Жоспар

Стр 1 из 3Следующая ⇒

Жоспар

1. Кіріспе

2. Батыс Еуропалық орта ғ асыр мә дениеті

3. Ортағ асырлық мұ сылман мә дениеті

4. Қ орытынды

5. Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі

Кіріспе

Мә дениеттегі діннің рө лін ә рбір мә дениеттің жү йе қ ұ растырушы факторы деп анық тауғ а болады. Дін — қ оғ амдық қ ұ былыстардың ішіндегі ең кү рделісі. Діннің мә н-мағ ынасын қ аншама ғ ұ ламалар ашып кө рсетуге талпынғ ан болатын. Ортағ асырлық философияның пайда болуын кө бінесе Батыс Рим империясының (б. з. д. 47 жыл) қ ұ лауымен байланыстырады, бірақ мұ ндай мерзімдеу нақ ты емес. Бір ойдан екінші ойғ а кө шу лезде пайда болмайды: Римді жаулап алу ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан ә леуметтік қ атынастарды да (себебі грек философиясы антикалық қ ұ лиеленушілік дә уіріне, ал ортағ асырлық философия феодалдық дә уірге жатады), адамдардың ішкі дү ниетанымын да, діни нанымдарын да біржолата ө згерте алмады. Қ оғ амның жаң а типінің қ алыптасуы ө те ұ зақ қ а созылды. Б. з. I-IV ғ ғ. стоиктердің, эпикурліктердің, неоплатондық тардың философиялық ойлары ө зара бә секеге тү седі, соның нә тижесінде ортағ асырлық философияның негізін қ ұ райтын жаң а сенімдер мен ойлар қ алыптасады. Бұ л мезгілде қ алыптасқ ан философияның екі негізгі бастауы болғ ан. Бірінші – платондық жә не аристотельдік дә уірден нә р алғ ан ежелгі грек философиясы. Екінші бастауы – бұ л философияны христиандық бағ ытқ а бұ рушы қ асиетті жазба.
Ортағ асырлық философияның тү п тамыры бірқ ұ дайлық діннен (монотеизм) бастау алады. Мұ ндай діндерге иудаизм, христиандық, мұ сылмандық жатады, жә не ортағ асырлардағ ы еуропалық философия мен араб философиясының дамуы осы діндермен байланысты.

Батыс Еуропалық орта ғ асыр философиясы. Ортағ асырлық Еуропа философиясы ө зінің бар ақ ыл-ойын христиан дінінің қ атаң қ ағ идаларын негіздеуге салып, дін ілімінің қ ызметшісіне айналды.

Осы дә уірдегі философия ілім “схоластика” (“мектептік ілім”) деген атқ а ие болып, негізгі ү ш кезең нен ө тті: а) Балауса схоластика (IX – XII ғ асырлар). Бұ л кезең де ғ ылым, философия, теология ә лі бір-бірінен ажырамағ ан, бірақ ақ ыл-ой ә рекетінің жемісі мен қ ұ ндылығ ын тү сінуді жә не универсалийлерге (жалпылық ) байланысты пікірталас негізінде ақ ыл-ойғ а сенімнің ү стемдігін жү ргізуді жә не сол ү стемдіктің “заң дылығ ын” дә лелдеуді ө зіне мақ сат етіп қ ойғ ан схоластикалық тә сіл қ алыптасты. Негізгі ө кілдері: Ансельм Кентерберийский, Пьер Абеляр, Августин Аврелий, т. б.; ә ) Кемелденген схоластика (XIII ғ асыр) Бұ л кезең де Аристотель ең бектері кө пшілік арасына тарап, []философиялық теология ілімі]] қ алыптасып, кең етек алды. Негізгі ө кілдері: Ұ лы Альберт, Фома Аквинский, Дунс Скотт, т. б.; б) Қ ұ лдырау кезең і (XIV – XV ғ асырлар). Шынайы ғ ылыми жә не философиялық ойлардың қ арқ ынды дамуының нә тижесінде (ә л-Фараби мен ибн Рушдтың “қ осақ иқ аттылық ” тұ жырымдамалары негізінде), теологияның тек бедел мен атақ қ а табынғ ан, тә жірибеден, ө мірден алшақ мистикалық ілімге айналуына байланысты схоластика қ алыптасты. Негізгі ө кілдері: Уильям Оккам, Жан Буридан, т. б. Схоластикалық пікірталас ү стінде христиандық қ ағ идаларғ а сә йкес келе бермейтін кө птеген философиялық мә селелер кө теріліп, кейінгі кезең дерде ө з шешімдерін тапты. Аврелий (354 – 430ж) философ, католик шіркеуінің белгілі уағ ыздаушысы жә не саясаткері ретінде августиншілдік деп аталғ ан христиан философиясындағ ы жаң а платоншылдық бағ ыттың негізін қ алады. Негізгі ең бектері: “Тә убеге келу”, “Қ ұ дай қ аласы туралы”, т. б. Августиннің ілімі бойынша, адам дү ниеге келмей тұ рып оның іс-ә рекеттері, қ ылық тары қ ұ дай еркімен белгіленіп қ ойғ ан. Тарихтың даму негізінде адам санасының ө зіне деген сенімділігі (бұ л сенімнің негізі – қ ұ дай) мен қ ұ дайғ а деген сү йіспеншілігінің танымдық кү ші жатыр. Августиншілдік теология-философиялық бағ ыт ретінде Батыс Еуропа елдерінде XII ғ асырғ а дейін ү стемдік етіп, кейін христиан аристотельшілігінің негізін қ алаушылар Ұ лы Альберт пен Аквинскийдің ілімдерімен ығ ыстырылды. Схоластик тә сілдің негізін қ алаушы жә не қ орғ аушы француз теологы-схоласты, философ Абеляр (1079 – 1142ж) болды. Негізгі ең бегі – “Бар мен жоқ ”. Абелярдың пікірінше, шынайы ө мір сү ретін жалқ ылар, бірақ олардың ө зара ортақ қ асиеттері болғ андық тан, осы негізде жалпылар ұ ғ ымы қ алыптасады. Бұ л жалпылар (универсалийлер) шын ө мір сү реді, себебі ол – қ ұ дай жаратқ ан заттардың ү лгісі. Адамғ а ең керекті нә рсе оның іс-ә рекеті емес, қ ұ дайғ а деген сенімі. Христиандық діни ілімді Аристотельдің философиясымен байланыстырғ ан, шіркеудің алғ ашқ ы схоласт ұ стазы Аквинский болды. Аквинскийдің пікірінше, дін қ ұ дайдың табиғ атын тү сіндіретін ілім, сондық тан шіркеу оны уағ ыздаушы ретінде азаматтық қ оғ амнан жоғ ары тұ рады. Аквинскийдің іліміне қ арсы сын айтқ ан шотланд схоласты Дунс Скотт (1268 – 1308) қ ұ дайдың да, адамның да ақ ыл-ойы оның ерік-жігеріне тә уелді, сондық тан қ ұ дайдың жігері абсолютті ерікті, ал оның қ алағ анын істегеннің ө зі – игілік деп есептеді. Скоттың пікірі бойынша, қ ұ дай жігерінің арқ асында ә лемдегі жеке заттарды жаратқ ан. Ол тек жаратушы ғ ана емес, сонымен бірге сол заттардың рухани тү пнегізі. Орта ғ асыр философиясының кө птеген идеяларымен келіспей, ө зіндік пікір айтып, таным процесінде тә жірибенің беделін кө терген ойшылдардың бірі Роджер Бэкон (1214 – 94ж) болды. Ол философияны, табиғ аттану ғ ылымдарын теологиядан бө лу керектігін уағ ыздап, ғ ылымдар ғ имаратының іргетасы – тә жірибе, эксперимент жә не математика деп есептеді. Номиналистік бағ ыттың кө рнекті ө кілі, схоластикалық ойлау тә сілінен арылып, трансценденталды болмыстың антологиясын қ алыптастырғ ан ағ ылшын ойшылы У. Оккам (1300 – 1349/50ж) болды. Оның пікірінше, филосилық ақ иқ ат пен діни ақ иқ ат екі тү рлі қ ұ былыс. Ғ ылым мен философия ү шін ең маң ызды нә рсе – интуиция (тү йсік) мен білім арқ ылы ақ иқ аттығ ы дә лелденетін фактілер. Оккамның ілімі Коперниктің аспан механикасы туралы ілімінің қ алыптасуына жә не ғ ылымда геометриялық тә сілдің ү стемдік қ ұ руына ық пал етті.

Европалық орта ғ асыр мә дениеті шарық тауы мен қ ұ лдырауы бар он екі ғ асырлық қ иын жолды қ амтиды. Ол - негізгі типологиялық белгілерден тұ ратын жалпы ә лемдік мә дени процесс бө лігі. Нағ ыз мә дениет ретінде ол оны жасағ ан халық тардың кө птеген жалпы жә не ерекше белгілерінен тұ ратын терең жеке бейнеге ие. Орта ғ асырдың рухани мә дениеті ү шін Абсолютке жетуге тырысу, универсализмге ұ мтылу, символизм жә не аллегориялық, танымның діни қ ұ рылымын тудыру, беделге ие болуғ а, форма тұ рақ тылығ ына ұ мтылу, индивидтің оны қ оршағ ан ә леуметтік ортамен тұ тастығ ы ретінде белгілер болды. Алайда орта ғ асырлық мә дениет ө згермей тұ рып қ алғ ан мә дениет болғ ан жоқ, ол біртіндеп қ озғ алмалы сипатқ а ие болды. Мә дени ө мірдің жаң а формалары, философиялық ағ ымдар, кө ркем стильдер, ә дебиет жанрлары туды. Мә дениеттегі жаң а қ ұ былыстар бір-бірін байыта отырып, мә дени алуандық тың ө суіне мү мкіндік жасай отырып, алдың ғ ылармен ө зара ә рекет етті.

Орта ғ асырлық мә дениеттің хронологиялық шең берлері: V ғ асырдың соң ы, дә лірек айтсақ, 476 жыл – Батыс Рим империясының қ ұ лағ ан жылы, ол ерте феодалдық мемлекеттер орнында пайда болды, XVII ғ асырдың екінші жартысы – Ағ ылшын буржуазиялық революциясының кезең і, бұ л Европада феодализмді жойып, капиталистік қ атынастарды орнатуғ а негіз болды. Осы кезең нің барлық мә дени ө мірі кө бінесе христиандық пен анық талды, бағ ыт-бағ дардың жаң а этикасын дайындады, дү ниеге жә не ондағ ы адамның орнына жаң а кө зқ арасты қ алыптастырды. Осы дә уір ойшылдарының ә семдік туралы ілімдері барлық кө рінетін формаларды жасаушы Қ ұ дайды тү сінуге бағ ытталғ ан. Тарих та қ ұ дайдың ниетін жү зеге асыру ретінде қ абылданды. Философия – «дін іліміне қ ызмет кө рсетуші», орта ғ асырлық философтың кө зқ арасы бойынша оның мұ ндай функциясы оның жалғ ыз ақ тайтын дә лелі бола алады. Дін ілімі орта ғ асырлық адамның ә леуметтік практикасының «ең жоғ ары қ орытындысы». Орта ғ асырда математика, сә йкесінше математикалық символдар тілі болғ ан. Алайда бұ л математикалық символдар дін ілімінің символдары болғ ан, ө йткені математика «сакральды арифметика» тү рінде болды, ол қ ұ дайшыл шындық тарды символдық тү сіндіру қ ажеттіліктеріне қ ызмет етті.

Орта ғ асыр алғ аш рет уақ ыт рухындағ ы ө нер арқ ылы кешенді беру тә сілі ретінде кө ркем стиль жасайды. Роман стилі бірінші жалпы европа стилі болып саналады, ол VIII-XII ғ. ғ. тарағ ан жә не ежелгі рим сә улет ө нерінің ерте ү лгілерімен ұ қ састығ ы ү шін европалық орта ғ асырдың екі жетекші сә улет стильдерінің бірі. Жабындыларды кө теріп тұ рғ ан жуан қ абырғ алы жә не бойница тү ріндегі терезелері бар роман стилінің ғ имараты ө зінің типі бойынша бекініс ғ имараты болды. Бұ л ұ қ састық ты дө ң гелек бақ ылау мұ наралары толық тырып тұ рды. Роман ө нері жасағ ан негізгі қ ұ рылыс – қ орғ ан-бекініс, монастырь-бекініс, қ ала-бекініс. Қ орғ ан – рыцарьдың бекінісі, шіркеу – Қ ұ дайдың бекінісі жә не т. б. Қ орқ ыныш тудыратын, бақ ылау мұ наралары бар тауда орналасқ ан тас ғ имарат роман ө неріне тә н қ ұ рылыс. Роман соборының сырты ө те жарасымды. Артық, деструктивті ештең есі жоқ. Бірақ храмның ішінде ә деттен тыс, толқ ытатын бейнелер кө п. Роман соборларының капительдерінде, бағ аналардың аяқ жағ ында, терезелерде, қ абырғ алар мен есіктердің рельефтерінде кентаврлар, арыстандар, жартылай кесірткелер, жартылай қ ұ стар, ә р тү рлі химерлер бейнеленген. Бұ л жә ндіктер оюлап ойып жасалып, жиектерге отырғ ызылғ ан.

Роман стилін XII-XIV ғ. ғ. тарағ ан готика ауыстырады, ол қ алалық орта ғ асыр мә дениетінің дамуымен тығ ыз байланысты. Бұ л аты шартты тү рде: ол Қ айта Ө рлеу дә уірінде пайда болғ ан жә не «готтар ө нері», яғ ни варварлар деген мағ ынаны берген. Жебе тә різді аркалары мен терезелері, мұ наралары, тө белері бар готикалық ғ имараттар мен ордалар ортағ асырлық лас кө шелерден бө лініп шығ ып, аспанғ а, Қ ұ дайғ а ұ мтылады. Тө белері биік готикалық қ ұ рылыста ауа кең болды. Бү кіл қ абырғ аны алып тұ рғ ан тү сті витражды терезелерден бө лменің ішіне кемпірқ осақ тың барлық тү стерімен қ ұ былып тұ рғ ан кү н сә улесі тү седі. Осының бә рі орган музыкасымен ү йлесімде діндарлардың ерекше эмоционалды-шаттық кү йін тудырды: барлық линиялардың аспанғ а ұ мтылысын, тастың дематериализациясы адамғ а жерге қ атысты басқ а ә лемде тұ рғ андай сезім тудыратындай ә сер ету керек болатын. Готикалық сә улетте бірінші рет кө шеге немесе алаң ғ а шығ атын, ә шекейлеу жағ ынан ғ имараттың басқ а бө лігінен ерекшеленетін ә шекейленген фасад қ олданылды. Готикалық собор христиан сенімінің сұ лулық пен гү лдену ү лгісі ғ ана емес, қ аланың сә ттілік символы болды. Париж Қ ұ дай Анасының соборы, Франциядағ ы Рейм жә не Шартр соборлары, Германиядағ ы Кельн соборы, Англияда Солсберри аббаттылығ ы жә не Вестминстер аббаттылығ ы готика қ ұ рылыстарының жауһ ары болып саналады.

Адамзаттың рухани бірігу қ ұ ралы мектеп болды, онда ә р текті халық жалпы ойлауды жә не жалпы ө мір сү руді ү йренді. Орта ғ асырлық мектеп антика мектебінен бастау алады. Оны ұ йымдастыруғ а антикалық білімі бар ерте орта ғ асыр қ айраткерлері ү лкен роль атқ арды. VI ғ. ө мір сү рген Боэций Платонның «жеті еркін ө нерін», яғ ни орта ғ асырлық оқ у орындарында оқ ытылатын жеті міндетті пә нді тұ жырымдады. Ө з кезегінде «жеті еркін ө нерді» екі бө лікке бө лу қ абылданды: тривиум (ү ш бастапқ ы білім – грамматика, риторика жә не диалектика), жә не квадривиум (тө рт білім жолы: геометрия, арифметика, астрономия жә не музыка).

Орта ғ асырлық қ алалардың гү лденуі білімді адамдарғ а деген қ ажеттілікті тудырды, бұ л мектептердің базасында университеттердің пайда болуына ә келді. Бірінші университеттер Болонияда (ХІ ғ соң ы), Кембриджде, Оксфордта (ХІІІ ғ. басы) жә не басқ а европа орталық тарында пайда болды. Оларда жетекші факультет дін ілімі болғ анмен, басқ а факультеттер феодалдық қ оғ амда ақ сү йектер білімінің таралуына мү мкіндік жасады. IX-XIV ғ. ғ. билік жү ргізген философия схоластика, орта ғ асырлық діни философия деген атқ а ие болды, оның негізгі мақ саты – діни дү ниетанымғ а теориялық негіздеме беру, дә лелдердің логикалық ә дістерімен діни догмаларды ұ тымды дә лелдеу. Атауы «схола» деген (мектеп) сө зден шық қ ан, бұ л оның мектептік-дидактикалық сипатын кө рсетеді. Схоластиканың ішінде бірнеше бағ ыттар дамыды. Олардың арасындағ ы дау алдымен жалпы ұ ғ ымдар проблемасына шоғ ырланды. Бағ ыттардың бірі – реализм жалпы ұ ғ ымдар заттардан тыс ө з бетімен болады жә не ә лем мен танымда оның алдында болады деп тұ жырымдағ ан. Номинализм деп аталғ ан басқ а линия жалпы ұ ғ ымдардың ө з бетімен ө мір сү руін теріске шығ арды жә не тек жалғ ыз заттарды ғ ана мойындады. ХІІІ ғ. схоластиканы жү йелендіруші белгілі философ Фома Аквинский болды.

Ақ сү йектер мә дениеті де болды, онда рыцарлық мә дениет ерекше орын алады. Рыцарлар ортасы этикеттің ерекше шең берлерін жасады. Рыцарь қ ұ дайғ а сыйынып, кү нә дан, менмендіктен жә не нашар қ ылық тардан бойын алыс салып, шіркеуді, жесірлер мен жетімдерді қ орғ ап, қ ол астындағ ыларғ а қ амқ ор жасау қ ажет. Ол батыр, адал болып, оң іс ү шін ғ ана кү ресу керек. Ол ө зінің ханымы ү шін турнирлерде кү ресе білетін, жиһ анкез болу керек. Бұ л рыцарьдың ә сем ханымғ а деген махаббатынан қ атты байқ алады. Литургиялық драма пайда болды, ол соборда ойналып, қ ызмет бө лігі болып саналды, ол храм папертиінде болып, латын тілінде емес, жергілікті диалектіде жү ргізілді. Кейіннен миракль (христиан сенімінің қ арапайым адамдарғ а, оның ішінде кү нә лілерге игілікті ә сері туралы ғ ажайып аң ыздар), мистерия (керемет мерекелік ойындар, олар бірнеше кү нге созылады, христиандық сюжеттерді насихаттағ анмен, ақ сү йектер ұ йымдастырады), моралите (христиан рақ ымшылдарын мадақ тайтын аллегориялық кө ріністер) сияқ ты жанрлар қ алыптасады.

Готика кезең інің ә дебиетінде ваганттар поэзиясы ерекше орын алады, бұ л поэзияны таратушылар кезбе студенттер болды. Олардың еркін ойлы поэзиясы орта ғ асырдың аскетикалық (тақ уа) идеалдарынан алыс болды; ваганттар таза ақ сү йек ә дебиетін қ ұ ру жолымен жү рді. Олар уайым-қ айғ ысыз салтанат ө мірді ә ндеріне қ осты: «Барлық білгірлікті, оқ уды тастап, жастық шақ та рахат алу – біздің міндетіміз…». Олардың поэзиясында сатиралық антиклерикальды нота басым болды. Кейде ваганттардың ө лең дерінде баспанасыз, тапшылық ө мірге деген наразылық тары да болды. «Пайдасыз ө мір, сауық -сайран ү шін емес, мен оқ уды қ айыршылық тан тастадым».

ХІ-ХІІ ғ. ғ. батырлар эпосы жазылды, бұ л осы уақ ытқ а дейін ауызша дә стү рде ғ ана беріліп келген. Халық ертегілерінің қ аһ армандары ә детте ө з елі мен халқ ын қ орғ ағ ан жауынгерлер болды; эпикалық аң ыздарда ерлік, кү ш, адалдық, қ аһ армандық дә ріптелді. Француз эпосының ең зор ескерткіші - «Роланда туралы жыр», оның кейіпкері патриот Роланд болып табылады, оның ө мірлік мақ саты император мен «сү йікті Францияғ а» қ ызмет ету. Немістің батырлар жырының ірі ескерткіші – «Нибелунгтар туралы жыр». Эпостың негізі «ұ лы қ оныс аудару» кезіндегі ежелгі неміс аң ыздары, бірақ жырдың барлық сипаты ХІІ ғ. феодалды рыцарьлық Германиямен байланысты. Осы кезде «Беовульф» ағ ылшын батырлар эпосы жә не «Ү лкен Эдда» скандинавиялық эпикалық мұ расының ескерткіші ө мірге келеді.

Шығ ыста, Византияда христиан шіркеуі кү шті империялық билікке тә уелді болды. Византия императорлары V ғ. бастап шіркеу ө мірінде маң ызды роль атқ арды; тіпті шіркеу соборларын шақ ыру қ ұ қ ығ ын да император шешті, ол қ атысушылар қ ұ рамын анық тап, олардың қ аулыларын бекітті. Батыста шіркеу мемлекетке бағ ынбағ андығ ымен қ атар ерекше орынғ а да ие болды. Рим папасы маң ызды саяси фигура да болды. Батыс пен Шығ ыс шіркеулерінің арасында қ арама-қ айшылық тар пайда болып, уақ ыт ө те келе принциптік сипатқ а ие болып, терең дей берді. ІХ ғ. ортасында филиоква (филоква) – католик шіркеуінің Қ асиетті Рухтың Қ ұ дай-ә кеден ғ ана емес (Шығ ыс шіркеудің позициясы), Қ ұ дай-ұ лдан (Батыс шіркеудің позициясы) шығ уы туралы дауы болды. 1054 ж. шіркеулер бір-бірінен толық тә уелсіздігін жариялағ ан кезде біржолата бір-бірінен қ ол ү зді.

Ерте ортағ асырлық кезең ге ересейлердің – христиан шіркеуінің негізгі постулаттарына қ айшы келетін ерекше ілімдердің пайда болуы жатады. Олардың ә р тү рлі идеялары болды. Олармен кү рес жолының бірі инквизиция – католик шіркеуі қ ұ рғ ан сот-полицей мекемесі болды, ол ХІІІ ғ. ү немі шіркеуі соты ретінде жұ мыс жасады. Инквизицияның ресми қ ұ рылғ ан жылы жә не бірінші инквизициялық процесс жылы 1229 жыл саналады.

12 3 Следующая ⇒