Талибанның пайда болуы мен ңалыптасуы

Талибан

Та/іибан - 1994 жы/ідың қ арашасында Ауғ анстан- да қ ұ ры/іғ ан ислами қ озғ а/іыс. Қ ұ рушысы 31 жас- тағ ы Мо/іда Мұ хаммед Омар. «Та/іибан» сө зінің мағ ынасы «оқ ушыдар» дегенді білдіреді. Талибан қ озғ алысының басым кө пшілігі Пуштун³⁰⁰ жастары- нан қ ұ ралғ ан. Олар босқ ындарғ а арналғ ан лагер- лерде ө скен Пә кістан шекарасындағ ы медреселер- ден келген³⁰¹.

Талибанның пайда болуы мен ң алыптасуы

Он жылғ а созылғ ан Совет-Ауғ ан соғ ысы аяқ - талып, Ауғ анстандық мұ сылмандар ө з елінен Совет ә скерлерін ығ ыстыра бастағ ан кез болатын. Алайда

сол уақ ытта яғ ни, 1989 жылы олар ел егемендігін жариялай алмады. Себебі, елдің ішінде тағ ы бір соғ ыс басталып кетеді. Сол аймақ тағ ы пуштун, ө збек, тә жік жә не басқ а да ұ лттар арасында билік ү шін шайқ ас орын алды. Бұ л ішкі соғ ысты ұ лтаралық деуге келмейді. Бабра Кармалдың ³⁰² кө зқ арасын жақ тайтын атеист комунистер мен исламды жақ тайтындардың ө зара қ ақ тығ ысы деу анағ ұ рлым дұ рысырақ. Со- нымен қ атар, сыртқ ы кү штер тарапынан жасалғ ан қ ысымдарғ а, ә сіресе, Қ ытай мен Ауғ анстанның шекарасының тү йіскен жерінде жұ зеге асатын геро- ин ө ндірісіне (ә лемдегі героин ө ндірісінің 71 пай- ызы) мұ сылмандардың наразылығ ы кұ шті болғ анын айта кету керек. Екі тараптың соғ ысы біршама уақ ытқ а созылып, бұ л елдің жағ дайы кұ рт тө мендеп кетті. 63 мың адамның ө мірі қ иылды. Ә скер басшыларының жауапсыздығ ының кесірінен біршама зұ лымдық тар мен қ ұ қ ық бұ зушылық ә рекеттері орын алды. Халық тың жоқ шылық та, таршылық та ө мір сұ ріп жатқ анына қ арамастан, жайлы жағ дайда ө мір сұ рген ә скер басшылары адамдарғ а ә ділетсіз ұ кім кесу, оларды бопсалау жә не де қ ыздарды зор- лау секілді жан тө згісіз лас ә рекеттерді жасап, жығ ылғ анғ а жұ дырық болды.

Міне, Талибан қ озғ алысы осы соғ ыстың ізін ала туындады. 1994 жылы бір ә скер басшысы екі оқ ушы қ ызды ұ рлап ә кетеді. Сө йтіп қ ыздардың ата- анасы жергілікті медресенің, басшысы Омар мол- дадан жә рдем сұ райды. Молда елу ү ш шә кіртімен ә лгі ә скер басшысының отыратын ғ имаратына ба- сып кіріп қ ыздарды қ ұ тқ арады. Ә скер басшысы

мен қ оластындағ ыларды тү гел асып ө лтіреді. ВВС арнасы арқ ылы ә лемге тарағ ан бү л оқ иғ а Талибан қ озғ алысының басталғ анын білдірді.

Омар Қ андаһ ар303 қ аласының молдасы жә не кезінде Кең ес одағ ына қ арсы аянбай соғ ысқ ан ерікті командир болғ ан. Талибан қ озғ алысы қ ылмысқ а, қ аттылық қ а жә не Кең ес ү кіметі 1989 жылы Ауғ анстаннан шық қ аннан кейін ә скербасыларының пара алуына наразылық негізінде туындады. Шапшаң кү шейген бұ л топ алдымен Қ андаһ арды, одан кейін 22 аймақ та қ ол астына ө ткізіп, бақ ылауғ а алады. Олардың тез қ имылдағ аны сон-дай, қ ысқ а уақ ыттың ішінде елдің 85 пайыз халқ ы Талибандардың бақ ылауына ө теді. Сө йтіп 1996 жылдың Қ ыркү йегінде ел астанасы Кабулды алғ ан Талибандар " Ауғ анстан Ислам ә мірлігі" деген атпен жаң а мемлекетті жариялайды. Бү лар ә кімшілік жү йе ретінде Ислам қ ұ қ ығ ының ә лемдегі ең қ атаң тү рін жү зеге асырушылар болды304.

Жә бір кө ргендерге жә рдемдесу, ақ иқ атты жақ -тау, озбырлық атаулығ а тосқ ауыл қ ою мақ сатымен пайда болғ ан Талибандардың ә рекеті қ олдарына билік тигеннен кейін кү рт ө згерді. Олар ә йелдерге қ атты шү йлігіп, қ атал тә ртіп орнатты. Ә йелдерге мү ншалық ты қ ысым бү рын-соң ды орын алмағ ан. Ө з мемлекеттілігін жариялағ аннан кейін Талибан-дар 1996 жылдың 26 Қ ыркү йегінде Кабулды алып тұ рып, халық қ а мә лімдеме жариялады. Онда мы-надай жайттар бар. Мә селен, ә йелдердің кү йеусіз, бауырсыз не баласын ертпестен сыртқ а шығ уына, мектепке баруына тыйым салынды. Ал, ә йел сыртқ а

шығ атын болса, тек аузы-мұ рнына ауа кіретіндей бір саң ылау қ алатындай етіп жабық киініп, бет-жү зін тұ машадап жұ руге мә жбү р бодды. Бұ ғ ан қ оса, ә йелдерге ақ тұ сті шұ лық немесе ақ тұ сті аяқ киім (Талибандардың туының тү сі ақ болатын) жә не ды-быс шығ аратын аяқ киім киюіне тыйым салынды. Жекелеген ұ йлерге де белгілі бір тыйымдар жасады. Мә селен, егер де бір ұ йде ә йел болса, ол ү йдің іші сыртқ а кө рінбес ұ шін терезесін бояу міндеттелді305. Одан кейін 1997 жылдың Қ аң тар айында ерлер мен ә йелдердің емханасын екіге бө лді. Ал осы жылдың Қ ыркү йегінде бұ л істі тіпті пысық тап, тиісінше жү зеге асырды. Алайда, шамамен жарты миллион ә йел тұ ратын Кабул қ аласында ә йелдер ү шін бір ғ ана аурухана жұ мыс істеді. Мұ нымен қ оса, бұ л аурухананың медициналық қ ұ рал-жабдық тары мен жалпы ә леуеті ә лсіз болатын. Кабул қ аласындағ ы 22 емханада жұ мыс істейтін ә йел қ ызметкерлер жұ мыстан босатылды. Тек Рабиа Балхи деген жердегі аурухана ә йелдерге уақ ытша бө лінді. Бірақ бұ л емханада бар-жоғ ы 35 қ ана жатын орын бар болатын. Оның ү стіне онда таза су, электр қ уаты, хирургияғ а қ ажетті қ ұ рал-жабдық тар, рентген аппа-раттары, вакуум жә не кислород аппараттары бол-мады.

Теледидар, видео, компьютер секілді электрондық заттарғ а да тыйым салынды. Мұ ндай тыйымдар тоқ таусыз жалғ асып жатты. Мә селен, ер кісілерді сақ ал қ оюғ а мә жбү рледі. Шаштың маң дайды жауын тұ ратындай дә режеде ө суіне де рұ қ сат етілмеді. Мұ ны сә ждеде ұ зын шаштың маң дай мен жердің

арасында кедергі болып қ алуы шайтанның Алла мен адам баласының арасында кедергі болуына ұ қ сайды деп тү сіндірді. Мемлекеттік қ ызметкерлерге жә не оқ ушыларғ а басына сә лде орау міндеттелді. Балалардың кө гершіндерді, лашын қ ұ сты мә пелеп ө сіруіне жә не шахмат ойнауғ а, зең біректің оғ ымен ойнауғ а тыйым салынды. Қ ағ аздан жасалғ ан сө мкеге (қ алта), дә ретхана қ ағ азын сатуғ а жә не қ олдануғ а да рұ қ сат етілмеді. Себебі, бұ лар кө нерген Қ ұ ран беттерінің қ айта ө ң деуден ө туінен кейінгі матери-алдардан жасалуы мұ мкін деді. Осындай кү дікпен жалпы қ ағ аз атаулыны базардан (тіпті қ олданыстан) шығ арып тастады. Тауардың ө зінде немесе қ ұ тысында адамның, не хайуанның бейнесі бол-са, ондай тауарларды кө рмеге қ оюғ а жә не сатуғ а тыйым салынды. Намазғ а азан айтылғ анда полиция қ ызметкерлері ала таяғ ымен халық ты мешітке қ арай қ уды. Ал оғ ан кө нбеген кә сіп иесінің жұ мыс орнын жаза ретінде бірнеше кү нге жауып тастады.

Талибандар алғ аш рет модернизмге қ арсы шық ты. Алайда ракета секілді заманауи қ ұ рылғ ыларды қ олдануды жалғ астырды. Қ ұ қ ық тық қ атынастарды реттеуде кө біне Пуштун мә дениеті мен дә стү ріне сай ұ кімдерге жұ гінді. Батыстан келген демократия, адам қ ұ қ ық тары т. б. мә селелерді тү бегейлі мойын-дамады306.

Талибандар негізінде харижи емес. Керісінше амалда ханафи мә зһ абын ұ станды. Медреселерінде шамамен 12 жыл бойы осы мә зһ аб негізінде дә ріс жү ргізілді. Бірақ, іс-жұ зінде оларда исламның шы-найы бейнесі кө рінбеді. Ханафи мә зһ абы олардың емірінен кө рініс таппады. * 157

Талибандардың харижилерге ү қ сайтын жағ ы олардың діни мә тіннің сыртқ ы мағ ынасына сай ә рекет етуі болатын. Олар ижтиһ адты307 мойын-дамайды жә не аят-хадистерді тү сінуде тарихи-ә леуметтік себептер мен мә дени ерекшеліктерді есепке алмастан, тек мә тінді тікелей тү сінуіміз ке-рек деп есептейді. Демек, мұ нда ақ ылғ а орын жоқ деген сө з. Мә селен, олар ә йелдердің жұ мыс жасауына тыйым салды, алайда 400 мың нан астам Ауғ анстандық ә йелдердің жағ дайын, келешегін ойла-мады. Ә йелдердің ә леуметтік ө мірден, мектептерден, емханалардан қ ол ү зуінің нә тижесінде туындайтын проблемалар жайлы мү лдем ойламады. Білім дең гейі тым тө мен, қ иын жағ дайда тобырлық тү сінікпен ө скен Талибан мү шелері осы ерекшеліктерімен бә дә уи Харижилерді басып озды. Олардың бір ызаланғ анда-ақ 1500 жылдық тарихы бар Будда мү сінін тас-талқ ан етуі осының кө рсеткіші. Себебі, мұ ндай ә рекеттің 308 Буддистер немесе басқ а да

дін ө кіддері кө п шоғ ырданғ ан елдердегі азшылық ты қ ұ райтын мұ сылмандарғ а зияны тиері сө зсіз. Олар бұ ны ойламады. Мұ ндай ә рекет қ ала берді Қ ұ ран қ ағ идаларына да қ айшы309.

Талибанның «Пуштунуә ли» деп аталатын пуштун-дық ә дет-ғ ұ рыптары исламдық ұ станымдардан жоғ ары қ ойылғ андық тан, ұ лттық ғ ұ рыптар бірте-бірте діни сипат ала бастады. Сә лә фи-уахабилік гү сініктен ә серленген Талибандардың ханафилік ерекшелігі жоқ десе де болады. Исламды қ атқ ыл бейнеде, селқ ос тұ сінетін Талибандар ө з халқ ына есепсіз зұ лымдық жасады. Басқ аша айтқ ана, ислам-ды ә лемге жексұ рын етіп кө рсетті.

Ә л-Каида

(йіс-іііі)) ә л-Қ ағ ида310 араб тілінде «іргетас, қ ағ ида, негіз немесе ә діс-тә сіл» деген мағ ыналарды білдіретін сө з311. Бұ л ұ йым алғ аш рет 1980 жыл-дарда Кең естер одағ ына қ арсы соғ ысқ ан Ауғ ан халқ ына жә рдем беру ұ шін жер-жерден «жиһ ад» ниетімен жиналғ ан мұ сылмандардан қ ұ рыла бастады.

Яғ ни, аталмыш операцияның базасы қ алыптасты312. Ә л-Каида ұ йымының негізін қ алаушы - Абдуллаһ Аззам. Ол 1979 жылы Ауғ анстанғ а Кең естер одағ ы соғ ыс ашқ аннан кейін, Ауғ ан еліне жә рдем беру мақ сатында Пә кістандағ ы Халық аралық Ис-лам университетіне мұ ғ алім болып барады. Одан кейін Пешавар313 қ аласына ө теді. Аззам ә һ лі сұ ннә ғ алымдарының «Жиһ адты тек мемлекеттер жария-лай алады»314 деген шешіміне жаң а мағ ына беріп, жорамал жасады. Ол: «Жиһ ад - парыз кифая315 бо-лып табылады316. Дегенмен, кейде парыз айн317 бо-луы мү мкін. Жиһ адқ а шығ удың шарттары толығ ып, оны орындау парыз кифая болып тұ рғ ан кезде мемлекеттің мақ ұ лдауы қ ажет болса, ал жиһ ад па-рыз айн болғ ан кездерде мемлекеттің қ ұ птауына ешқ андай қ ажеттілік жоқ 318. Сонымен қ атар, бы-лай деді: «... Сондық тан да қ ауқ ары бар араб-тар Палестинағ а барып жиһ ад жасауы керек. Ал

оғ ан шамасы келмейтіндердің Ауғ анстанғ а барғ аны жө н»319.

Аззам «Жиһ ад» журналының 1988 жылғ ы Сә уір айындағ ы санында жариялағ ан бір мақ аласында: «Ислам ә лемі қ ауқ арсыздық танытып, артта қ алғ ан осындай кезең де мұ сылмандар яғ ни жекелеген тұ лғ алар жақ сы ү лгі кө рсетуі қ ажет. Ө здеріне жа-салып жатқ ан зұ лымдық тарғ а қ арсы тойтарыс беруі ү шін бір орталық қ а топтасуы керек. Сол ү шін де «ә л-Каида ә л-Сулбах» (бекем іргетас) ұ йымын қ ұ рдым»320 дейді. Оның бұ л айтқ андары мен іс-ә рекеттері Усама бен /Іаден мен басқ а да кө птеген араб жастарына айтарлық тай ә сер етті. Сол кезең дерде аталмыш уни-верситетте «Ихуан муслимин»321 ұ йымының алдың ғ ы қ атарлы мү шелерінің бірі Саид Қ утубтың бауыры болып келетін Мұ хаммед Қ утуб дә ріс беретін. Осы негізде университетте «Ихуан муслимин» ағ ымының кө зқ арастары жіті таратыла бастады322. Ең алды-мен Аззам мен Усама бен Ладен Ауғ анстандағ ы жиһ адшыларғ а жә рдем беру ү шін кө птеген елдер-де (оның ішінде Еуропа елдері де бар) ө здеріне қ олдаушы жинау мақ сатымен орталық тар қ ұ ра ба-стады. Усама бен Ладен323 Аззамның кемел Ис-

лам қ оғ амын қ ұ ру ү шін қ ажет деп білген «бекем іргетасқ а» байланысты айтқ ан пікірінің ық палымен тө рт айдан соң, яғ ни 1988 жылдың тамыз айын-да Пә кістанның батысында орналасқ ан Пешавар қ аласында «ә л-Каида» ұ йымын қ ұ рды324.

Енді осы арада ә л-Каида мен Талибанның ара-сында қ андай байланыс бар деген сұ рақ туындайты-ны белгілі. Ә рине, олардың арасындағ ы органикалық байланысты сө з ету тақ ырыпты ашпайды. Олардан бір-біріне демеу жасап, жол ашу секілді байланыс кө бірек байқ алады. Молда Омар мен Усама бен /Іаденнің арасында бір географиялық мекен жә не олардың тағ дырларының ұ қ састығ ы секілді байла-ныстар бар. Талибандар соғ ысып жатқ ан кезде ә л-Каида оларғ а қ аржылай да, ә скери де кө мек берді. Одан кейін аз уақ ыттың ішінде бұ л байланыс тіпті

кү шейе тү сті. Молда Омар Усама бен /Іаденнің қ арындасына ү йленді325.

Усама бен /Іаденнің айтуынша «ә л-Каида - тү п негізінде ислами ұ йым. Мақ саты - Алланың дінін жаю, оны ү стем ету»326. Бұ ғ ан қ оса, мынадай да пікірлері бар: «Жалғ андық қ а негізделген кү штерді Ислам елдерінен шығ арып тастау керек. Батыстың ық палымен ә рекет ететін мұ сылман елдерінің билігін қ ү латып, жалпы мұ сылман елдерінің арасындағ ы шекараны жою, сол арқ ылы барша мұ сылмандарды бір шаң ырақ тың астына жинау қ ажет. Яғ ни, халифалық ты қ айта тірілту керек» дейді. Жаң адан қ ұ рылатын халифалық тың қ ұ рамына тұ тас Таяу Шығ ыс елдері мен ашық тең ізге дейін Испания, Португалия секілді елдер жә не /Іуара тең ізіне дейін Франция, Сицилия мемлекеттері, Италияның оң тү стігі, Мажарстан, Балқ ан тү бегіндегі мемле-кетгер, Ә зірбайжан, Грузия, Қ ырым, Анадолы, Азияның маң ызды бө ліктері жә не солтү стік Афри-каны қ амтиды327.

Ә л-Каида АҚ Ш, Израил, Англия, БҰ Ұ жә не НАТО секілді халық аралық ү йымдар мен мемлекет-термен коалиция қ ұ рғ ан немесе коалицияғ а қ олдау білдірген елдерді ө здеріне дұ шпан деп білді328. Осығ ан байланысты 1992 жылы Йеменде, 1993 жылы Нью-Йоркте, дә л осы жылы яғ ни 1993 жылы тағ ы да Сомалиде Американың ә скерлері мен аза-

маттарына бағ ытталғ ан бомбалау ә рекеттері, 1995 жылы Хусни Мү бә рактың Эфиопияғ а сапары бары- сында қ астандық ә рекеттері, 1995 жылы Риадтағ ы Америка ә скерлеріне бағ ытталғ ан шабуыл, 1998 жылы Кения мен Танзаниядағ ы америка елшілігін бомбалау ә рекеттері, 2001 жылы Нью-Йорк дү ниежү зілік сауда орталығ ына ү шақ арқ ылы шабу- ыл жасалғ ан (тарихта бұ л кү н 9/11 деген санмен есте қ алды)³²⁹, /Іондон жә не Стамбұ л қ алаларында жарылыстар ұ йымдастырғ ан.

Уиланның (Ц/Һ еіап) айтуынша, кейбір азиялық ә л- Каидашылар халифалық тү гелдей қ айта қ ұ рылғ анғ а дейін Индонезия, Малайзия жә не Филиппин елдерінің аз дегенде бір бө лігін қ амтитын Азия- да шағ ын бір халифат орнатуды ұ сынғ ан³³⁰. Бірақ АҚ Ш-тың Иракқ а басып кіруінің нә тижесінде «Араб кө ктемінің » басталуы тү сындағ ы Таяу Шығ ыстың даму жағ дайы бұ л Таяу Шығ ыстың шағ ын хали- фат қ ү ру ү шін арнайы дайындалғ аны байқ алады. Осығ ан байланысты Иракта лаң кестік ә рекеттер жасағ ан Ирак Ислам мемлекеті мен Сирияда қ озғ алыс жасағ ан Жабһ ат ә н-Нусра³³¹ мен Ирак- Шам Ислам мемлекеті (ИШИМ) атты ә л-Каидамен

қ атысы бар ұ йымдардың шағ ын хадифат қ ұ руды мақ сат ететіндігі айтыдады332.

Бұ рынғ ы Харижилер секілді ауылдық жердерден кедген кедей, сауатсыз жастардан емес, Ә д-Каида ауқ атты, сауатты адамдардан қ ұ радғ ан. Негізін қ адаушыдары, кө шбасшыдары надан бә дә уидер емес, ө те сауатты адамдар. Жаң а технодогиядан хабардар тұ дғ адар. Арадарындағ ы кейбірі кезінде араб ұ дттық саясатында, зайырды-диберадды са-ясатта жә не Марксистік идеодогияның ығ ында бодғ ан, кейіннен исдаммен жақ ын танысып, ә д-Каида ұ йымына мұ ше бодғ андар. Бұ дар кедей емес, айтардық тай ауқ атты, жағ дайы бар адам-дар. Қ ұ ран мен хадисті тура мағ ынасында тү сініп, амад етеді. Ибн Хаддун: «Бә дә уидіктен туындағ ан ә рекет тә ртіпті, тыныш ө мірді бұ зып, кү д-тадқ ан етеді» деу арқ ыды физикадық ерекшедіктері, фор-масы қ анша жерден ө згеріп, жақ сарғ анымен ой-сананың бір екендігіне ишарат жасайды. Яғ ни, діни мә тіндердің (аят-хадис) сыртқ ы мағ ынасына амад етіп, ө здерінің ісін дұ рыс санап, ө згедердің бә рін адастығ а бадайды жә не дінді жеткізуде қ атаң дық ты ұ станады. Бұ гінге дейін ә д-Каиданың ұ йымдастырғ ан даң кестік ә рекеттерінің себебінен кө птеген кінә сіз адамдардың ө мірі қ иыдды. Кения мен Танзанияда бодғ ан жарыдыстан 224 адам қ аза тауып, мың нан астам адам жараданды. 2005 жыды Лондон метро-сында жә не екіқ абатты автобуста ұ йымдастырыдғ ан жарылыстан 54 адамның ө мірі қ иыдды. Оғ ан қ оса, 22 адам ауыр жарақ ат адып, 700 адам жең ід жарақ аттанды. 2001 жыды Нью-Йорктағ ы ә демдік

сауда орталығ ында орын алғ ан жарылыста 3000 адам қ аза тапты.

Ұ йымның жетекшісі Усама бен Ладен 2011 жылы Америка ә скерінің қ олынан ө лгеннен кейін оның орнына ұ йым басшысы болып Ә йман ә з-Зауаһ ири келді. Ұ йым 2001 жылдан бү гінгі кү нге дейін бір орталық тан шешім қ абылдаудан ү зақ жү йемен келе жатыр. Қ азіргі таң да ұ йымның ө зге елдердегі мү шелері ә рқ айсысы ө зінше ә рекет етіп келеді.

11 қ ыркү йектегі оқ иғ адан кейін Бен Ла-ден Америка халқ ына арнап жазғ ан ұ зын хатын-да былай дейді: «Бұ л Иракта ө лтірілген 1. 5 млн. балалардың жә не Американың жер-жерлерде бейбіт тұ рғ ындарды ө лтіру ә рекеттерінің қ арымы»333. Ол бір сұ хбатында осы сө зіне дә лел келтіріп, АҚ Ш пен Израилді қ арапайым тү рғ ындар мен ә скердің арасын айырмайтындығ ын айтты. АҚ Ш-тың Хиро-сима мен Нагасакиде жасағ ан жарылыстары, 1 млн. астам тұ рғ ынның ө лім қ ү шуына себеп болғ ан Ирак еліне қ ойғ ан эмбаргосы, Израилдың Палести-нада, Дер Иасинде, Сабра мен Шатиллада жә не Кенада жасағ ан қ ырғ ындарын заң ды етіп кө рсетіп жатқ андық тарын атап ө тті. Бен Ладен ө зінің жасағ ан лаң кестік ә рекеттерін АҚ Ш-тың осындай са-ясатына қ арсылық тан туындағ андығ ымен тү сіндірді. Дұ шпаны ө зіне не жасаса, ол да дә л солай ә рекет ететіндігін білдірді. Негізінде бұ л тү сініктің қ ате екендігі айдан анық. Ислам соғ ыстың ө зінде бейбіт тү рғ ындардың ө лтірілуіне рұ қ сат бермейді334. Ал ә л-Каидамен ешқ ашан соғ ыспағ ан Йемен, Сомали,

Тү ркия жә не басқ а да кө птеген елдерде жазық сыз адамдардың ө лтірілуін ұ йым мү шедерінің заң ды деп есептеуі исламның ешбір ү станымына сай келмейді. Бү лардың жарылыс ү йымдастырумен мұ сылман тұ рғ ындарды да ө лтіруден тайынбауы олардың террорлық ү йым екендігінің жә не харижиліктің жаң а бір тү рі екендіктерінің дә лелі болса керек. Олардың арасындағ ы бір айырмашылық мынау: Харижилер кө біне мұ сылмандарғ а ғ ана соқ тығ ып, оларды ө лтіруді дұ рыс деп санайды, ал ә һ лі кітап пен мү шріктерде шаруасы жоқ. Ә л-Каида болса мү сылман-мү сылман емес, ә скер не тұ рғ ын деп айырып жатпастан жаппай адамдарды қ ырады. Ә лбетте, мұ ны исламмен байланыстыруғ а келмейді. Олар ақ иқ атты іздеп жү ріп, адасты. Бұ ғ ан қ оса, исламның атын жамыла отырып ә рекет ету арқ ылы асыл дінімізге кү йе жақ ты. Бү лар Харижилер секілді исламның негізгі ұ станымдарын есепке ал-мастан, діни мә тіндерді ү стірт тү сініп, ә рекет етті. Надандық тары себепті, қ оғ амдағ ы ә ділетсіздік пен озбырлық ты кү шпен тү зетуге тырысып, қ ан тө кті һ ә м зұ лымдық жасады. Назар салып қ арағ ан адамғ а мұ ндай ә рекеттердің не Қ ұ ранмен, не сү ннетпен еш байланысы жоқ екендігі кө рініп тұ рады.

Боко Харам

Нигерияда пайда болғ ан бұ л топтың негізгі ата-уы «Тә блиғ пен жиһ адқ а бағ ытталғ ан ә һ лі сү ннә жамағ аты»335. Нигериядағ ы батыстық оқ у орындары-на, тіпті жалпы батыстық оқ у жү йесіне қ арсылық тан

туындағ ан Боко Харам ұ йымының атауының мағ ынасы да «Батыстық бідім беру жү йесі - харам» дегенге саяды. Нигерияда ислами режимді орнату мақ сатында пайда бодды. Аты айтып тұ рғ андай, олар ө здерін ә һ лі сұ ннетпіз деп есептейді. Дү ниеуи біліммен қ оса, Батыстық мә дениет негізінде бо- лып жатқ ан кез-келген ә леуметтік-саяси іс-ә рекеттің барлығ ын харамғ а жатқ ызды. Боко Харам ұ йымының сенімінше, басшысы мұ сылман болса да Қ ұ ран қ ағ идаларына сай басқ арылмағ андық тан, Нигерия мемлекеті «дінсіз мемлекет» болып табылады.

Боко Харам 2002 жылы Борно штатының Май- дигуру қ аласында бір жамағ аттың басшысы сана- латын Мұ хаммед Юсуф деген кісінің бастамасымен қ ұ рылды. Молда Юсуф 1990 жылдар шамасында кішігірім радикал топқ а басшылық етеді. Калифорния университетінің профессорларының бірі Пол Любек Юсуфтың сә лә фи ағ ымының мү шесі болғ андығ ын, ә сіресе 14 ғ асырдың мұ сылман ғ алымдарының бірі Ибн Тә ймияның кө зқ арастарынан ә серленген адам екендігін қ уаттайды³³⁶.

Боко Харамның Нигериядағ ы оқ у жү йесіне қ арсылық білдіруі Ауғ анстан мен Пә кістандағ ы оқ у жү йесіне қ арсы шық қ ан Талибанның ә рекеттеріне белгілі бір дә режеде ұ қ сайтындық тан, кейбір сарап- шылар Талибан мен Боко Харам арасында табиғ и ұ қ састық бар-жоқ тығ ы турасында пікір қ айшылығ ына тү скен.

Батыстық білім беру жү йесіне деген қ арсылық пен қ оса, олар ә йелдердің ә леуметтік ө мірге араласу ын шектеді. Батыстық мә дениетке жататын шал бар секілді киімдерге жә не музыка іспетті кө птеген ә леуметтік қ ажеттіліктерге тыйым салғ ан Боко

Харам мен Талибан негізінде ә л-Каиданың ради-калды идео/югиясымен бір жерде тү йіседі. По/іи-ция бекеттеріне, Батыстық бідім мен мә дениеттің орталық тары болып саналатын оқ у ордалары мен шіркеулерге жарылыс ү йымдастырғ ан ұ йым мү шелері бұ л ә рекеттері арқ ылы дү йім жү рттың қ олдауына ие боламыз деп сенді.

Мына мағ лұ маттар осындай радикалды тү сініктердің туындауы мен дамуына не ә сер етеді деген сұ рақ қ а тұ шымды жауап болады: халық санының кө птігі бойынша ә лемде жетінші орынды иеленетін Нигерия - Африка мемлекеттерінің ара-сында халқ ы тығ ыз орналасқ ан ауқ ымды ел. Халық саны 174 млн. Бұ л мемлекетте 350 этникалық топ ө кілдері, 250 тү рлі тіл қ олданыста бар. Африканың ең ү лкен мұ най қ оры бар мемлекеттерінің қ атарында. Бірақ мұ най қ орының кө птігіне қ арамастан, халық тың 70 пайызы кедейлікте ө мір сү руде. Бү л елде бір адамның кү ндік табысы шамамен 1 дол-лар, 25 цент337. Ал 2 доллардың шамасында табыс табатындардың мө лшері ел халқ ының 85 пайызын қ ү райды. Кедейлікпен қ оса, елдегі шенеуніктердің сыбайлас жемқ орлық ә рекеттері, депутаттардың жоғ ары жалақ ы алуы, халық кө рген қ иындық тардан алыс ө мір сү руі Нигерияда Боко Хараммен кү ресуді тіпті қ иындатып, шиеленістіріп жіберді. Бұ л ел «Тгапзрагепсу Іпіегпаііопаі» ұ йымының 2014 жылғ ы жемқ орлық тізіміндегі 175 елдің 136-шысы болып тіркелген338.

Бү л мағ лұ маттар аясында Боко Харамның не ү шін Батыстың білім жү йесіне қ арсы шық қ андығ ын

зерделеуге болады. Буғ ан қ атысты кейбір саяси сарапшылар мынадай болжам жасайды: «Ұ йымның Батыстық ү лгідегі оқ ыту жү йесіне мұ ншалық ты қ арсылық танытуының негізгі себебі, елдің табиғ и байлық қ орының кө птігіне қ арамастан кедейлікте ө мір сү руі жә не жер асты байлық тарын Батыс елдерінде білім алғ ан саясаткерлердің пайда-лануы Боко Харамның назарына кедейлікпен тиісті дең гейде кү ресе алмағ ан жә не байлық ты ел халқ ына бө луде ә ділдік танытпағ ан билік ө кілдері ілікті. Террорлық ә рекеттерін халық тың кедейлікке ұ шырауымен тү сіндірген ұ йым мү шелері бү л мақ сатқ а жету жолында діни нү сқ ауларды ба-рынша пайдаланды. Сө йтіп кү ш қ олдану арқ ылы ә рекеттерін жалғ астырды. Сондық тан да ұ йымның осыншалық ты кү шке ие болуы жә не елдің кез-келген жерінде еркін ә рекет етуі жоғ арыда айтқ ан ә леуметтік-экономикалық себептерге де байланысты. Нигерия мемлекетінің дең гейін кө теріп, ә л-ауқ атын жақ сартуғ а жетерліктей мү мкіндіктің бар екендігі жә не соны хадық тың пайдалана алмауы қ иын жағ дайда ө мір сү ріп жатқ ан халық тың ашу-ызасын оятып, террорлық ә рекеттің шапшаң іске асуына себеп болғ ан ық палды фактор болып табылады».

Батыстық оқ ыту жү йесін исламдық оқ ыту жү йесіне ауыстыру керектігін, мектептердегі Батыстық оқ ыту жү йесі жұ рттың сенімін бү лдіріп жатқ андығ ы, сол себепті оның харам екендігін алғ а тартқ ан Юсуф Нигерия мемлекетінің шариғ ат бой-ынша басқ арылуы керектігін де айтты. Нигерия ғ алымдарының бірі Хусейн Зә кә рияның ВВС-ге бер-ген мә лімдемесінде Боко Харамды басқ арғ ан Юсуф 2009 жылы Нигерия полициясына қ олғ а тү скенге дейін оның университет бітірген жоғ ары білімді

азамат екендігі, ағ ылшын ті/іін жетік мең гергендігі, басқ а Нигериялық тар секілді кедей емес қ аржылай мү мкіндігінің жоғ ары, тіпті Мерседес маркалы кө лігі болғ андығ ы айтылады. Батыс мә дениетін еске са-латын шалбар киюдің ө зіне қ арсылық танытқ ан топтың Батыс мә дениетіне осыншалық ты жақ ын басшы тарапынан қ ұ рылуы кө кейде сұ рақ туында-тары анық.

Тарихта кө птеген діни-этникалық қ ақ тығ ыстар орын алғ ан Нигерия елінде бұ рын-соң ды болмағ ан жарылыс жасағ ан Боко Харам ұ йымы осы ә рекеті арқ ылы Талибанғ а ұ қ сайтындығ ын кө рсетіп отыр. Демек, Боко Харам ұ йымын Африканың Талибан-дары деуге толық негіз бар. Ислам атын жамылғ ан осындай экстремистік радикал топтар мұ сылмандар мен христиандардың арасында тұ сініспеушілік ту-ындатып, жағ дайды шиеленістіріп жатқ аны ө кінішті.

Ұ йым 2002 жылдан 2009 жылғ а дейін кө птеген қ анды қ ырғ ындар жасады. Сол жылы басшылары Юсуфтан айрылды. 2010 жылы Ә бу Шә кә удің басшылығ ымен қ айтадан ә рекетке кө шіп, қ атаң дық ты тіптен арттырып шіркеулерде, оқ у ор-даларында, ауылдарда жә не бекеттер мен ү кіметтік мекемелерде жарылыстар ұ йымдастыра бастады. 12 мен 17 жас аралығ ындағ ы 276 оқ ушы қ ызды ұ рлап ә кетуімен ә лемнің назарын аудартып, кү н тә ртібіндегі мә селеге айналды. Сө йтіп АҚ Ш-тың 2012 жылғ ы террорлық ұ йымдар тізіміне ілінді. Бір топ батыстық сарапшылардың шешімімен аталмыш ұ йым ә л-Каиданың батыс Африкадағ ы ауқ ымды жалғ асы деген сипатты иеленді339.

Боко Харам тарапынан қ ысымғ а ұ шырағ ан кө птеген адамдар исламнан шығ ып, христиандық ты қ абылдады³⁴⁰.

Қ азіргі таң да солтү стік Нигерияда басқ аларғ а қ арағ анда мұ сылмандар кө бірек жапа шегуде жә не ә рдайым ү рей ұ стінде ө мір сү руде³⁴¹.

Міне, жоғ арыда келтірген фактілердің барлығ ын қ орыта қ арайтын болсақ, Боко Харам жә не сол секілді неохарижилік топтардың барлығ ының ортақ ерекшеліктері мыналар деуге болады: жастар, надандық, кедейлік, ауылдық жерден кел- ген мұ сылмандар (бұ л жерде мә дениеттен алыс, ұ р да жық дө рекі мінезділік мең зелуде). Олар ө з кө зқ арасына сай келмегендерге қ арсы шығ ып, ө з тү сініктеріндегі «ә ділеттілікті» басқ алардан талап етеді. Аят-хадистерді ұ стірт тұ сініп, буквализмге ұ рынады жә не ө з пікірлерін ғ ана дұ рыс деп санай- ды. Қ ұ дды харижилер секілді ә мр бил-мағ руф нә һ и анил-мү нкарды қ атаң дық пен жұ зеге асырып, ислами ө мірді белгілі бір қ алыпқ а тү сіріп, сол қ алыптан шығ ып кеткендерді жазалады немесе діннен шық тығ а балады. Сө йтіп оны ө лтіріп, дү ние-мұ лкін талап алуды дұ рыс деп санады.

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒