1.2 Сопылық поэзия өкілдері және олардың шығармалары

Софылық поэзияның кө рнекті ө кілі деп ориенталистер ә детте бір ауыздан ибн-ә л-Фарид деген атпен белгілі болғ ан Абу Хафс Умар ибн Али ас-Сағ ади ныспылы ақ ынды атайды.

Ибн ә л-Фарид 1181 жылы Каирде дә улетті ә рі діндар семьяда дү ниеге келген. Тарихшы, жылнамашы, философ, филолог, астроном ғ алымдардың ең бектерімен жас кезінен-ақ танысып, оларды жақ сы білгенімен ибн ә л-Фарид софылық ілімге ынтығ а берген. Ә кесі қ айтыс болғ ан соң тіпті тақ уалық тұ рмыс кешіп ө мірінің соң ына дейін софыларша кү нелткен. Меккеге қ ажылық қ а барып он бес жылдай тұ рып қ айтқ ан. Софылық поэзияның кө рнекті ө кілі ретінде де сол жерде аты шық қ ан.

Қ айтып оралғ ан ақ ынды Мысыр жұ рты ү лкен қ ұ рметпен қ арсы алады. Мысыр сұ лтандары оғ ан софылық идеяларын уағ ыздайтын мектептер ашуғ а кө мектеседі.

Ибн ә л-Фарид ө лең дері ә детте ә нге арналган қ ып-қ ысқ а, жұ п-жұ мыр жыр жолдарынан тұ рады. Бірақ ақ ынғ а атақ ә келген оның «Хамрийа» («Шарап жайлы жырлар») жә не «Ат-Таийа ә л-кубра» («Ү лкен таийа») атты екі қ асыдасы. Алғ ашқ ысында ақ ынның шеберлігі сонша шарапты, шарап ішіп мас болган адамның кө ң іл-кү йімен, сезімімен суреттейді. Софының тә ң ірінің нұ рына малындым деп ө зін-ө зі ұ мытып, дел-қ ұ л шақ қ а жеткен кездегі халін символикамен суреттеуге тырысады.

Махаббатты мадақ тай отырып шарапты біз ішіп тастадық,

Оны бізге жас ару Айдың ө зі ә кеп берді.

Біз мас болғ алы қ ашан. Кө птен бері біз,

Ай «қ ұ тысынан» атыздағ ан сә улені ішудеміз.

Дірілдеген жалын кө гілдірленгендей,

Жұ лдыздар арасында дө ң гелек фиалка іспетті ай жү зіп жү р.

О шарап! Жү зімнен ө ткен кө не нә рсе бар ма екен, сірә,

Бізді оның жарқ ылы шақ ырады, хош иісі арбайды.

Тек бү ркінді тамшысын ғ ана кө реді біздің кө зіміз,

Ал ішімдік жү регіміздің бір жерінде жасырулы, ә йтеуір.

Егер біреулер ө лілердің денесіне шарапты себелеп шашса,

Олар моладан тіріліп кө терілер еді.

Ал арулар шарап дә мін татса,

Бар ауруы мен жарақ атын да ұ мытар еді.

Тіпті мылқ аулар да оның дә мі мен,

Шыіғ ыстан жү зіп жеткен хош иісі жайлы сө з етіседі.

Бә рімізді табыстырғ ан, мың ды - бір адамғ а айналдырғ ан.

Денеміз - біздің жү зімдік, ал жанымыз - шарап.

Кү наһ арлар ғ ана ішеді деседі мағ ан. Жоқ!

Мұ ндай қ ұ былып тұ рғ ан сә улені ішпегеннің ө зі кү наһ ар.

Кү наһ ар туылмай жатып-ақ мас болғ ам,

Ө ліп жатсам да мас болып қ ала берем.

Міне, шарап! Іш оны! Қ аласаң тіпті,

Махаббат сү йісімен араластыр. Шалқ ып шығ ып ағ ып жатсын!

Ақ ын ө зінің Тә ң іріге деген сү йіспеншілігін жердегі жай пенденің махаббатымен астастыра астарлай айтқ аны сонша ибн ә л-Фарид ө лең деріне тү сіндірме жазушыларғ а оның мистикалық сезгіштігі мен сезімталдылығ ын жұ рт дұ рыс қ абылдауы ү шін біраз ең бектенуге тура келген. И. М. Фильштинский айтқ андай, ибн ә л-Фарид ө лең дерінің ә рбір сө зінің мистикалық мә ні бар. Тә ң ірінің шапақ атқ ан нұ ры деп ол шарапты айтса, жаратушыны - сү йіктісіне, болмысты - жү зім сабағ ына тең ейді. Шараппен суару ден - Тә ң ірінің келісімі бойынша Жаратушығ а жақ ын жү ру ү шін жаратылғ ан тақ уа адамдардың пайда болуын, шараптың тү сі деп - адамның ақ ыл-ойының сә улесін айтады ¹.

Ақ ынның «Ү лкен таийа» жинағ ына кірген жыр жолдары ә детте софылар қ ауымының бас қ осуларында ә н болып айтылатын болғ ан. Мұ нда ақ ын Жаратушығ а деген ыстық ық ыласын, ің карлығ ын аллогориямен жеткізген. Махаббат ақ ын тү сінігінде — ө те жоғ ары риясыз таза, нә зік сезім. Ол тә ннен де жоғ ары тұ р. Адам ө зін Тә ң іріге деген махаббатқ а ғ ана бағ ыштауы керек. Ө йткені Тә ң іріге деген

махаббаты ү шін ө зін ө лімге қ ию — нағ ыз ө мірдің ө зі — дейді ол. Сондай-ақ ол Алладан жалбарынып бір кө рінуді, елес беруді ө тінеді. Жұ мақ қ а алып кетсе жерге қ айтып қ айтармауды: қ асында мә ң гілікке қ алдыруды сұ райды, соны арман ететінін айтады.

Сү йіктім менің, мен сағ ан ің карлық тан ғ ана маспын,

Ә лем тү гел жү зіп тұ манғ а тығ ылды.

Мен жоғ алдым. Тек сен ғ ана,

Терең ге ү ң ілген кө зіме менің кө ріндің.

¹. И. М. Фильштинский Арабская классическая литература 264-беттер.

Кү нге «толы» қ ұ тығ а ерін тигізіп,

Ө зімді ө зім ұ мыттым, сені таптым.

Ес жиғ ан соң, бұ рынғ ыдай жер қ ыртысы

Кө зге ілінсе, жоғ аласың енді сен.

Ө згелерге айтқ анындай айтшы мағ ан:

«Менің жү зімді жердегілер айыра алмайды»-деп.

Ибн ә л-Фарид ө зінің сопылық тә жірибесін ғ ана баян еткісі келеді, ал поэма софының Жаратушығ а барғ ан кезін аллегориямен сипаттайды. Бұ л И. М. Фильштинский сө зімен айтқ анда «адамның аса бір шабыттанып ө зін-ө зі ұ мытарлық дә режедегі қ уанышқ а жетуі жә не сондай-ақ сұ лулық пен жү збе-жү з ұ шырасудың қ уанышын сезінуі ү шін жү ретін жолын ақ ын софының кө зімен образды тү рде кө ргендей болады. Поэмада Тә ң ірі сұ лулығ ы адам жә не табиғ ат сұ лулығ ымен астастырыла кө рсетіледі, ал Жаратушылық рухани басталу табиғ атпен бірлікте ғ ана кү н кеше алады, мұ ның ө зі ақ ынның дү ниетанымын пантеизммен¹ жақ ындастырады»².

Ақ ынның сү йіктім деп Тә ң іріні айтатыньш жоғ арыда айттық. Бірақ ол кө п ретте Тә ң ірінің атын ө згертіп оны бірде киікке, енді бірде жанап тү здегі тү йе айдаушығ а, немесе адам жанарынан атқ ылай шық қ ан «жебеге» мең зейді.

Ибн ә л-Фарид қ асыдалары дә стү рлі араб поэзиясының канонғ а айналғ ан жанрлары мен ө лең ө лшемдерін бұ за қ оймағ ан кө п ретто ол атақ ты ақ ын ә л-Мутанаббиге де еліктеген.

Ибн ә л-Фаридтен кейін софылық поэзияның туын ұ стаушылар ішінен ө зінің ойлы да сырғ а толы ө лең дерімен белгілі болғ ан аң далусиялық, бірақ ө мірінің кө пшілік бө лігін Машриқ араб елдерінде ө ткізген атақ ты ақ ын ибн ә л-Араби (1165- 1240) мен мысырлық белгілі шайырлардың бірі — аш-Шағ рапидің (? —1565) есімдерін айтамыз.

Араб елдерін моң ғ олдар меп тү ріктер жаулап алғ ан соң сарай ә дебиеті қ ұ лдырағ ан ХІІІ-ХVIII ғ асырларда прозалық шығ армалар ішнен бұ рынғ ысынша ресми, ғ ылыми жә не қ ара сө з ү лгілеріне жататын туындылар ө мір сү ре берген. Ә сіресе орта ғ асырлық араб ақ ындары ө лең, жырларының басын қ ұ рағ ан антологиялар, жиырма шақ ты томды қ амтығ ан сө здіктер, дидактикалық шығ армалар. ә деби энциклопедиялар, тарихи хроникалар ө ріс ала бастайды. Бірақ И. М. Фильштинский пікіріне сү йенсек, мұ ндай шығ армалардың стилі кө нерген ә сіресе қ ызылдық қ а, тү сінуге тым қ иын. Жалпы, араб жә не парсы поэзиясына терең ірек ү ң ілетін болсақ, онда біз мұ ндағ ы, ө лең дердің тү рін: ода (қ асыда), лирикалық ө лең (газель), тө рт қ атардан тұ ратын

ө лең дер (рабай немесе рубайат), эпикалық поэма (маснави, парсы, месневи) деп бө лінетінін байқ аймыз. Осылардың ішінде исламғ а дейінгі дә уірде ең маң ызды роль атқ арғ ан жанр басы насиб (қ ысқ а махаббат жайлы ө лең ) жанрынан басталғ ан «ода» (мадақ тау) болып табылады. Ал, эпикалық жанрының негізгі парсы поэзиясынан қ ұ ралғ анының ө лең дерінің рифмасы біркелкі жә не қ арапайым болып келеді. Араб ө лең дерінің метрикасын яғ ни ө лшемдерін қ арастырғ анда, олар латын жә не грек поэзияларындағ ы

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒