1.3 Астықты-екпе шөпті себу машиналарының құрастырылымдарына шолу

1. 2 Сусымалы емес шө п тұ қ ымдарының физикалық -механикалық жә не технологиялық қ асиеттері, оларды себуге қ ойылатын агротехникалық талаптар

Азық тық шө птерді ө сіру ерекшеліктері шө п тұ қ ымдарының ірілігі мен сусымалылығ ына қ арай тү рленуінде болады. Сусымалы тұ қ ымдарғ а бұ ршақ тұ қ ымдас жә не ү йкеліс коэффициенті тө мен тегіс бетті тұ қ ым материалдарын жатқ ызсақ, сусымалы емес шө птергеазық дақ ылды, қ ылқ андары бар (еркекшө п, бетеге тү рлері, биік бойлы бидайық жә не т. б. ), сыртқ ы гү лқ абыршағ ы тегіс емес (қ ылтық сыз арпабас) немесе мамық танғ ыш (шалғ ын қ оң ырбас жә не шалшық ты) шө п тұ қ ымдарын жатқ ызамыз.

Тұ қ ымның технологиялық қ асиеттеріне себу ү рдісінің ағ у заң дылығ ы мен мінезіне ә сер етеді

Технологиялық қ асиеттерге тек тұ қ ымның табиғ аты мен ағ у заң дылығ ына елеулі ә сер ететін қ асиеттері ғ ана жатады. Оларғ а тұ қ ымның егіндік сапасы жә не физикалық -механикалық қ асиеттері кіреді: қ алпы, мө лшері, тығ ыздығ ы жә не массасы; ү йкеліс қ асиеттері; тұ қ ымның кейбір деформацияларғ а қ арсы тұ руы жә не т. б.

Тұ қ ымның егіндік сапасына экономикалық жарамдылық, тазалық, ұ рық тандыру, ө сіру энергиясы, тұ қ ымның ө міршең дігі, ылғ алдылық, 1000 тұ қ ым массасы, тығ ыздық жә не т. б. жатады.

Тұ қ ымның физикалық -механикалық қ асиеттеріне пішіні мен сызық тық ө лшемдері, бетінің сипаты мен ү йкеліс коэффициенттері, ұ шқ ыштығ ы, икемділігі, қ аттылығ ы, ылғ алданғ ыштығ ы, жылу сыйымдылығ ы жә не жылуө ткізгіштік жә не т. б. жатады жә не соң ғ ы жылдары осмостық жә не электромагниттік қ асиеттер сияқ ты жарық жә не шыны тә різдестігін де қ арастыруғ а болады. Тұ қ ымдардың ө мірлік белсенділігі ү рдісінде қ оршағ ан ортаның жағ дайлары ө згерген кезде, олардың физикалық -механикалық қ асиеттері де уақ ыт ө ткен сайын ө згереді [1].

Ү йкеліс коэффициенті себу, жинау, тасымалдау, сақ тау жә не ө ң деу кезіндегі механикалық ә рекеттесу ү рдісінде туындайтын тұ қ ымның ү йкеліс қ асиеттерін сипаттайды жә не беттердің жай-кү йіне, қ ысымына, байланыс уақ ытына, ылғ алдылығ ына жә не салыстырмалы қ озғ алыс жылдамдығ ына қ арай уақ ыт бойынша ө згереді [3, 4, 5].

Соқ қ ы кезінде қ алпына келтіру коэффициенті тұ қ ымның серпімді қ асиеттерін сипаттайды. Жұ мыс органдарына ә сер ету ә ртү рлі ү рдістерде байқ алады: астық сепкіштерде - тұ қ ым тұ қ ымө ткізгіш бойымен қ озғ алысы жә не атыздың тү біне қ арай тү скен кезде, отамалы сепкіштерде–айырғ ыштар мен итергіштер жұ мысы кезінде, ұ я салу ү рдісінде жә не т. б. Осығ ан байланысты тұ қ ым соқ қ ыланғ андағ ы қ асиеттерін зерттеу сепкіштердің жұ мысшымү шелерін есептеуде ү лкен маң ызғ а ие.

Тұ қ ымдардың икемділігі соқ қ ы кезінде қ алпына келтіру коэффициентімен сипатталады, яғ ни сә йкесінше бетке ә сер еткенге дейінгі жә не кейінгі соқ қ ының қ алыпты жылдамдық тар қ ұ рауыштарының ара-қ атынасымен анық талынады. Жұ мысшымү шелерінің қ ақ тығ ыстары сепкіштер жұ мысында байқ алады - тұ қ ымдар сепкішаппараттарында, тұ қ ымө ткізгішбойымен қ озғ алысында жә не атыздың тө менгі бө лігіне тү су кезінде.

1. 1-кесте. Ә р тү рлі дақ ылдар тұ қ ымдарының геометриялық ө лшемдері

Дақ ыл	Ұ зындығ ы, мм	Ені, мм	Қ алың дығ ы, мм	1 тұ қ ымның кө лемі, мм²
Бидай	4, 0-6, 6	1, 6-4, 7	1, 5-3, 5	12, 5-36
Қ арабидай	4, 0-10, 0	1, 4-3, 6	1, 1-3, 4	5, 8-28, 6
Арпа	7, 0-14, 6	2, 0-4, 5	1, 4-4, 5	16-45
Тары	1, 8-3, 2	1, 2-2, 5	1, 0-2, 2	-
Қ арақ ұ мық	4, 8-8, 0	2, 8-5, 2	2, 0-4, 2	9-24, 5
Жоң ышқ а	2, 3-2, 8	1, 1-2, 0	0, 6-1, 3	-
Еркекшө п	4, 2-5, 8	0, 9-1, 8	0, 5-1, 0	-
Тү йебұ ршақ	1, 7-2, 3	1, 1-1, 7	0, 6-1, 2	-

Тұ қ ымдардың пішіні мен ө лшемдері тұ қ ым жә шігінің саң ылауынан ағ у ү рдісіне ә сер етеді жә не сепкіш аппарат тү рін таң дау жә не нақ ты себетін сепкіштер диск ұ яшық тарының параметрлері оларғ а байланысты [1].

Тұ қ ымдардың табиғ и ең іс бұ рышы олардың ылғ алдылығ ына байланысты. Сусымалы емес шө п тұ қ ымдарының ылғ алдылығ ы 14-тен 15% -ке дейін артқ ан кезде табиғ и ең іс бұ рышы 44-тен 56⁰-ғ а дейін ө седі.

1. 2 -кесте. Сусымалы емес шө п тұ қ ымдарының физикалық -механикалық қ асиеттері[6]

Тұ қ ым атауы	Ішкі ү йкеліс коэффи-циенті, f	Қ озғ алыс ү йкелісінің коэффици-енті/ тыныштық ү йкелісі коэффици-енті	Тығ ыздау коэффици-енті, К_V	Ағ у коэффициенті, λ	Табиғ и ең іс бұ ры-шы, α ⁰
Бидайық	1, 50	0, 66/0, 69	1, 16	0, 45
Бозот	1, 47	0, 61/0, 71	1, 13	0, 46
Еркек шө п	1, 35	0, 62/0, 71	1, 12	0, 48
Тү йме- жапырақ	1, 26	0, 68/0, 74	1, 09	0, 50
Эспарцет	0, 97	0, 6/0, 74	1, 06	0, 57

Кестенің талдануынан байқ асақ, қ озғ алыс ү йкеліс коэффициентінің тыныштық ү йкеліс коэффициентіне қ атынасы бірге жақ ын болғ ан сайын, тығ ыздау коэффициенттері неғ ұ рлым тө мен жә не тұ қ ым ағ у коэффициенті соғ ұ рлым жоғ ары болып келеді. Сонымен қ атар, сусымалы емес шө п тұ қ ымдарын тығ ыздау коэффициенті басқ аларына (эспарцет) қ арағ анда жоғ ары. Сусымалы емес шө п тұ қ ымдары ү шін бұ л коэффициенттер кіші болып келеді, олар шын мә нінде сусымалылық элементтерін анық тайды.

Тұ қ ымдарының сусымалылығ ы тө мен шө птерге кө пжылдық шө птер сияқ ты малазық тық дақ ылдаржатады. Оларды ө сіргенде шешілуге тиіс негізгі мә селелер:

1. Жақ сы егін кө гін алу жә не нақ ты жағ дайларда қ олайлы сабақ бітіктігінің жиілілігін қ алыптастыру, ал бұ л мә селе тұ қ ымның жоғ ары далалық ө нгіштігі мен ө сімдіктің сақ талуын қ амтамасыз ететін себу мерзімін таң дап алумен шешіледі.

2. Кө пжылдық шө птердің ә сіресе бірінші тіршілік жылында арамшө пке қ арсы кү рес шараларын қ амтамасыз ету, мұ нын ө з тиісті алғ ы дақ ылдарды, топырақ ө ң деу, себу мерзімі мен егістікті кұ тіп-баптау ә дістрін таң дап алудың нә тижесінде шешіледі

3. Шө птілікті пайдаланудың барлық жылдарында алынатын ө німге есептелген фосфор тың айтқ ыштарын пайдағ а топырақ қ а негізгі ә діспен сің іру қ ажет.

4. Шө птерді егістікте жоғ ары ө нім беріп тұ рғ ан кезең ге ғ ана сақ тап, ескішақ ты егістікті дереу жыртқ ан дұ рыс.

5. Мал азығ ын жинау мен дайындауда мө лшері мен сапа шығ ынын болдырмайтын технологияны қ олданғ ан жө н.

Тұ қ ым себер алдындағ ы топырақ ө ң деу жұ мыстары мә дени екпе шө п себу кезіндегіге ұ қ сас. Тұ қ ымдық егістікте агротехникалық жұ мыстар ө те тың ғ ылық ты, жоғ ары жауапкершілікпен жү ргізілуі тиіс. Танаптың тазалығ ы – тұ қ ымдық егіс ү шін басты талап[7]. Бірінші жылы егілген кө пжылдық шө п тұ қ ымдары арамшө птерден қ атты зардап шеккендіктен, бұ л талап шешуші рө л атқ арады.

Танапты дайындау кезінде кү зде аң ызды қ опсытып тиісті терең дікте аудара жыртылады. Кү зде жыртылғ ан танаптан тұ қ ым ө німі кө ктемде жыртылғ ан танапқ а қ арағ анда 25-35 % жоғ ары болатыны анық талғ ан. Шө п тұ қ ымын тиісті терең дікте сің іру жә не егістік ө нгіштігін арттыру ү шін себер алдында топырақ беті тегістеліп тығ ыздалады. Тұ қ ымды жамылғ ысымен сепкен жағ дайда танапты кү зде жыртып, ерте кө ктемде тырмалайды жә не қ опсытады.

Шалғ ындық шө птердің тұ қ ымын кө ктемде, жазда жә не кү зде себуге болады. Тұ қ ым себу ә дісі қ атарлап (15 см) жә не кең қ атарлап (30, 45, 60 см). Тұ қ ымды жамылғ ысыз немесе жамылғ ымен себеді. Жамылғ ы ретінде кө біне арпаны немесе сиыр жоң ышқ а-сұ лы қ оспасын пайдаланады.

Астық тұ қ ымдас шө птердің тұ қ ымдарын кү здік жамылғ ы дақ ылдармен бір мезгілде себеді. Шө п ө скіндері 10-14 кү ннен кейін пайда болып тү птене бастайды да жақ сы қ ыстап шығ ады.

Шаруашылық та жаң адан енгізіліп жатқ ан шө п сорттарының тұ қ ымын тез арада кө бейту ү шін кең қ атарлап, жамылғ ысыз себеді. Кең қ атарлап себілген тұ қ ымдық тың қ атараралығ ын жү йелі тү рде ө ң дей отырып арамшө птерден таза ұ стау керек. Тек сол жағ дайда ғ ана тұ қ ым ө німі жоғ ары болады.

Шө п тұ қ ымының далалық ө гіштігін кө теруде тұ қ ым себу терең дігін қ адағ алаудың маң ызы зор. Ауыр топырақ та терең себуге (0, 5-2, 0 см), ал жең іл қ ұ мдауыт жә не қ ұ мбалшық ты топырақ та таяз (1, 0-4, 0 см) себуге болмайды. А қ осымшасында елімізде себілетін негізгі шө п тү рлерінің тұ қ ым себу мө лшері келтірілген.

1. 3 Астық ты-екпе шө пті себу машиналарының қ ұ растырылымдарына шолу

Қ атарлап себу ә дісі қ арапайым жә не ың ғ айлы, бірақ ө зіндік кемшілігі бар – қ атараралық бос жолдардың болуы. Арамшө птерді басып алудың алдын алу ү шін, сондай-ақ қ ұ нарлы топырақ ты шашыратпау ү шін, бұ л жолдар топырақ қ ұ рылымын жақ сартатын, пайдалы шө птермен егіледі. Мысалы, беде, рапс, қ ыша.

Біздің елімізде, соң ғ ы 20 жылда дақ ылдар мен тың айтқ ыштарды себуде С. З-3, 6A жә не СЗП-3, 6 (суретте 1. 3, а, б) сепкіштер тобын кең інен пайдаланылып келеді. С. З-3, 6A жә не СЗП-3. 6 сепкіштері астық, бұ ршақ дақ ылдарын жә не бір мезгілде минералдық тың айтқ ыштарды себуге арналғ ан. Себу мө лшерін катушканың жұ мысшы ұ зындығ ын реттеу арқ ылы орнатуғ а, сепіш аппарат реттеуіш қ ақ пақ шалары тобын жә не сепкіш аппарат білігінің айналу жиілігін ө згерту арқ ылы орнатуғ а болады. Тың айтқ ыш енгізу мө лшерін жө ндеу тұ тқ амен жасалады. Сепкіштер қ ұ растырылымы негізінде модулдық қ ағ ида жатыр. Сепкіш кешендерде модульдер арнайы қ ұ рылғ ылардың кө мегімен саптық сызбада қ осылады.

Айтылғ ан сепкіштердің кемшілігі болып, олардың жұ мысына екі механизатордың қ ажеттігі - трактор мен сепкішке, ү лкен металлсыйымдылығ ы табылады. Бұ л сепкіштерде тың айтқ ыш бір мө лшерде енгізіледі. Техникалық жабдық тау жә не басқ ару туралы бұ л сепкіштер шетелдерден тө мен, олармен бә секелесуге мү мкіндік бермейді.

а) СЗ-3, 6А сепкіші; б)СЗП-3, 6 сепкіші

Сурет1. 3. Тұ қ ым-тың айтқ ыш сепкіштер

Ә йгілі СЗ-3, 6 сепкішінің негізінде қ ұ рылғ ан СЗТ-3, 6 ү лгісі (сурет 1. 4) астық ты-екпе сепкішке жатады. Себебі ол катушкалы себу механизмі мен жеке сү ң гіме тү рендері бар жә не шө птік жә шігімен жабдық талғ ан. Оның кө мегімен, сіз бір мезетте жиырма тө рт қ атарғ а дақ ыл тұ қ ымдарын отырғ ызып, қ ажетті жолағ ына шө пті тұ қ ымдарын, тү йіршіктеп тың айтқ ыштар енгізе аласыз. Ү ш машинаны қ атарғ а қ осуғ а болады, олар ү шін СП-11Г тіркеме тү рі жұ мыс істейді. Бұ л жағ дайда сізге 150 ат кү ші бар трактор керек.

Бұ л ү лгінің тағ ы бір ерекшелігі – сусымалы емес шө п тұ қ ымдарының сепкіш аппаратқ а қ озғ алыс жолында тұ рып қ алмауына мү мкіндік беретін, қ опсытқ ыштары мен айдауыштарының бар болуы.

Тұ қ ымғ а арналғ ан бункерге бидай, арпа, сұ лы немес басқ а да астық тұ қ ымдас дақ ылдарды салуғ а болады, ал шө пке арналғ ан бө лігіне пішіні кіші тұ қ ымдар салынады. Мә селен, қ ыша, рапс, беде, еркекшө п жә не т. б. Агрегаттың барлық қ ызметін бірден қ олданбасаң ыз да болады. Мысалы, тек астық дақ ыларын себуді орындау. Артық шылық тарына: кү рделі емес ә рі қ арапайым қ ұ растырылымы, бір мезетте топырақ ты қ оректендіре отырып, ә р тү рлі дақ ылдарды себуге болатындығ ы, ү ш агрегатты тіркесіммен алым енін ү ш есеге жә не ө німділікті екі есеге арттыруғ а мү мкіндігі, айдауыштары бар қ опсытқ ыш – жатып қ алғ ан тұ қ ымдарды себу кезінде жақ сы таяныш болатындығ ы. Сонымен қ атар, ө зіндік кемшіліктері де бар: шө псіз тек астық дақ ылдарын себе берсе, ү рдіске қ атыспайтындық тан анкер тозады; дискілі тү рендер туралы да солай; тү реннің екі дискілі тү рі бір дискілімен салыстырғ анда тиімсіздірек.

Машинаның гидроцилиндрлі металдық рамасын екі пневматикалық дө ң гелек ұ стайды. Ү стіне басқ ару жә не реттеу қ ұ рылғ ылары орналастырылғ ан. Одан басқ а, тұ қ ымдарғ а жә не тың айтқ ышқ а арналғ ан сыйымдылық тар бар. Ә р бункердің айдауыш механизмдері бар, астық дақ ылдарын себетін сыйымдылық та қ опсытқ ышы бар.

Сурет 1. 4. СЗТ-3, 6 астық ты-екпе сепкіші:

1 — рама; 2 — шарық; 3 — қ ұ рал-жабдық жә шігі; 4 — дө ң гелек; 5 — тұ қ ым-тың айтқ ыш жә шігі; 6 — сол жә шік; 7 — басқ ыш; 8 — тұ қ ымө ткізгіш; 9 — тү рен; 10 — тұ қ ымө ткізгіш; 11 — тү рен.

3, 4 жә не 6 м жұ мыс ені бар СПУ-3, СПУ-4 жә не СПУ-6 қ арапайым пневматикалық сепкіштер жақ сы ө ң деуден ө ткен, тегістелген топырақ тарда 12, 5 см қ атараралық қ ашық тығ ы бар дә нді, бұ ршақ дақ ылдары мен шө птердің тұ қ ымдарын егуге арналғ ан.

СПУ-6 жартылай аспалы сепкіші (сурет 1. 5) екі секциялы, кө лемі 1, 6 м³бункермен 4, екі катушкалы ортадан себетін сепкіш аппарат 5, желдеткіш 6, айырғ ыш бастиегі 1 бар екі вертикалды тү тік желісі 3, тү рендер 9, қ опсытқ ыш тү рендер 8 жә не жетек механизмімен 14 жабдық талғ ан. Желдеткіштің дө ң гелегі 6 трактордың Қ АБ білігімен қ осылғ ан кардан білігі 13 арқ ылы айналады, ал сепкіш аппараттың катушкасы 5 – шынжырлы беріліс 14 арқ ылы дө ң гелекпен 12. Сепкіш анкерлік 9 немесе дискілі тү рендермен жабдық талуы мү мкін. Жең іл топырақ та жұ мыс істеу кезінде сепкішке бір немесе екітармақ ты сү ң гімелі тү рендер топырақ қ а ену бұ рышымен қ ойылады. Орташа топырақ та бір немесе екі дискілі тү рендер қ олданылады.

Сепкіш қ озғ алысы кезінде тү рендер тү сірілген жағ дайда сепкіш аппараттың катушкасы айналады, бункерден тұ қ ымды алып, оны эжекторғ а береді 15. Желдеткішпен 6 эжектор камерасына айдалатын ауа ағ ыны тұ қ ымды ұ стап, оны вертикалды тү тік желісі арқ ылы 3 айырғ аш бастиекке 1 тасымалдайды. Бастиекте тұ қ ым жұ мысшы тү рен санына тең ағ ынғ а бө лінеді. Тұ қ ымө ткізгіш 2 бойынша ауа ағ ыны тұ қ ымды топырақ қ а отырғ ызатын тү ренге 9 тасымалдайды. Серіппелі қ ырғ ылар 11 қ опсытылғ ан топырақ пен атызды кө меді. Дө ң гелек ізімен жү ретін қ алақ шалар 8 тығ ыздалғ ан топырақ ты қ опсытады.

Сурет 1. 5. СПУ-6 пневматикалық сепкіші жұ мыс ү рдісінің сызбасы:

1 – айырғ ыш бастиек; 2 – тұ қ ымө ткізгіш; 3 – вертикалды тү тік желісі; 4 – бункер; 5 – сепкіш аппарат; 6 – желдеткіш; 7 – мойынша; 8 – қ опсытқ ыш қ алақ тар; 9 – тү рендер; 10 – клапан; 11 – қ ырғ ы; 12 – дө ң гелек; 13 – кардан білігі; 14 – шынжырлы беріліс; 15 – эжектор.

Ресейлік «Клен» ө ндіріс мекемесінің астық ты-екпе сепкіштерінің де айтарлық артық шылық тары бар: себудің ә р тү рлі сызбалары арқ ылы тұ қ ым тү рлерін себудегі ә мбебаптылығ ы, тұ қ ым зақ ымданудың болмауы, жоғ ары сапалы ең бек тиімділігін электроникамен басқ ару, себу мө лшерін нақ ты ә рі тез, ың ғ айлы ауыстыру, технологиялық ү рдісті бақ ылау мү мкіндігі, тө мен энергосыйымдылығ ы жә не т. б.

Сурет 1. 6. «Клен» ө ндіріс мекемесінің астық ты-екпе сепкіші

Сепкіштің жұ мыс істеу ү рдісі келесідей жү зеге асады: бункерге тү скен тұ қ ым сусымалылығ ы арқ ылы мө лшерлегіштің қ абылдағ ыш камераларын толтырады; сепкіш қ озғ алысы басталғ ан сә ттен белгіленген себу мө лшеріне қ ойылғ ан мө лшерлегіштер автоматты тү рде қ осылады; тірек дө ң гелек кү пшегінде орналасқ ан датчик қ озғ алысы себу ү рдісін агрегат жылдамдығ ына қ арай реттеп отырады; мө лшерлегіштен тү скен тұ қ ым ағ ындарын ү лестіргіш тұ қ ымө ткізгіштерге айырып берсе, тү рен арқ ылы дисктер жасағ ан атыз тү біне тү седі.

Аталмыш сепкіштің жаң а технологиялық ерекшеліктері болғ анмен, себу мө лшерінің ең аз мә нінде ғ ана себу біркелкілігі жоғ арырақ.

Механикалық тұ қ ым-тың айтқ ыш сепкіштерін шығ аратын шет елдік ө ндіріс фирмалары Gaspardo (Италия), Vaderstad (Швеция) жә не т. б. бар.

Gaspardo (Италия) фирмасы (сурет 1. 7., а) қ атарлап себетінS–SC/SL–SLC сепкіш ү лгілерін астық дақ ылдарын, соя, мақ сары, жоң ышқ а жә не шө п тұ қ ымдарын қ алыпты топырақ та себуге арналғ ан. Дегенмен, олардың сепкіш аппараттарында себу мө лшері қ олмен реттеледі жә не дифференциалды тұ қ ым себу мө лшеріне бейімделмеген.

а) Gaspardo (Италия) фирмасы; б) Vaderstad (Швеция) фирмасы

Сурет 1. 7. Шет ел ө ндірісінің тұ қ ым-тың айтқ ыш сепкіштері:

Vaderstad (Швеция) фирмасы (сурет 1. 7, б) қ ұ рамалы Rapid ү лгілі агрегатын ө ндіреді. Бұ л машина бір жү ріп ө ткенде ө сімдік қ алдық тарымен бірге топырақ қ опсытады, тұ қ ымды себіп ә рі тың айтқ ыш енгізеді, топырақ тың капиллярлығ ы мен қ ұ рылымын қ алпына келтіру мақ сатында пневматикалық дө ң гелектерімен атыздарды нығ ыздайды, сондай-ақ, қ атарлы серіппелі тісті тырманың кө мегімен топырақ ты тегістейді.

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒