде махаббат жырларында да, медициналық трактаттар мен батырлар жырларында да кездеседі. Халифтар, сұ лтандар, шахтар ө зіне сарай ақ ындарын алу ү шін қ аражаттарын аямады. Поэзияны олар ө зін-ө зі таныту, мадақ тау қ ұ ралы ретінде қ арады. Бұ л жағ ынан ұ лы парсы ақ ыны, «Шах-намэ»(«Патшалар кітабы») ө шпес эпопеясын жазғ ан Фирдоуси (993-1030 ж. ж. ) шығ армашылығ ы белгілі. Мұ нда ол иранның мифтік жә не тарихи патшаларын жырғ а қ осқ ан. Ең басты кейіпкер - ө з халқ ының ұ лы, эпикалық қ аһ арман Рустам. Поэма ә ділдік пен ізгілік идеяларына толы.

X-XV ғ. ғ. ә лемге танымал араб халық ертегісі «Мың бір тү н» жазылды. Оның негізін парсы, ү нді, грек ертегілерінің қ айта ө ң делген сюжеттері қ ұ рады. Парсы ақ ыны, математик, философ Омар Хайямның (1040-1123 ж. ж. ) шығ армашылығ ы кө пшілікке белгілі. Философиялық тө рт жол ө лең – рубаилар оны танымал етті, оның ә рқ айсысы тұ лғ а еркіндігіне, антиклерикальды еркін ойғ а, гедондық мотивтерге толы кішкене поэма.

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒