Ән-Нусра

Бұ л топ қ азіргі таң да Сирияда. Ә л-Каиданың бір бө лігі болып есептелетін ә н-Нусра ұ йымы харижилік тү сінікті ұ станады. Яғ ни, ерекшеліктері харижилермен ортақ деуге болады. Тү п негізі сә лә филік ә н-Нусра ұ йымы ө з ә рекетін 2011 жылдың Қ ыркұ йегінде

бастағ анымен оның пайда болуын 2003 жылғ а ала-рып тіреуге болады. Себебі, Ирактағ ы ә л-Каида атауымен бұ л елде 2003 жылдан бері бар деуге болады.

Бұ л ұ йымның қ ысқ аша пайда болуы былай: «Араб кө ктемінің » ә серінен Сирияда басталғ ан азаматтык соғ ыс Ирактағ ы ә л-Каиданы қ оздырды. Бұ л ұ йым Башар Ә сә дтің режиміне қ арсылық танытып, одан қ ашып Иракты паналағ ан сириялық ә л-Каидашылар бірте-бірте кері қ айтып, қ арсыластарының тара-пына ө те бастады. Ә н-Нусраның қ азіргі таң дағ ы басшысы Ә бу Мұ хаммә д ә л-Жулани де солардын бірі болатын. Ирак ә л-Каидасын қ ұ рғ ан Мусғ аб ә з-Зә ркә уидің тә рбиесін кө рген Жулани қ ысқ а уақ ыттың ішінде жақ тастарын бір орталық қ а жинап, мә жіліс қ ұ ратындай дең гейге жетті. Бірнеше ай ішінде Ауғ ан ә л-Каидасының тә сілімен ұ йымдастырылғ ан ұ йым биліктің сақ шыларына сай ә рекетке кө шті. Ұ йымның алғ ашқ ы жылда 2-3 мың адамдық белсенді мү шесі болды, ә сіресе, ауылдық жердегі ү кіметтік мекемелер мен ә скери базаларғ а жасалғ ан шабуыл-дары арта тү сті. Қ азіргі таң да арнайы дайындалғ ан 5-6 мың ә скерімен қ оса мың дағ ан жақ таушыларғ а ие. Ұ йымның ұ йымдастырушылар мен қ олбасшылар қ ұ рамын шетелдік азаматтар қ ұ рап отыр. Жан-жақ тан хабар алу мү мкіндіктері ө те жоғ ары. Ұ йымның негізгі қ ұ рамы Ирак пен иорданиялық тар болғ анымен, араларында солтұ стік Африка, Парсы шығ анағ ы елдері, Ауғ анстан, Пә кістан, Шешенстан секілді елдерден келген радикалдар да бар. Осын-шама елдерден келген адамдарды бір орталық қ а жи-нау расында да стратегиялық тә сілге жү гінуді қ ажет етеді. Себебі, ұ йымның мұ шелері кұ ндердің кұ нінде ө з елдеріне оралғ анда, осы жерде ұ йренгендерін

іске асыруды мақ сат етеді. Ә бу Мұ хаммә д ә л-Жулани ғ аламторда жариялағ ан ү ндеуінде «ә л-Каида» жетекшісі ә л-Зә уә һ ирге бағ ынатынын жеткізді. Ал, ә л-Зә уә һ ир ө з ү ндеуінде ә н-Нусрағ а Сирияда Ис-лам мемлекетін қ ұ руды тапсырғ анын айтты. Ә л-Каиданың тә сілі бойынша жасалғ ан ә рекеттерімен ө з қ арсыластарын «терроршы» етіп кө рсеткен ұ йым Батыстан келетін жә рдемнен бас тартты. «Тер-роршылармен кү ресудеміз» деген Башар Ә сә дтің халқ ына қ уат беріп, қ олдап, мемлекеттік режимге мұ рсат береді».

Ұ йым жасағ ан лаң кестік ә рекеттерінің себебінен 2012 жылдың желтоқ сан айында Америка тарапы-нан террористік ұ йым деп жарияланды342.

«Сұ нниттік» мұ сылмандық ты бетперде ету арқ ылы ә рекет ететін ә л-Каида, ә н-Нусра, ИШИМ секілді радикал топтар ө зін жару арқ ылы бейбіт тұ рғ ындардың қ анын тө гіп, адамдардың басын алу ә рекеттерімен «Сү нниттік Ислам мен террор ө зара байланысты» деген ұ ғ ым қ алыптастыруда.

Бұ л ұ йымның да тұ сінігі мен іс-ә рекеттері сә лә фи-харижиліктен айырмашылық жоқ. Ө з тұ сініктеріне қ осылмағ андарды немесе басқ а мә зһ абтың ө кілдерін мұ шрік деп есептеп, оларды ө лтіру мен дү ние-мұ лкін тонауды дұ рыс деп санауы ұ йымның ең басты ерекшелігі. Олар қ аттылық пен, зорлық -зомбылық пен жасағ ан іс-ә рекеттерін исламмен бай-ланыстырып кө рсетеді. Қ ұ дды ә һ лі сұ ннеттің атынан шииттерге қ арсы кү рес жұ ргізіп жатқ андай болып кө рінеді. Сө йтіп бұ л топ ИШИМ секілді исламғ а ұ лкен кө лемде кү йе жақ қ андардың бірі болды.

ишим

Ирак жә не Шам Ислам Мемлекеті (ИШИМ)

- Ирак пен Сирия мемлекеттерінің солтү стігінде азаматтық соғ ыс, лаң кестік ә рекеттер жасайтын халық аралық террористік, діни экстремистік ұ йым. Бұ л ұ йым соң ғ ы уақ ытта пайда болғ ан харижилік тұ сініктің ө кілдері. Ұ йымның қ ұ рылуына ә л-Каида тұ рткі болғ ан. Сол тұ рғ ыдан ә л-Каиданың Сирия мен Ирактағ ы ө кілі іспетті. Ұ йымның қ ұ рушысы Ә бу Бә кір ә л-Бағ дади. Бұ ғ ан қ оса, ұ йымның басқ армасында 6 адам бар. Олардың барлығ ы кезінде Саддамның ә скерінің қ ұ рамында белгілі бір міндеттерді атқ арғ ан адамдар. Сонымен қ атар, олар Американың Иракқ а басып кіруі кезінде тұ гқ ындалып, қ амауғ а алынғ андар. Абақ тыда ү ш жыл жатып, 2007 жылы бостандық қ а шық қ аннан кейін ә л-Каиданың қ атарына қ осылады343.

Ә л-Каиданың қ азіргі басшысы Ә ймә н Зауаһ ири 2013 жылдың Қ араша айының басында ә л-Жазира телеканалында жариялағ ан мә лімдемесінде Си-рияда Ә сә д режиміне соқ қ ы берген ең ық палды ұ йымдардың бірі болғ ан ә л-Каидағ а қ атысы бар деп есептелетін Ирак жә не Шам Ислам мемлекеті ұ йымы жайлы былай дейді:

«Ә бу Бә кір ә л-Бағ дади бізбен ақ ылдаспастан ИШИМ-ді қ ұ рды. Мұ нысы ү лкен қ ателік болды.

Шейх Ә бу Мұ хаммед ә л-Жулани болса, ИШИМ-ді мойындамады жә не оның ә л-Каидамен байланысының ү зілгендігін мә лімдеді. Ол да мұ ны

бізбен ақ ылдасып хабардар етпестен жасады.

Ирак жә не Шам Ислам мемлекеті кү шін жой- ды. Яғ ни, біз оны мойындамаймыз. Ол Ирак Ис- лам мемлекеті болып жұ мысын жалғ астырады. Ирак Ислам мемлекетінің ә рекет ету алаң ы тек Ирак жері болмақ. Ә бу Бә кір ә л-Бағ дади Ирак Ислам мемлекетінің басшысы ретінде бір жылғ а сайланды. Бұ л мерзім мемлекеттікті жариялағ ан уақ ыттан бастап есептеледі.

Нусра ұ йымы болса, Шам халқ ына қ атысты. Ол ә л-Каидағ а қ атысы бар дербес ұ йым. Бұ л ұ йымның ә рекет ету алаң ы Сирия жері болып табылады».

Зауаһ иридің бұ л мә лімдемесіне қ арамастан, он- сыз да Зауаһ иридың рұ қ сатынсыз (тіпті оның ха- барынсыз) ИШИМ-ді қ ұ рғ ан Бағ дади оның сө зіне мә н бермеді. Сө йтіп ИШИМ-ді таратпастан ары қ арай жұ мысын жалғ астырды. Негізі Зауаһ иридың аталмыш мә лімдемесі 2013 жылы қ ұ пия тұ рде хат арқ ылы ИШИМ-ге жеткендігі, бірақ ИШИМ-нің бұ л бұ йрық ты қ ұ лақ қ а ілмегендігі айтылады. ИШИМ-нің басшысы Бағ дадидың: «Ирак пен Шам елдеріне мына қ уанышты хабарды жеткізгім келеді: Ирак жә не Шам Ислам мемлекетін халық қ олдауда. Олар оны қ абылдады» дегендігі айтылады.

Ә бу Бә кір ә л-Бағ дади «мү міндердің ә міршісі» деген сипатқ а тұ сіндірме жасап, «ИШИМ-ді мойындамағ андардың ө з шекараларын Сайкс-Пико³⁴⁴келісіміне сай белгілегендіктен, олардың шекара- сын қ абыл етпейтіндігін мә лімдеді. Сонымен қ атар, бұ л ұ йымның 2006 жылы Иракта ө лтірілген Ә бу Мусғ аб Заркауидың қ азасынан кейін ө ршігендігін

жә не олардың «Біз Ирак жә не Шам мемлекетін мойындаймыз, оны талқ ығ а салмаймыз. Ирак жә не Шам мемлекетінің мә жілісіне қ атыстық. Соң ында алдымызғ а екі таң дау кездесті. Бірі Алланың ә мірі, екіншісі болса Оның ә міріне қ арсы келу. Біз Алланың ә міріне мойынсұ нуды таң дадық » дегендігін келтіреді»345.

Бағ дади қ ұ дды тарихтағ ы харижилер секілді Зауаһ иридың бұ йрығ ына бағ ынбады, тіпті оның бұ йрығ ының Алла Тағ аланың бұ йрығ ына қ айшы екендігін алғ а тартты. Дә л қ азіргі таң да Сириядағ ы ислами радикал топтардың ішінара жұ здеген топтарғ а бө лініп кетуі мұ ны айқ ындай тұ сері сө зсіз жә не ислами радикал ұ йымдардың сә лә филік тұ сінікке негізделетіндігін кө рсетеді.

ИШИМ-нің ә л-Каидадан айырмашылығ ы, олар ө з ұ йымдарына мұ сылман еместерді де қ абылдай береді. Мұ ны олар ә скерінің қ атарын кө бейту ү шін жасайды.

Ұ йымды кім қ аржыландырып отырғ андығ ы, тү пкі мақ саты не жә не мұ ның пайдасы кімге шешіледі деген сұ рақ тар арнайы зерттеуді қ ажет ететін тала-сты мә селе. ИШИМ-нің Сирияда 5 мың, ал Иракта 15 мың ә скері бар деген болжам бар. Ұ йым 2013 жылы Сирияның солтү стігіндегі Рақ қ а қ аласында ө здерін «Ислам мемлекеті» деп жариялайды жә не осы кезде Сирияның Ирак жағ ындағ ы шекарасында орналасқ ан Дә ур ә з-Зә ур қ аласын жә не басқ а да стратегиялық жерлерін басып алды.

Негізі ИШИМ жайлы айтылатын мә селе ө те кө п. Бірақ біздің тақ ырыбызғ а қ атысты жағ ы ИШИМ-

нің ө зін халифат деп жариядағ ан ұ йымдардың ішіндегі соң ғ ысы екендігі жә не Бағ дадиді халифа деп мә лімдеуі. Істеген істерін Исдам атын жамыдып жасайтын бұ д ұ йымның мұ сылмандармен соғ ысуы, ө з пікірлерін қ ұ птамағ андарды кә пірге жатқ ызып, оларды ө лтіруді, дү ние-мү ліктерін тартып алуды дү рыс деп санауы харижилік тү сініктің нә тижесі. Сә лә филік тұ сінік пен ө мір салтын ұ станатын бұ л ұ йым шетелдіктермен жақ сы мә міледе болып, олар-мен қ арым-қ атынаста толеранттылық ты сақ тады. Тіпті оларды ө з ә скерінің қ атарына қ абылдады. Сө йтіп, барғ ан жерлерінде жазық сыз мұ сылмандарды аяу-сыз ө лтіріп жатты. Ө лген мұ сылмандарды шииттер ретінде кө рсетіп, ө здері ә һ лі сұ ннет болып кө рініп, адамдардың санасын сан сақ қ а жү гіртіп кұ мә н сал-ды. Ө з тү сініктеріне сә йкес келмегендердің бә рін, сұ нни болсын (Сириядағ ы секілді), шииттер болсын (Ирактағ ы секілді) ө лтіруі, олардың дү ние-мү лкіне қ ол салуы бізге харижилерді еске салады.

ИШИМ-нің Америка, Англия жә не Жапония елдерінің журналистері мен кә сіпкерлерін ұ рлап ә кетіп, иорданиялық ұ шқ ыштарды тірідей ө ртеуі жә не мұ ны бейнетаспағ а жазып, бұ кіл ә лемге жаюының кейбір маң ызды себептері жоқ емес. Біріншісі мы-нау: олар осылай жасау арқ ылы ә лемнің ең кұ шті мемлекеттеріне психологиялық соқ қ ы беруге тыры-сып, ә лемнің тү кпір-тү кпіріндегі сауатсыз жандар-ды, қ оғ амда езгі кө ріп жатқ ан топтарды, радикал іліммен сусындағ ан қ ызуқ анды жастарды ө здеріне шақ ыруда. Олар ө з қ атарын осылай кө бейтіп бағ уда. Ең қ ызығ ы, бұ лар осы мә селеде белгілі бір дә режеде табысты болды да. Нә тижеде шартарап-тан ә йелі бар, еркегі бар - барлығ ы бұ л ұ йымғ а

келіп қ осылып жатты346. Екіншісі, баршаның ү рейін алатын империя қ ұ руды кө ксеуі. Одар сол арқ ылы қ алағ ан уақ ытында, қ алағ ан елдерге қ алағ анын жасауды мақ сат етеді. Сол арқ ылы азаматтарын тү гқ ындағ ан елдермен келіссө з жасау мү мкіндіктерін арттырғ ысы келеді.

Бұ л ү йымның тү пкі мақ сатын білү ү шін оның қ олдаушысын, астыртын келіссө здерін жә не жал-пы сыр-сипатын жақ сы тани тү су керек. Бірақ жоғ арыда айтып ө ткеніміздей, олардың алғ а Ис-лам мемлекетін қ ұ румен қ оса, басқ а да маң ызды мақ саттар қ ойғ андығ ы айтылады. Себебі, қ азіргі таң да ә лемдегі барлық БАҚ ө кілдері бү л ұ йымның қ атыгездігін айтып жар салуда жә не газет-жур-налдар олардың суреттерін жиі-жиі басып жари-ялауда. Бірақ бү л исламның атына кір келтіруде. Сондық тан да ИШИМ-нің зардабы ең кө п исламғ а жә не мұ сылмандарғ а тиіп отыр. Исламның тұ нығ ын лайлап, қ ара дақ салғ ан 11 қ ыркү йектегі оқ иғ аның салдарынан қ азірге дейін Ислам мен террор ұ ғ ымы қ атар аталатын жағ дайда жетті. Мұ ны кү н сайын ә лемдік БАҚ қ айталауда. Нә тижеде бү кіл ә лемде, ә сіресе, Батыс елдерінде Исламофобия ұ ғ ымы белең алды.

Аталмыш ұ йымның ө зін халифат деп жариялап, барша мұ сылманды ө з қ атарына қ осылуғ а шақ ыруы харижилердің алғ ашқ ы кезең дегі іс-ә рекеттерін еске салады.

ә ш-Шә бә б

«Шә бә б» сө зі араб тілінде «жастық шақ » деген мағ ынаны береді. Бұ л атаумен аталатын террор-лық ұ йым 2006 жылы Сомалиге басып кірген

Эфиопиялық тарғ а қ арсы соғ ысқ ан Ислами соттар одағ ының ³⁴⁷ жастардан қ ұ ралғ ан ә скері ретінде қ ұ рылғ ан. Бул ұ йым о баста ө зін-ө зі қ орғ ай ал- май қ ауқ арсыздық танытқ ан ұ кіметке демеу кө рсету мақ сатында қ ұ рылғ ан болатын. Ұ йым жетекшісі Ахмә д Абди Годане. Тура ә л-Каида мен ИШИМ-дегідей ә лемнің тү кпір-тү кпірінен жиһ ад жасаймыз деген ұ ранмен бұ л ұ йымғ а келіп қ осылып жатқ ан жастар болды. Кө біне Сомалидің оң тү стігінде болып, ел аста- насы Могадишуда жарылыстар ұ йымдастырады³⁴⁸. Қ ұ рылудағ ы мақ саттары: Сомалидегі федералды ө тпелі ү кіметті қ ұ латып, 2011 жылдан бастап елдің оң тү стігінің басым бө лігіне бақ ылау жасау³⁴⁹.

Ә ш-Шә бә б мү шелері ө здеріне жә рдем беру ү шін ә рекет еткендерді ү ркітіп, тіпті оларды ө лтіруге дейін барды. Нә тижесінде жә рдем беру ә рекеті тыйылып қ алды³⁵⁰.

Сомалиден бө лек басқ а да елдерде террорлық ә рекеттер жасағ ан бұ л ұ йым 21 Қ ыркү йекте Найробидегі³⁵¹ сауда орталығ ында жарылыс жасап, 68 адамның ө ліміне себеп болды.

Ұ йым 2010 жылы Уганда елінің астанасы Кам-па/іада теледидардан футболдан ә дем чемпионатын тамашалап отырғ ан адамдарды жарып, 76 кісінің ө ліміне себеп болды. Бұ л екі жағ дайда да ө лім қ ұ шқ андар бейбіт тұ рғ ындар екендігін ескеру ке-рек.

Ә ш-Шә бә б Саудиялық ағ ым ретінде уаһ абилікті қ олдайды. Ал Сомалиліктердің басым бө лігі сопылық жолды ұ станатын мұ сылмандар. Ә ш-Шә бә б ұ йымы бұ гінгі кү нге дейін сопыларғ а тиесілі біршама ке-сенелер мен зираттарды қ иратып кұ л-талқ ан етті. Соң ғ ы мә лімет бойынша, ә ш-Шә бә бтің ә л-Каидағ а қ осылғ андығ ын Зауаһ иридың мә лімдегені айтылады.

Ұ йымның мақ саты ислами ұ станымғ а негізделген мемлекет қ ұ ру секілді кө рінеді. Бірақ жасап жатқ ан іс-ә рекеттерінен олардың тарихтағ ы харижилерден кө п ү лгі алатындығ ы анық байқ алады. Ө здерінен басқ аларды кә пір санап, оларды ө лтіруді, дү ние-мұ лкін талауды дұ рыс кө ріп қ ұ дды ә л-Каида секілді ә рекет етеді.

Қ ОРЫТЫНДЫ

. ллр-о^^чало^з^-е^і-оллл

Харижи/іік - тарих сахынасына кө терідгеннен қ азіргі кү нге дейін ә р кезең де исдамғ а жә не мұ сыдмандардың атына кір кедтіріп, қ ауіп тө ндірумен келеді. Исдамның адғ ашқ ы кезең індегі саяси қ ақ тығ ыстар уақ ыт ө те кеде діни сипат адып, діни ү ғ ымдармен тү сіндіріде бастады. Имамдық, хадифадық, иман мен амаддың байданысы, иман мен кү пірдің шекарасы, тағ дыр, ерік-қ адау т. б. Бұ д мә седедер уақ ыт ө те кеде ү дкен тадас-тартысқ а айнадып, кә дә м ідімі пайда бодып, мә зһ абтар қ адыптасты.

Қ азіргі таң дағ ы харижидіктің ө кіддерін екі топқ а бө діп қ арастыруғ а бодады. Бірінші топтағ ыдар дін негіздерінде, ү кімдерде тіпті бардық мә седеде харижидікті ұ станады. Бү дар «тә кфир» жә не «һ ижрет» жамағ аты деген атпен бедгіді. Бұ дар кө біне ідім мен тә жірибеден жұ рдай қ ыдшыддағ ан жастардан қ ұ радса, екінші топ кө бінесе сауатты, мә дениетті жә не діннің ә мірдерін мү қ ият орындайтын, бірақ діннің негізгі тү пкі мә нін тү сінуде, шариғ аттың ү кімдерін ұ ғ ынуда кемшін адамдардан қ ұ радғ аны байқ адады353.

Харижидердің дө рекі, қ атаң, жанжадшыд, ө згедерді шеттету жә не бү дікшід ә рекеттері ә рдайым турадық пен тұ рақ тыдық ты қ ажет ететін Исдам ә демінің қ оғ амдық тыныштығ ын бұ зумен бодды.

Осының нә тижесінде олар ислам қ оғ амын элсірг 111, мұ сылмандардың арасында тү рлі соғ ысі. ір туынд. и ты. Олардың бұ л ә рекеті мұ сылман халық тардың йырлы жү йені зерттеуіне тү рткі болды. Халық. ір. і. п. п. дең гейдегі актерлердің мұ сылман халық тары ж. пі/п. і рө л ойнап, исламды жаман жағ ынан кө рсеіуінг, тіпті осы арқ ылы коммерциялық пайда табуы ұ ііііп қ ұ рал болып отырғ андар осы харижи топтар немесе харижилік тұ сінікке ие жандар. Араб халық тарыпың, оның ішінде кө біне жастарының осындай радикал ұ йымдарғ а тартылуы нә тижесінде пайда болғ ан не охарижи топтар ә лем халық тарына Ислам ә лемінің ө кілдері ретінде кө рсетілді. Азды-кө пті «жетістікке» жеткізген бұ л ә рекеттердің нә тижесінде мұ сылмаі і неохарижилер ө з кө зқ арас қ ұ птамағ андарды жою арқ ылы мұ сылмандық қ а қ ара кұ йе жақ ты. Бұ ғ ан қ оса, бұ лар қ ару-жарақ саудасын да жанданды рып, Ислам дінін жә не мұ сылмандарды террорлық ә рекетте шебер етіп кө рсетуде. Бұ лар уақ ыт ө те келе бір-бірінің кө зін қ ұ ртады (себебі тарихта осы лай болғ ан). Ақ ыр аяғ ында қ алғ андары ө здерін-ө здері жояды. Сө йтіп жасалғ ан қ ылмыстарғ а жауап ты адам қ алмайды. Харижилік пен шииттік ағ ымдары қ анша жерден ө зара бә секелес, қ арсылас болып кө рінгенімен, екеуінің де пайда болуына тү рткі себептер мен олардың ә һ лі сұ ннә уә жамағ ағ а келтірген зияны тұ рғ ысынан ортақ ерекшеліктерге ие. Шииттік ағ ым жымысқ ы ә рекеттерін ұ нсіз, астыртын жасап, ал харижилер айғ ай-шумен Ис-лам ә лемінің тұ рақ тылығ ы мен тыныштығ ын бү зуда ө зара кү ш біріктіруде екені анық.

Харижилік сананың мұ сылман ү шін қ аншалық ты қ атерлі екендігі енді тұ сініктірек болғ ан шығ ар деп ойлаймыз. Пайғ амбарымыз бұ ларды «Жаратылыстың

сорлысы» деп сипаттағ ан. Басқ а бір хадисінде «Ха- рижилер - жә һ аннамдық тардың иттері» деп қ атты сө ккен³⁵⁴.

Қ ысқ асы, радикализм мен экстремизмнің барлық тү рлері мен кө ріністерінің алдын алып, халық тың діни сауатын мейлінше кө теру қ ажет. Еліміздің іргесі берік, тә уелсіздігіміз баянды болсын деп тілейміз.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі

1. Қ ұ ран Кә рім. Қ азақ ша тү сіндірмелі аударма, ауд: Асқ ар Ә кімханов, Нұ рлан Анарбаев. Алматы, «Кө кжиек» баспасы, 2015.

2. Абдулхамид Ирфан, Дирасат фил-фирақ уә л-ақ аидил-исламия, «Дә рут-тә рбия», Бағ дат, 1977.

3. Анарбаев Нұ рлан, Мә зһ аб ұ станудың маң ызды-лығ ы. «Кө кжиек» баспасы, Алматы. 2014.

4. Али-Заде Айдын Ариф оглы. Хроники мусуль-манских государств І-Х/ІІ веков хиджры. " Умма", 2004.

5. Ахмад Жә ли, Ахмад Мұ хаммад, Дираса анил-фирақ фи тарихил-муслимин: ә л-Хауариж уә ш-шиғ а, Мә ркә зул-малик файсал лил-бухус уә д-дирасатил-исламия, Рияд, 1988.

6. Ахмад Ә мин, Фажрул-Ислам, Каир, 1964;

- Зуғ атаул-Ислах фи асрил-хадис, Бейрут.

7. Ахмад ибн Ханбал, Мү снад, Стамбул, 1992.

8. Ахмад Махмуд Субхи, Назариятул-имамати лә дә ш-Шиғ а исна ашария, Бейрут, 1991.

9. Ахмад Рашид, Таііһ ап: Мііііапі Ізіат, Оіі апсі Ғ ипсіатепіаіізт іп Сепігаі Азіа, Ү аіе Ііпшегзііу Ргезз, Иеи/ Науеп [Сопп], 2000.

10. Акбулут Ахмет, «Харижилиғ ин сиаси гө рү шлери-нин итикадилешмиши», А. Ү. И. Ф. Д., Анкара, 1989, ХХХІ/331.

11. Акл Наср ибн Абдулкарим, ә л-Хауариж, «Дә ру ишбилиа», Рияд, 1998.

12. Акиол Таһ а харижилик ве шиа, «Куббеалты не-шриат», Стамбул, 1988.

13. Андерсон Терри X, Визһ 'з М/агз, Охіогсі ііпшегзііу Ргезз, Иеш Ү огк, 2011.

14. Ары Селчук ве Арслан, Окан, Улусарарасы илишкилер ве дин, Танры тарафсыз мы? «Пла-тин йайынжылык», Анкара, 2005.

15. Аззам Абдуллаһ, Эмпериалист ишгаллере каршы топракларымызы савунмак (ауд. Салих Барлак), «Равза йайынлары», Стамбул, 2011.

16. Бағ дади Ә бу Мансур Абдулқ аһ ир ибн Таһ ир ибн Мұ хаммад, ә л-Фарқ байнал-фирақ, Муасса-сату ибни Сина, Каир;

- Усулуд-дин, Бейрут, 1981.

17. Байур Юсуф Хикмет, Тү рк инкылап тарихи, Анкара, 1957.

19. Бэрген Петер 71, Тһ е Озата Ьіп Басіеп I Кпоил Ап Огаі Нізіогу о( аІ-Оаеба'5 Беасіег, Ғ гее Ргезз, Иеи/ Ү огк, 2006.

20. Бурке Джасн, АІ-Оаеба: Тһ е Тгие Зіогу о( Кабісаі Ізіат, Репдиіп Воокз, Бопсіоп, 2004.

21. Буйуккара Мехмет Али, «Веһ һ абилик», ДИА, Стамбул, 2012.

22. Жевдет Паша, Тарихи жевдет, «Ү чдал нешриат», Стамбул, 1972.

23. Жү ржани Али ибн Мухаммад ә ш-Шариф, Китабут-тағ рифат, Мә ктабату ТІубнан, Бейрут, 1985.

24. Чағ атай Нешет ве Чубукчу Ибраһ им Агаһ, Ис-лам мезһ еплер тарихи, Анкара университетінің баспасы, Анкара, 1985;

- «Веһ һ абилик», Ислам ансиклопедиси, Стамбул, 1977.

25. Ә бу Нуғ айм Ахмад ибн Абдуллаһ ә л-Исфаһ ани, Хилиатул-аулиа уә табақ атул-асфия, «Дә рул-фикр», Бейрут, 1996.

26. Ә бу Яғ ла Ахмад ибн Али ибн ә л-Мү санна ә т-Тамими, Мү снаду Ә би Яғ ла ә л-Маусили, зерттеп, баспағ а ә зірлеген: Хусейн Сә лим Ә сә д, «Дә рул-Мағ мун лит-турас», Дамаск/Бейрут, 1992.

27. Ә бу Зә һ ра Мұ хаммад, Исламда сиаси, итикади ве фыкһ и мезһ еплер, ауд: Хасан Каракайа, Ке-рим Айтекин жә не Абдулкадир Шенер, «Хисар иайынлары», Стамбул, 2010.

28. Эсер Ахмет Веһ би, Тарихте веһ һ аби харекети ве еткилери, Анкара, 2000.

29. Ә шғ ари Ә бу ә л-Хасан Али ибн Исмаил, Мақ алатул-Исламиин уә хтилафул-мусаллин, зерт-теп, баспағ а ә зірлеген: Мұ хаммад Мухиддин Аб-дулхамид, Мә ктабату ә н-Наһ датил-Мысрия, Каир, 1950.

30. Ә юб Сабри, Тарих-и веһ һ абиан, Стамбул, 1879, 175-бет.

31. Файда Мұ стафа, «Бедеви», ДИА, Стамбул, 1992.

32. Фығ лалы Этхем Рухи, «Харижилер», ДИА, Стам-бул, 1997.

- Харижилиғ ин доғ ушуна тесир еден базы себе-плер, Анкара илаһ иат дергиси, Һ йр: //с1егді1ег. апкага. ес1и. 1т/сІегді1ег/37/735/9672рсИ:.

- Имамия шиасы, «Ағ ач йайынлары», Стамбул, 2008.

- Ибадиенин доғ ушу ве гө рү шлери, докторлық диссертация, Анкара, 1983.

- «Абдуллаһ ибн Сә бә », ДИА, Стамбул, 1988.

- «Харижилиғ ин доғ ушу ве фыркалара айры-лышы», 247-бет, Һ йр: //с1егді1ег. апкага. ес1и. іг/ с1егді1ег/37/733/9350. рсІі

- Чағ ымызда итикади Ислам мезһ еплери, Измир илаһ иат вакфы иайынлары, Измир, 2004.

33. Голдзиһ ә р Игназ, ә л-Ақ идату уә ш-Шариғ ату филь-Ислам, арабшағ а аударғ ан: М. Юсуф Мұ са, А. Хасан Абдулқ ади, А. Абдулхақ, Мысыр.

34. Гө лчү к Шерафеддин, Келам тарихи, «Эсер йа йынлары», Кония, 1992.

35. Г'рай Жоһ н, ә л-Каиде модерн одманын анламы (ауд: Зә һ ра Саван), «Эверест йайынлары», Стам-бул, 2004.

36. Гунаратна Роһ ан, Іпзісіе АГЭаесІа, Соіитһ іа Ыпшегзку Ргезз, 2002, 21-бет; \А/гідһ 1, Ьашгапсе. Тһ е Ьоотіпд Тои/ег: АГЭаесІа апсі іһ е Коасі іо 9/11, Иеи/ Ү огк, КпорІ, 2006.

37. Гү налтай Шемседдин, Ислам ө нжеси араплар ве динлери, Анкара окулу йайынлары, Анкара, 1997.

38. Хатибоғ лу М. Саид «Исламда илк сиаси каврами-етчилик: Хилафетин курейшилиғ и», А. Ү. И. Ф. Д., XXIII том, Анкара, 1978.

39. Иакопино Винкент (Іасоріпо \/іпсепі), «Тһ е Таііһ ап'5 \Л/аг оп Шэтеп: А Неаііһ апсі Нитап Кідһ і Сгізіз іп Аідһ апі5іап», Во5іоп-\Л/а5һ іпдіоп БС, 1998.

40. Ибн ә л-Араби, Қ адый Ә бу Бә кр, ә н-Нассул-Камил ли китабил-ауасыйм минал-қ ауасим, зерт-теп, баспағ а ә зірлеген: Аммар Талиби, Мә ктабату Дә рут-Турас, Каир, 1974.

41. Ибн ә л-Жә узи, Жә малуддин Ә бул-Фараж Абдур-рахман, Тә лбису иблис, «Дә рул-Кә лә м», Бейрут, 1982.

42. Ибн Ә бил-Хадид, Нә һ жул-Балағ а шархы, Каир, 1958.

43. Ибн Ә бил-Из, Али ибн Али ибн Мухаммад ә д-Димашқ и, Шә рх ә л-Ақ идатит-Тахауия, Муассаса-тур-Рисала, Бейрут, 1990.

44. Ибн Ә би Шайба, Ә бу Бә кр Абдуллаһ ибн Му-хаммад, ә л-Мусаннафу ли ибн Ә би Шайба, зерт-теп, баспағ а ә зірлеген: Мухаммад Аууама, «Дә ру Қ уртуба», Бейрут, 2006.

45. Ибн ә л-Ә сир, Ә бул-Хасан Али ибн Ә бил-Карам Мухаммад ибн Мухаммад ибн Абдулкарим ибн

Абдулуахид ә ш-Шайбани, ә д-К< іми/і < |> иі і. і|иі «Дә рул-кутуби ә л-ис/іамия», Бейруі, І'Ж/

46. Ибн Хажар, Шиһ абуддин Ә бу/і Фадд Лхм. ід иг. п А/іи ибн Мухаммад ибн Мухаммад ибн Лді, Фә тху/і-Бари би шархи сахихид-Бухари, іі рік и баспағ а ә зір/іеген: Абду/іқ адир Шайба »д Х. ім/і, Рияд, 2001.

- ә д-Исаба фи Тамиизис-Сахаба, Каир, 1853

- /Іисану/і-мизан, Мә ктабату/і-матбуғ ати/і ис/ымпн

47. Ибн Хазм Ә бу Мухаммад А/іи ибн Ахмад ибп Саид, ә д-Фасд фид-Мидә д уә д-ә хуә уә н-Ниха/і, Шубейһ, Каир, 1964.

48. Ибн Кә сир, Хафыз Имамуддин Ә бид-Фуад Ис маи/і, ә д-Бидая уә н-Ниһ ая, «Дә ру Хажр», Каир, 1997.

49. Ибн Қ утайба Ә бу Мухаммад Абду/і/іаһ ибн Мус дим ә д-Динауари, ә /гИмама уә с-Сияса, зерттеп, баспағ а ә зір/іеген: Таһ а Мухаммад ә з-Зайпи, Мысыр.

50. Ибн Манзур, Жә ма/іуддин Мухаммад ибн Мукар рам ибн А/іи ә д-Ансари ә р-Рууайфи ә д-Ифриқ и ә /і-Мысри, /Іисануд-Араб, «Дә руд-Мағ ариф», Каир, 1981.

51. Ибн ә н-Надим, Ә буд-Фараж Мухаммад ибн Ә би Яғ қ уб Исхақ ибн Мухаммад ибн Исхақ, ә д-Фиһ рист, /Іейпциг, 1870.

52. Ибн Сағ д Мухаммад, Китабут-табакатид-Кубра, Мә ктабатуд-Ханжы, Каир, 2001.

53. Исфарайини Ә буд-Музаффар, ә т-Табсир фид-дин уә тамизид-фирқ атин-нажияти анид-фирақ и/і хадиқ ин, зерттеп, баспағ а ә зірдеген: Камад Юсуф ә д-һ ут, «Адамуд-Кутуб», Бейрут, 1983.

54. Исдам экстремизм мен даң кестікке қ арсы. «Кө кжиек» баспасы. Адматы. 2011.

55. Ишжан, Мехмет Зеки, Седефидик, «Китап йа-йындары», Стамбуд, 2012.

56. Измир/іи Исмаи/і Хаккы, Йени и/іми Келам, Стамбу/і, 1920-1922.

57. Абдисаид М. Ади, «Тһ е а1-5һ аЬааЬ аГМфаһ ісіііп: А ргоһ іе о£ іһ е Іігзі Зотаіі іеггогізі огдапізаііоп», Іпзіііиі іъг Зігагедіе Роіііік Зісһ егһ еііз ипсі ІЛ/ігІзсһ аҺ зЬегаіипд [І5Р5\Л/], Берлин, Германия, 2008, маусым, қ арадғ ан уақ ыты 2008 жыддың 26 тамызы.

58. Қ айрат Жоддыбайұ ды, Дін мен Дід, Адматы. 2010.

59. Қ адмахан Ержан Сейтұ ды, Мутуриди ақ идасы (Пайғ амбардарғ а иман). «Кө кжиек» баспасы. Ад-маты. 2011.

60. Каһ иаоғ ду Ясин, «Харижидерде муназара ве мухавере ө рнекдери», Харран университеті, идаһ иат факудьтеті журнады, 2009 жыдғ ы қ аң тар-маусым, №21.

61. Кара Исмаид, «Танзиматтан жумһ уриете исдам-жыдык тартышмадары», танзиматтан жумһ уриете Тү ркие ансикдопедиси, «Идетишим йайындары», Стамбуд, 1985.

62. Кармыш Орхан, «Ағ раб», ДИА, Стамбуд, 1992.

63. Конук Яхья, Боснодан Афганистана жиһ адын махрем хикаеси, «Арк китапдары», Стамбуд, 2012.

64. Кубат Мехмет, «Харижидиғ ин доғ ушунда му-нафыкдарын родү », дин бидимдери академик араштырма дергиси, VI (2006) 3-саны.

65. Қ уртуби, Ә буд-Аббас Ахмад ибн Омар ибн Ибраһ им, ә д-Муфһ им дима Ә шкада мин тә дхиси китаби мусдим, «Дә ру ибн Кә сир уә Дә руд-Кә димит-Тайиб», Дамаск/Бейрут, 1996.

66. Мажит Надим, «Кә дами Экоддерин ортайа чы-кыш сү режинде иктидара экдемденме пробде-ми», Бидги ве хикмет дергиси, Стамбуд, 1994, 7-саны.

67. Малати, Ә бул-Хусейн Мухаммад ибн Ахмад Аб-дуррахман, ә т-Тә нбиһ уә р-Рад алә ә һ лил-Ә хуа уә л-Бидағ, зерттеп, баспағ а ә зірдеген: Мухаммад Заһ ид ә л-Каусари, ә д-Мә ктабатуд-Ә зһ ария лит-Турас.

68. Мә суди, Ә бул-Хасан Али ибн ә л-Хусейн ибн Али, Муружуз-Зә һ ә б уә Мә ғ ә динул-Жә уһ ар, ә л-Мә ктабатул-Асрия, Бейрут, 2005.

69. Мевдуди, Ә бул-Ағ ла, Хилафет ве Салтанат, ауд: Али Генжели, Стамбул, 1980.

70. Мухаммад ибн Абдилвеһ һ аб, Кешфуш-Шубуһ ат, Сууди дин ишлери баканлығ ы иайынлары, 1997.

71. Мухаммад ә л-Бехии, Ислам дү шү нжесинин илаһ и иө нү, ауд: Сабри Хизметли, Анкара, 1992.

72. Мухаммад Ә бу Зә хф, ә л-Хадис уә л-Мухаддисин, Бейрут, 1984.

73. Муртеза ел-Аскери, ибн Саба Масалы, ауд: Аб-дулбаки Гө лпынарлы, Стамбул, 1974.

74. Мубаррад, Ә бул-Аббас Мухаммад ибн Язид, ә л-Камил фил-луғ ати уә л-ә дә б уә н-нахуи уә т-тасриф, зертгеп, баспағ а ә зірлеген: Мухаммад Ахмад ә д-Дали, Бейрут, 1986.

75. Насафи, Ә бул-Муғ ин Маймун ибн Мухаммад, Табсиратул-ә дилла фи усулиддин, зерттеп, баспағ а ә зірлеген: Хусейн Атай, Дианет ишлери башканлығ ы йайынлары, Анкара, 1993.

76. Нурси, Саид Бедиуззаман, Мектубат, ирмисеки-зинжи мектуп, алтынжы меселе, (тексир мекту-бат межмуасында)

77. Ө залп Ахмед, «Харижилик», Шамил Ислам анси-клопедиси, «шамил йайынлары», Стамбул, 1990.

78. Паздауи, Садрул-Ислам Ә бу Юср Мухаммад, Усулуддин, зерттеп, баспағ а ә зірлеген: Ханс Пе-тер Линсс, «Дә ру ихиаил-кутубил-арабия», Каир, 1963.

7. Рази Фаһ руддин, Иғ тиқ адату фирақ ил-муслимин уә л-мушрикин, Мә ктабатун-нә һ да ә л-Мырсия, Каир, 1938.

8. Салихи Азми М. С. - Ө з Мустафа, «Харижилер - кү лтү р ве едебиат», ДИА, 16 том, 178-бет.

9. Санғ ани Абдурраззақ ибн Хаммам, ә л-Мусаннаф, ә л-Мә ктабатул-Ислами, Бейрут, 1983.

10. Зсһ еиег Місһ аеі, Осата Ьіп Басіеп, Охіогсі Ипіуегзіу Ргезз, Ие\л/ Ү огк, 2011.

11. Шатыйби, Ә бу Исхақ Ибраһ им ибн Муса ибн Мухаммад ә л-Лахми, ә л-Иғ тисам, Мә ктабатут- Таухид.

12. Шаһ ристани, Ә бул-Фатх Мухаммад ибн Абдул- карим, ә л-Милал уә н-Нихал, «Дә рул-Мағ рифа», Бейрут, 1993.

13. Сейтбеков. С. Мә зһ абтар тарихы. «Кө кжиек» бас- пасы, Алматы. 2015.

14. Сейтбеков. С. Нысанбаев. С. Ислам тарихы. Шымкент. 2002.

15. Суюти, Жалалуддин Абдуррахман, Тарихул-хула- фа, «Дә ру ибн Хазм», Бейрут, 2003.

16. Субки, Ә бул-Хасан Тақ июддин Али ибн Абдул- кафи, Фә тауас-Субки, «Дә рул-мағ рифа», Бейрут.

17. Табари, Ә бу Жағ фар Мухаммад ибн Жарир, Тарихул-Табари, «Дә рул-мағ ариф», Каир.

18. Таһ а Хусейн, Ә ли уә Бә нуһ у, Каир, 1966.

19. Тафтазани, Масуд ибн Омар ибн Абдуллаһ, Шархул-Мә қ асид, Алә мул-кутуб, Бейрут, 1998.

20. Тһ отзоп, \Л/і11іат, Кһ агі]ііізт апсі іһ е Кһ агіріез, Мс Оопаісі Ргезепіаііоп \/о1ите, 1933.

21. Уат, Монтгомери (\Л/аіі \Л/. Мопідотегу), Ислам дү шү нжесинин тешеккү л деври, ауд: Этхем Рухи Фығ лалы, «Саркач йайынлары», Стамбул, 2010.

Уилан Ричард (\Д/һ е1ап Кісһ агһ ), эл-Каидежилик ислама теһ дит дү ниаиа теһ дит (ауд: Хусейн

Бағ жы, Байрам Синкайа, Пынар Арыкан), «Пла-тин йайынлары», Анкара, 2005.

95. Уелхаусен Жулиус (Меіһ аизеп Лиііиз), Исламие-тин илк девринде дини-сиаси мухалефет парти-лери, ауд: Фикрет Ышылтан, Тү рк тарих куру-му, Анкара, 1996.

96. Йазыр Элмалы Хамды, Хак дини Куран дили, 3-басылым, Эсер нешриат ве дағ ытым, Стамбул, 1979, 4 том, 2936-2937 беттер.

97. Йылдырым Суат, Кураны Хаким ве ачыкламалы меалы, «Ышык иайынлары», Стамбул, 2004.

98. Йылдыз Харун, Кенди кайнаклары ышығ ында харижилиғ ин доғ ушу ве гелишими, Анкара, 2010, 101-175 беттер.

99. Йө рү кан, Юсуф Зия, «Веһ һ абилик», ИФД, 1953-1/61-63.

100. Зә һ ә би, Мухаммад ибн Ахмад ибн Осман ибн Каймаз ибн Абдуллаһ ә т-Тү ркмани ә л-Мысри, Тә зкиратул-Хуффаз, Хайдарабад, 1955.

101. Зорлу Жем, Исламда илк иктидар мү жаделеси, Йедиверен китап, Кония, 2002.

102. Зуһ айли, Уә һ ба, Асарул-харб фил-фиқ һ ил-Ислами, «Дә рул-фикр», Дамаск, 1992.

⇐ Предыдущая 1 23