1 МӘСЕЛЕНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ

1 МӘ СЕЛЕНІҢ ЖАЙ-КҮ ЙІ ЖӘ НЕ ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ

1. 1 Ауыл шаруашылық дақ ылдарын себу ә дістері жә не оларғ а қ ойылатын агротехникалық талаптар

Егістік дақ ылдарының ө німділіккө лемі мен сапасы дұ рыс себу мен кө галдандыруғ а бірден-бір байланысты. Дә нді дақ ылдар тұ қ ымдары егіледі, ал кө шет, екпе кө шет, тікпе кө шет, ө сімдіктердің кө бею мү шелері (тү йнектер, баданалар)арқ ылы ауыл шаруашылық дақ ылдары отырғ ызылады. Егістікке қ ойылатын агротехникалық талаптар келесі кө рсеткіштерді дұ рыс таң даудан тұ рады: 1) тұ қ ым себу мө лшері (ө сімдік тү рі жә не сорты бойынша анық талынады); 2) себу ә дісі (тұ қ ымдар топырақ тың оң тайлы тығ ыздығ ы мен ылғ алды қ абатында, берілген дақ ыл ү шін қ ажетті терең дікте болуы тиіс); 3) себу мерзімі жә не т. б.

Кез-келген ауыл шаруашылық дақ ылдарын ө сіруге қ ойылатын ең маң ызды агротехникалық талаптардың бірі – егін алаң ы ауданында ө сімдіктерді дұ рыс орналастыру. Ә р ө сімдіктің егін алаң ында қ ажетті (оң тайлы) қ оректену алаң ыазырақ болса, кө бірек ө сімдіктер сол аймақ қ а орналастыруғ а мү мкіндік бар. Ө сімдіктің қ оректену ауданы– бұ л орташа бір ө сімдікке есептелген бет (егін алаң ы) ауданы. Егін алаң ы ауданының бірлігіне келетін жеке ө сімдіктердің ө німділігі мен олардың саны арасында кү рделі қ атынастар бар. Олар ө сімдіктердің қ оректік заттарын, топырақ тың ылғ алдылығ ын, кү н сә улесінің, кө мірқ ышқ ыл газының жә не т. б. пайдалану заң дылық тарына негізделген.

Ө сімдіктің қ оректену ауданы туралы ілім егін шаруашылығ ында кө неден келе жатыр. Дегенмен, оны оқ ып ү йренуге деген қ ызығ ушылық кү ннен кү нге артуда. Бұ л кө птеген себептермен тү сіндіріледі. Біріншіден, қ оректену ауданына белгілі бір талаптар қ оятын, ө сімдіктің жаң а сортын ө ндіріске енгізу. Екіншіден, егін егу мә дениетінің дең гейі, топырақ кү йі, тың айтқ ыштар мен суаруды пайдалану ө сімдіктің қ оректену ауданы кө леміне, қ ұ ндылығ ына қ атты ә сер етеді. Ауыл шаруашылығ ын механикаландыруды жетілдіруде (егу, кү тіп-баптау, ө сімдіктерді жинау ү шін) машиналарды неғ ұ рлым ө німді пайдалануды қ амтамасыз ету ү шін ә детте ө сімдіктердің орналасуын анық тау қ ажет.

Ө сімдіктердің оң тайлы қ оректену ауданы арқ ылы ө сімдік жапырақ тарының сің діретін беті мен фотосинтетикалық процестер қ арқ ындылығ ы арасындағ ы ең қ олайлы қ атынас дамиды. Ө сімдіктердің тығ ыз орналасуымен бұ тақ тарының саны мен олардың дә режесі ә рдайым тө мендейді. Дә нді дақ ылдарда тү птену қ асиеті жылдам тө мендейді, ә сіресе толық ө німділікті беретін бұ тақ тардың арқ асында, шалқ ып ө су мү мкіндігі кү рт тө мендейді. Қ оректену ауданын азайту кезінде жү геріде аз қ адамдар болады. Дә нді дақ ылдардың тығ ыздығ ы ауыл шаруашылық дақ ылдарын ө сірудің экономикалық мақ сатымен, олардың ө сімдік ө мірінің белгілі бір факторларымен қ амтамасыз етіледі. Мысалы, жү гері астық пен сү рлем, талшық тарғ а арналғ ан зығ ыр жә не тұ қ ым ү шін ө сіріледі (соң ғ ы жағ дайда ә р зығ ырдың қ оректену ауданы, зығ ырды талшық та ө сірілетін кездегіден артық болуы керек). Дә нді дақ ылдардың тығ ыздығ ы ө сімдіктердің топырақ қ орғ ау рө лі мен арамшө птерге қ атысты олардың бә секеге қ абілеттілігі арқ ылы анық талады.

Тұ қ ымның топырақ та орналасуы, ә рбір ө сімдіктің қ оректену, тә жірибедегі оның қ алпы белгілі бір себу мө лшері мен ә дісімен анық талынады. Егу жә не отырғ ызу ә дістері екі негізгі белгі бойынша бө лінеді: тұ қ ымдарды тігінен жазық тық та (егінө ріс бетінің профилі) жә не кө лденең жазық тық та (қ атараралық ені мен тұ қ ымдарды қ атарғ а орналастыру).

Егін ө ріс бетінің профилі бойынша тө мендегідей себу жә не отырғ ызу тү рлері бө лінеді: жазық (тегіс) жерге себу, жоталардың ү стінде себу, атызғ а егу (атыздық ) жә не аң ыздық егу. Бұ л себу немесе отырғ ызу тә сілі топырақ -климаттық жағ дайлар мен мә дени дақ ылдар ерекшеліктеріне байланысты таң далады.

Сурет 1. 1. Себу немесе отырғ ызудан кейінгі егіннің ө ріс профилдері

Тегіс беткей профилімен себу немесе отырғ ызу ылғ алдылығ а қ алыпты жә не жеткіліксіз аудандарда жү ргізіледі (сурет 1. 1, а).

Жоталық егу шамадан тыс ылғ алданғ ан жерлерде арнайы қ ұ растырылғ ан жоталардың ү стінде жү зеге асырылады. Кө ктемде шұ ң қ ырлар жылынып кетеді, топырақ тың ү здік су-ауа жә не қ оректік тә ртіптерін жасайды. Астам ылғ алды атызбен бұ рады. Тұ қ ым себу ә дісі ауыр нашар қ ұ рылымдалғ ан топырақ та қ олданылады. Сол мақ сатта жә не сол жағ дайларда жү йектелген (атыздағ ы)егуді де пайдалануғ а болады. Жү йектерде негізінен кө кө ніс дақ ылдары себіледі жә не отырғ ызылады (сурет 1. 1, б, в).

Атыздық егу ә дісі арнайы атыздық сепкіштерден жасалғ ан ойық тың тү біне тұ қ ымды себуге мү мкіндік береді. Мұ ндай дақ ылдар қ ұ рғ ақ аудандарда жә не қ ысқ ы жауын-шашынның жеткіліксіз аудандарында қ олданылады. Қ ыс мезгілінде қ ар атыздарда жиналып, кү здік дақ ылдардың қ ыстауын, ә сіресе кү здік бидайдың жақ сартады.

Атыздардағ ы топырақ тың ылғ алданғ ан қ абатында кө ктемгі егістіктердің тұ қ ымдарын терең дете тығ ыздау тұ қ ымдарды жақ сы ұ рық тандыруғ а жә не сылбырдан кө шеттерді қ орғ айды. Сонымен қ атар, егіс алқ аптарында себу нә тижесінде пайда болғ ан ө рістің біртектілігін, атмосфералық ауамен топырақ тың ө зара ә рекеттесуін арттырады, бұ л белгілі бір дә режеде буланудың арқ асында топырақ тың ылғ алдылығ ын жоғ алтуғ а ық пал етеді (сурет 1. 1, г).

Аң ыздық себу (сурет 1. 1, д) жел эрозиясымен зақ ымдалғ ан топырақ ү шін ұ сынылады. Аң ыздар себудің кебіп кетуінен қ орғ айды.

Қ азіргі кезде ауыл шаруашылық дақ ылдарын себудің негізгі ә дісі қ атарлап себу болып табылады. Бұ л ә дісте тұ қ ым қ атарлап біркелкі себіледі, бірдей терең дікке енгізе отырып егіледі. Тұ қ ымды қ атарларда орналастыру мен қ атараралық еніне қ арай келесідей ажыратылады: қ атарлап, айқ ыш, тар қ атарлап, кең қ атарлы, таспалы, ү зіктеп, ұ ялы, шаршы ұ ялы, қ атараралық сыз жә не шашып себу (сурет 1. 2).

Қ атарлап себу ә дісітұ тас жә не кең қ атарлы болуы мү мкін. Осы негізде ауылшаруашылық дақ ылдары тұ тас себілетін дә нді дақ ылдарғ а (отамалы емес) жә не қ атараралық ө ң деу жасалып, себілетін отамалы дақ ылдарғ а (жү гері, кү нбағ ыс жә не т. б. ) бө лінеді.

Дақ ылдарды тұ тас себу ү шін (сурет 1. 2, а) қ атараралық (немесе тұ тас), тарқ атарлап, кең қ атарлап, айқ ыш жә не айқ ыш диагональды себу ә дістері қ олданылады. Қ атараралық себу ә дісінде топырақ та тұ қ ымдар 13, 5-15 см аралығ ындағ ы қ атараралық ені бойынша қ атарынан бір-бірінен 1, 5-2, 0 см қ ашық тық та орналасады.

Осылайша, ә рбір ө сімдікке (шамамен 30 см²) кішігірім қ оректенуауданы бар, жақ сы егін ө німін жинауғ а мү мкіндік беретін ауыл шаруашылық дақ ылдар тұ қ ымы отырғ ызылады. Бұ л дақ ылдарғ а жарма, бұ ршақ, қ арақ ұ мық, біржылдық жә не кө пжылдық шө птер кіреді. Ә р ө сімдіктің қ оректену ауданы ұ зын тікбұ рышты нысан қ алпында болады.

Тарқ атарлап себу (сурет 1. 2, в) тұ қ ымды сепкіштің бір жү ріп ө ткен жолында барынша біркелкі орналастырумен қ амтамасыз етеді жә не 10 см (жалпы 7, 5 см) кем қ атараралығ ы бар. Ө сімдіктің қ оректену ауданы кә дімгі қ атараралық себу ә дісіндегіден кіші ұ зын тікбұ рыш тә різді, тұ қ ым қ атарларда 3-4 см қ ашық тық пен орналастырылады.

Кең қ атарлап себу ә дісінде (сурет 1. 2, г) қ атараралық ені 15 см-ден кө п, кө біне 30-45 см қ ұ райды. Бұ л ә діс кө біне астық дақ ылдарын ө сіру кезінде, кө пжылдық шө п жә не отамалы емес дақ ылдардың тұ қ ымдарын алу ү шін қ олданылады. Дақ ылдардың едә уір ластануы кезінде қ атараралық ө ң деу жү ргізу ө сімдіктің даму кезең інде басталуы мү мкін. Отамалы дақ ылдарғ а қ олданылатын кең қ атарлы ә дісте ә р дақ ылғ а қ ойылғ ан белгілі бір қ атараралық ені бар, мысалы жү гері ү шін 70 см артық, қ ант қ ызылшасы ү шін 45 см жә не т. б. Кейбір кезде отамалы дақ ылдар ү шін трактордың дө ң гелегі

Сурет 1. 2. Себу жә не отырғ ызу ә дістері

немесе шынжыр табаны жү рісінің ізімен басқ а қ атараралық тарғ а қ арағ анда ү лкенірек қ атараралық жасалынады. Кең қ атарлы себу жә не отырғ ызу кезінде қ атараралық тарда арамшө птермен кү рес ү шін, топырақ қ опсыту, картоптарды босатуғ а механикаландырылғ ан топырақ ө ң деу жү ргізуге мү мкіндік береді. Таспалы себу кезінде (сурет 1. 2, д) ө сімдік тұ қ ымы таспа бойынша 2-3 қ атарғ а орналастырылады. Ә рбір таспаның ішіндегі жеке жолдардың «сызық тар» арасындағ ы қ ашық тығ ы 7, 5-тен 15 см-ге, ал таспалар арасында - 25-60 см жә не одан кө п. Таспалы себу шағ ын қ оректену ауданы бар ө сімдіктер ү шін пайдаланылады, бірақ олардың бастапқ ы даму кезең інде баяу ө сімі арқ асында бұ л дақ ылдар арамшө птермен қ атты тежеледі, сондық тан оларды суландыруды жү зеге асыру қ ажет. Таспадағ ы қ атар санына байланысты екі, ү ш жә не одан да кө п жолақ ты себу болады. Таспалы себу ә дісімен тары, азық тық қ ызылша, сә біз, емдік жә не басқ а да ө сімдіктерді себіледі.

Айқ ыш себу ә дісі (сурет 1. 2, б) — бұ л да қ атарлық тә сіл, бірақ себу екі қ иылысатын бағ ытта жү ргізіледі: тұ қ ым себу мө лшерінің бір бө лігі сепкіштің бір бағ ыттағ ы жү рісі кезінде себіледі, екіншісі – келесі басқ асында. Бұ л жағ дайда тұ қ ым егін алаң ында қ атарлық себумен салыстырғ анда барынша біркелкі себіледі, қ атардағ ы тұ қ ым аралық қ ашық тық қ атар саны ө суімен ұ лғ аяды. Қ атарлық айқ ыш ә діспен салыстырғ анда астық дақ ылдары ү шін ө німділікке 3-4 ц/га қ осымша береді. Ө сімдіктің қ оректену ауданы шаршығ а жақ ын қ алыпта болады. Айқ ыш себу ә дісінің кемшілігі сепкіш агрегаттың егін алаң ының бір жү рісін екі ө туі болады жә не бұ л ең бек шығ ынын арттырып, себу мерзімін ұ зартады, ә рі қ осымша топырақ ты тығ ыздайды. Айқ ыш-диагональды себу ә дісі егін алаң ында тікбұ рышты қ алыпта қ олданылады – егін алаң ының диагоналдары бойынша екі бағ ытта жү ргізіледі, ал бұ л бұ рылыс жү рісінің енін қ ысқ артады жә не сепкіштің бос жү ріс ұ зындығ ы мен уақ ытты ү немдейді, нә тижесінде ең бек ө німділігі ұ лғ аяды.

Ү зіктеп себу ә дісінде (сурет 1. 2, е) біртіндеп себіледі, ә рі қ атарда біркелкі таралады. Мұ ндай себу ә дісі жү гері, қ ант қ ызылшасы жә не тағ ы да басқ а дақ ылдарды ө сіруде қ олданылады. Себу ү рдісі нақ ты себетін арнайы сепкіштермен жасалынады. Осы себу ә дісімен ә рі қ арай қ атарларда ө сімдіктердің қ алың дағ ан жолдарында бос орындар жасаудың қ ажеті жоқ, ө йткені қ атарлық ә дісімен себу кезінде жасалынады.

Ұ ялы себу ә дісі кезінде (сурет 1. 2, ж) бір-бірінен белгілі бір қ ашық тық та орналасқ ан ұ яларғ а, бір орынғ а бірнеше дана тұ қ ым себіледі. Ұ ялы себу ә дісінің кең қ атарлы ә дістен артық шылығ ы тұ қ ымды ү немдеуінде жә не ө сімдіктің қ оректену ауданын жақ сартады. Топ ретінде пайда болатын егін шығ ысы егуден кейін пайда болатын топырақ қ абығ ын оң айырақ жең іп шығ ады.

Дә нді дақ ылдарды себуде шаршы-ұ я салу (сурет 1. 2, з) жә не ү шбұ рышты-ұ ялы, шахматты ә діспен себу деп бө ліп алуғ а болады. Жақ сы ө ткізілген ұ я салудың артық шылығ ы - бұ л топырақ тың екі бағ ытта ө ң деу мү мкіндігі. Теориялық тұ рғ ыдан, механикалық ә діспен ө сімдіктеншамамен 10 см қ ашық тық тағ ы жә не ө сімдіктердің шаршы алаң ы (60х60 см) болатын қ оректену ауданындаегістік жердің жалпы аумағ ының 89% -ына дейін топырақ ө ң деуге болады.

Ауыл шаруашылық дақ ылдарын ө сіруге арналғ ан технологиялық операциялардың жиынтық кешеніндегі шешуші рө л себуде жатыр. Себудің басты агротехникалық міндеті – тұ қ ымдарды біркелкі орналастыру, ә рбір ө сімдік тұ қ ымын оң тайлы терең дікте тығ ыздау жә не тұ қ ым мен тың айтқ ыштардың белгіленген мө лшерлемені аудан бірлігіне сә йкес нақ ты мө лшерлеу. Қ ойылғ ан агротехникалық талаптарды сақ тау ө сімдіктердің бейімделу жә не біркелкі ө суіне қ олайлы жағ дай туғ ызады, олардың дамуы мен қ айта ө ң делуі, жоғ ары ө німділіктің тү суін анық тайды.

Себу ү рдісі орналасқ ан ауданына қ арай ауыл шаруашылық дақ ылдарғ а сә йкес белгілі бір мерзімде орындалады.

Сепкішке қ ойылғ ан себу мө лшеріне сә йкес қ атардағ ы ауданы бойынша тұ қ ым біркелкі бө лініп, топырақ тың ылғ алды қ абатына белгіленген терең дікте орналастыру жә не себумен қ атар белгіленген тың айтқ ыш мө лшерін де енгізілуі тиіс:

- Себу уақ ытында тұ қ ым себу тұ рақ ты болуы керек;

- Тұ қ ым себу мө лшері белгіленген мө лшерлемеден± 3 аспауы тиіс, минералдық тың айтқ ыш себу мө лшері ү шін ± 10%;

- Қ атардағ ы тұ қ ым себу орташа біркелкіліксіздігі, яғ ни жеке сепкіш аппараттармен ± 3 аспауы керек, бұ ршақ дә нділер ү шін ± 4, ал шө птерге ±8 %;

- Астық дақ ылдарын себу кезінде тұ қ ымның себу машинаның жұ мысшы мү шелерімен зақ ымдалуы 0, 3%, бұ ршақ дә нділер - 1, жү гері- 1, 5, қ ант қ ызылшасы ү шін - 0, 5% аспауы керек.

- Ү зіктеп себетін сепкіштер 80% - дан аз емесжалғ ыз тұ қ ымдарды бір-бірінен белгіленген қ ашық тық та орналастыруы қ ажет. Жіберілген саны егілетін тұ қ ым санының 2% -ынан аспауы керек;

-Тұ қ ымдар егін алаң ының барлық ауданына біркелкі, оң тайлы терең дікте себілуі тиіс.

- Тұ қ ым егу терең дігі ±15% -дан ауытқ ымауы керек, шамамен астық дақ ылдары ү шін ± 1 см, жү гері ± 2 см, қ ант қ ызылшасы ± 0, 5 см.

- Себу кезінде негізгі жә не тү йіскенқ атараралық тардың енін қ атаң сақ тау керек, сондай-ақ қ атарлық тү зуін де қ арау қ ажет. Бір-біріне тү йіскен қ атараралық енінің ауытқ уы ауысымдық сепкіштерде ± 2 см-ден аспауы керек, ал екі іргелес жү рістің тү йіскен қ атараралық қ алың дығ ы - ± 0, 5 см.

- Себу ү рдісінде атжал мен жабындарғ а жол берілмейді, тұ қ ым себілмеген егін алаң ының жазық тығ ына да дә л солай.

- Бұ рылыстық жолақ тар себілген болуы тиіс;

- Астық дақ ылдарын себетін сепкіштер ү шін агротехникалық жұ мысшы жылдамдық 2, 6 м/с –қ а дейін (10км/сағ ), ал сепкіш-культиваторларғ а 2, 2 м/с – қ а дейін (8 км/сағ ) белгіленген;

- Тіркемелі сепкіштер бар себу кешендері эшелонғ а немесе бағ аланғ ан ә дістерге қ арай қ ұ рылады;

Айта кету керек, бағ аланғ ан агрегаттар эшелонғ а қ арағ анда артық шылық қ а ие, ө йткені олар тү йіспе аралығ ының тұ рақ тылығ ын жә не бір себу машинасымен екі сепкіштерге қ ызмет кө рсету мү мкіндігін қ амтамасыз етеді. Мұ ндай агрегаттар қ ысқ а, ал бұ л маневрлікті арттырады.

Астық дақ ылдарын себетін сепкіштердің аппараттары тұ қ ымның бірдей санын себуге, тұ қ ымның біркелкі жә не ү здіксіз ағ ынын беруге тиіс. Дә нді дақ ылдарды егу кезінде тұ қ ымның зақ ымдануы 0, 3% -дан аспауы тиіс. Астық сепкіштердің тұ қ ымсепкі тү рендерітопырақ тың ылғ алды қ абатының беткі бө лігін аудармай, беткейлерді қ алыптастыруы керек жә не тө менгі қ абаттардан бастап тү ренге дейін ылғ ал ағ ыны ү шін атыз тү бін қ ысып тұ руы керек.

Тұ қ ымсепкі тү рендер тұ қ ымды атыздарда жә не топырақ та біркелкі бө ліп орналастыруы тиіс.

Қ атараралық енінің белгіленген мә нінен ауытқ уы ± 1 см-ден аспауы керек. Ө мірлік белсенділік, жер ө сімдіктерінің жұ мысы белгілі бір шарттардың бір мезгілде жә не бірлескен қ ол жетімділігімен ғ ана жү зеге асады. Бұ л шарттар екі санатқ а бө лінеді: жер жә не ғ арыштық факторлардың шарттары. Жер факторлары - су мен тамақ элементтері, ғ арыштық факторлар жарық жә не жылу. Бұ л факторлардың ө сімдіктер ағ заларына біркелкі бө лінуі – себу ү рдісіндегі бірінші жә не негізгі міндет. Бұ л міндет тек егін алаң ына ғ ана емес, ә рбір жеке ө сімдікке де назар аударғ ан кезде табысты шешілуі мү мкін, бұ л далалық дақ ылдарды егу ү шін негіз болып табылады.

12 3 Следующая ⇒