1.1 Сопылық поэзияның шығу тарихы және оның даму жолы

И. М. Фильштинский сө з етіліп отырғ ан ғ асырларда ө мір сү рген ақ ындар поэзиясында еліктеу басым болғ анына баса назар аударады. Шынында да ақ ындар ө з ө лең дерінің мазмұ н, мағ ынасынан гө рі формасына кө бірек мә н берген. Ондай ө лең дерде сә тсіз салыстырулар мен баянсыз баяндаулар, тұ спалдай айтуды мақ сат етуден туғ ан аң ғ артулар, шым-шытырық сө з тіркестері жиі кездеседі. Сондай-ақ бұ рын болып кө рмеген дә режеде бө тен тіл жә не араб диалектілерінің де кө птеген сө здері қ олданыла бастайды. Ханна эл-Фахури ол туралы: «Міне осындай себептерге байланысты шайырлар енді ақ ындық шеберліктен айрылып кө ркемдік талғ амды да жоғ алтады. Олар шым-шытырық мағ ынасы бұ лың ғ ыр ө лең дер жазуғ а ден қ ояды. Ондай жырларының сө здері де тү сініксіз болумен қ атар қ ажетсіз, қ олдан жасалғ ан поэзия канондарын ұ станады... Хронограммағ а ә уестенгендері сонша базбір тарихи оқ иғ а немесе белгілі бір даталарды айқ ындауды ғ ана мақ сат ететін цифрлық мә ні бар ә ріптерге қ ұ рылғ ан бә йттер шығ арады»¹, — дейді.

Андалусия топырағ ында туғ ан муашшах жә не заджал жанрларына еліктеп те Машриқ ақ ындары кө птеген ө лең дер шығ арғ ан. Бірақ ол Андалус ақ ындарына еліктеуден аса алмағ ан.

Тү ріктер жаулап алғ анғ а дейін ХІІІ-ХV ғ асырларда араб елдерінде мә дени орталық тың Мысыр болғ андығ ын жоғ арыда айттық . Аййуб немесе одан кейініректегі мамлюк ә улетінен шық қ ан сұ лтандар да ежелгі дә стү рдегідей ө з сарайларында ақ ындар ұ стауғ а тырысқ ан. Сондай шайырлар ішінен біз Мекке қ аласында туылғ ан Баха ад-Дин Зухайрды атаймыз. Ол Мысыр сұ лтаны ә л-Малик ас-Салих Наджм ад-Дин Аййубтың (1240—1249) уә зірі болғ ан.

Баха ад-Дин ө зіне дейінгі ғ асырларда ө мір сү рген атақ ты араб ақ ындарынан ү йрене отырып кө птеген лирикалық жырлар тудырғ ан. Осындай ізденгіштігінің арқ асында ғ ана ақ ын ө лең дері кө п ретте жалғ ан сезімнен гө рі тебіреніске, пә к сезім мен шынайы кө ң іл-кү й ә серіне толы.

Осы дә уірде ө мір сү рген келесі бір ақ ын ә л-Бусири творчествосына ағ ылшын арабисі Х. А. Гибб ерекше кө ң іл бө лген. Зерттеушінің деректеріне қ арағ анда, ә л-Бусири атанғ ан Шараф ад-Дин Мухаммед ибн Саид 1212 жылы Мысырда туылғ ан. Ол Кааб ибн Зухайрге еліктеп «Қ асыда ә л-бурда» («Плащ жайлы қ асыда») атты поэма шығ арғ ан. Ақ ын туындысы Мухаммед пайғ амбарғ а арналғ ан. Ә л-Бусири Мухаммадтың ө мір жолын суреттей отырып, оның ғ ұ мырын ө негелі ө мір ретінде қ астерлеуді ұ сынады. Сондай-ақ ол тү сінде Мухаммед пайғ амбардың ақ ын қ асыдасы ү шін қ атты риза болып иығ ынан шешіп плащын жапқ анын, ө зінің содан кейін сол ауруынан қ ұ лан-таза айығ ып, жазылып кеткенін айтады.

ХІV ғ асырда ө мір сү рген ақ ындар ішінен Сафи-ад-Дин ибн ә л-Хилли творчествосы да кө ң іл аударарлық. Ол 1278 жылы ә л-Фурат ө зенінің бойына орналасқ ан Хилла қ аласында туылғ ан. Ө мірінің ерте кө ктемінде Мысырғ а қ оныс аударғ ан ақ ын сұ лтан ан-Насыр Насир ад-Дин Мухаммедты (1294-1295, 1299-1309, 1309-1340) мадақ тап кө птеген ө лең дер шығ арады. Сө йткен ақ ын қ артайғ ан шағ ында Бағ датқ а қ айтып оралып, 1349 жылы қ айтыс болады.

Ақ ын творчествосына И. М. Фильштинский ү лкен мә н бере қ арайды. «Сафи ад-Диннің шығ армалары ө з дә уірімен ү ндесіп жатыр, -дейді ол. Ақ ын орта ғ асырлардағ ы араб поэзиясының барлық жанрларында қ алам сілтеген. Классикалық, сондай-ақ кейінірек шық қ ан заджал жанрында да ә н жолдарын жаза отырып, белгілі барлық ө лең ө лшемдерін шеберлікпен пайдалана білген. Ақ ын жинағ ындағ ы жиырма тоғ ыз қ асыда араб абжадінің барлық ә ріптеріне біркелкі ұ йқ асып келеді. Қ асыдадағ ы ә рбір ө лең нің бас ә рпі ұ йқ асатын ә рпіне сай болып келеді. Сафи ад-Дин классикалық поэзияның барлық кө ркем тә сілдерін (метафора, метономия) кең қ олданғ ан. Ө лең фонетикасын шебер пайдаланумен шектеліп қ алмай, Сафи ад-Дин тың даушысына ерекше ә сер ету мақ сатымен барлық сө зі нү ктені керек етпейтін ө лең жазғ ан.

Сафи ад-Диннің замандасы ә рі ө нердегі бақ таласы ибн Нубата атанғ ан Жамал ад-Дин Абу Бакр ә л-Курши творчествосы да кө ң іл аударарлық. Ханна ә л-Фахури деректеріне сү йенсек оның 1287 жылы ірі шонжар семьясында дү ниеге келгенін, Мысырда жақ сы білім алғ ан соң болашақ ақ ынның Дамаскіге қ оныс аударғ анын кө реміз. Сонда ол мамлюк сұ лтандарының сарай ақ ыны қ ызметін атқ арады. Сонда ол мамлюк сұ лтандарының сарай ақ ыны қ ызметін атқ арады. Сө йткен шайыр 1366 жылы Египетке қ айта қ оныс аударып сол жерде кө з жұ мады.

Жалпы, ұ ғ ым баршамызғ а ғ асырлар сопылық поэзиядан алынғ ан барлық кереметтердің ішінде оның музыкасы мен биі біздің арамызда қ алыптасып ғ асырлар бойы сақ талып келе жатыр. Ал ХІІV ғ асырда европаның данышпан шығ ыстанушылары сопылық поэзияны ашқ анда Шығ ыстың ғ ажайып мә дениетінің бір ағ ымына қ ол жеткізгенін тү сінді. Ә рине, сопылық ә дебиеттің ашылуы, олардың исламды тар шең берде тү сінуден бас тартқ ызды. Бастапқ ы кезде сопылық поэзия жалпы романтикалық тұ рғ ыдан қ арастырылып, грек, христиан жә не индустік деректерден алынғ андық тан, сэр Уильям Джонхон жә не Фридрих Гюккерттің парсының сопылық поэзиясы аудармалары Гете мен Эморсонды ерекше еліктірді.

Дипломатикалық қ атынасты нығ айту мен салық жинау жұ мыстарын жү ргізу мақ сатында британияның отаршыл шенеуніктері парсы тілін мең геруге мә жбү р болды. Соның ішінде олар білімдерін классикалық парсы ә дебиеті курсымен жетілдірді. Соның нә тижесінде болса керек, бү кіл ХІХ ғ асыр бойы олардың арасында сопылық поэзияның атақ ты ақ ындары Хафиз бен Румидің шығ армалары талқ ыланды. Атап айтқ анда, бұ л ақ ындардың шарап пен махаббатты жырлауы нені мақ сат еті? - деген сұ рақ тар туып, аталмыш бағ ытар оқ ырман қ оғ амның кө зқ арасын ғ ылыми тұ рғ ыдан қ алыптастырды. Сайып келгенде, евро-америка бұ қ арасының тарихи суфизмді ү йрену амалдары, олардың ішкі мә дениетінің дамуына ә келіп соқ ты.

Солардың ішіндегі ө зінің қ ұ ндылығ ы мен оқ ырман халық ты дү р сілкіндірген Омар Хайямның шығ армалары болып шық ты. Оның ең бектерін аса назарын салып аударғ ан Эдуард (1809-1883) болды. 1859 жылы ақ ын ә рі ғ ылым Фицжеральд шашыраң қ ы тү рде жазылғ ан ө лең шумақ тарын біріктіріп толық қ анды ода қ ұ райды. Европаның қ азіргі заманғ ы зерттеуші ғ алымдарының ойынша бұ л ең бек «Рубаидің » тү пнұ сқ асынан да ә серлілеу болып шық қ ан. Дегенмен, Фицжеральдтың ең бектері белгісіз қ алып ғ асырдың соң ында ғ ана оның кітабы арзандатылғ ан кітаптар дү кенінде сатылып, жария болғ ан. Сол мезеттен бастап Омар Хайям клубтары ашылып, оның рубайлері негізгі тілдерге аударылды.

Ибн Нубата исламғ а жә не кейінгі ғ асырларда ө мір сү рген араб ақ ындарының ө мірі мен творчествосы туралы кө птеген мағ лұ маттар жинап хрестомтия қ ұ растырғ ан.

Ибн Нубата элегиялық ө лең дерімен де аты шық қ ан ақ ын. Онда ол ө зі ө мір сү рген аламантасыр жылдарғ а мұ ң дана қ арап, ө ткен жә йма шуақ кү ндерді кө кірегі қ арс айрыла еске алады. Оның ү стіне жақ ын достары мен семья мү шелерінің қ азасы да ақ ын жү регіне ө шпес байлап кетеді.

Ибн Нубата ө з поэзиясында жаң а сө здер табу жә не жаң а сө здер асаумен қ атты ә уестенген, тіпті осы салада алдына жан салмағ ан ақ ын. Оның шығ армаларында тү сініксіз тіркестер мен сө з алмасуы, ө зге авторлардың туындыларынан алынғ ан дә йектемелер жиі ұ шырайды. Ақ ын ө лең дері кейде сұ рақ -жауапқ а да қ ұ рылғ анын да айту лә зім. Ө зіне-ө зі ө лең мен сауал қ ояды да табанда оғ ан тапқ ырлық пен жауап береді. Бірақ осындай сө з қ уумен ә уестену, ә сіресе қ ызылдық, керексіз қ айталаулар ақ ын ө лең дерінің кө ркемдік қ асиетін жоятын тұ старғ а да ұ рындырғ ан. Сондық тан да оның ө лең дері мазмұ нсыз, мә нсіз, ө зін-ө зі қ айталай беретін жыр жолдарынан тұ рады. Сондай-ақ ол ө з ө лең дерінде диалект сө здерді де пайдаланады. Осындай кемшіліктеріне қ арамастан ибн Нубата дара талант иесі болғ ан. Оның кө п замандастары ол қ олданғ ан кө ркем тә сілдірге еліктеп жырлар жазғ ан.

Араб ә дебиеті мен мә дениетінің кемеліне келіп, қ ұ лпыра гү лденген дә уірлері сегізінші жә не он бірінші ғ асырлар аралығ ын қ амтитынын, ал ХІ ғ асырдың соң ынан бастап тү рлі ішкі жә не сыртқ ы жағ дайларғ а байланысты араб дү ниесінің кө бісі сө гіліп іргесі шайқ ала бастағ анын ілгерідегі тауарларда айттық.

Иә, ә ркім ө з алдына мемлекет қ ұ рып, қ ырғ и қ абақ соғ ыс пен ала ауыздық басталғ ан қ ым-қ уыт аласапыран заманда ә уелі арабтың ө з топырағ ындағ ы Бағ дад, Басра, Куфа, Димашық, Анталия, Халаб жә не найзаның ұ шы, білектің кү ші арқ ылы жаулап алынғ ан жерлердегі Севилья, Толедо, Исфаһ ан. Отырар Иасы сияқ ты шаһ арлардағ ы ә уезді бақ қ а жиналып мү шә йрағ а тү сіп жататын сарай шайырлары ө мір нышандарына толы жырлар жазудың орнына сарғ айғ ан сары уайымғ а кө шті. Фани дү ниені аң сады. Ислам дү ниесінің кешегі ө ткен салтанаты мен бұ лың ғ ыр болашағ ы оларды қ айғ ығ а батырды. Міне, дә л осы кезде шығ ыс ә лемінде қ уаныш пен шаттық ты, махаббат пен шарапты ө з жырларын арқ ау еткен софылық поэзияның ә сері кү шейіп бірте-бірте ол қ анатын кең жая тү скен еді.

Суфизм діни-мистикалық ағ ым ретінде VIII ғ асырда-ақ пайда болғ анымен - XI ғ асырдың соң ында ө з идеологиясын антикалық жә не христиан ой-пікірімен толық тыра отырып жетіліп, жаң а мазмұ ндағ ы ағ ымғ а айналып ү лгерген болатын.

Софылық идеологияның негізі деп Жаратушының барлығ ын мистикалық жолмен танып-білуді уағ ыздайтын идеяны айтамыз. Бұ л идея софылар ү шін жаң а діни идеал жә не ө мірдің басты мақ саты болумен қ атар адамның рухани жетілуі тұ рмыстағ ы кедейлік, жоқ шылық ты бұ л ө мір идеалдарын уағ ыздайтын бас концепция болды.

Суфизмнің бү кіл шығ ыс жұ ртына тез тарап кетуіне араб халқ ының ауыр тұ рмысы мен елді сү ліктей сорғ ан феодалдардың ө зара қ ырқ ысуы да себепші болғ ан. Ө йткені езілуден ә бден шаршап қ айыршылық халге жеткен қ арапайым халық мұ ндай берекесіз, мә нсіз ғ ұ мырдан мү лдем жеріді, безінді. Бұ л ө мірді шым-шытырығ ы мен қ орқ ынышы мол тү ске балады. Тек Жаратушы тұ рғ ан ә лемде ғ ана адам азаптан біржола арылмақ лә ззатты ө мір о дү ниеде ғ ана деген ой жә не сенім олардың кө кіректеріне мық тап ұ ялайды.

Суфизм мен исламның жігі де ажырап қ атынасы кү рделеніп қ айшылығ ы кө бейе тү седі. Дегенмен «суфизм исламнан бірден қ ол ү зіп кете алғ ан жоқ, бірақ ислам тудырғ ан тү рлі қ ағ идалар мен заң дылық тарғ а сү лесоқ қ арады. Тіпті кей жағ дайда Суфизм ағ ымының ө кілдері ислам догмалары міндеттейтін ә дет-ғ ұ рыптар мен жоғ ары қ ауымды дін басыларының жазмышын мойындаудан бас тартты. Суфизм ырду-дырдуы мол сә н-салтанат пен думанғ а толы сарай ө міріне қ арама-қ арсы етіп қ айырымдылық пен тазалық тың мұ раты қ атал аскетизм мен ө мір қ ызығ ынан безуді талап ететін жалғ ыздық ғ ұ мырды ұ сынды. Олар дін тазалығ ына бағ ышталғ ан тү рлі жиындар ұ йымдастырып тұ ратын қ ауымдар қ ұ рды. Бұ л қ ауымдардың мү шелері ө з бас қ осуларында зікір салып, ең ірей жү ріп Алланы мадақ тайтын дә стү рлі тіркесті сө здер айтып сол зікірлерін музыкамен жә не белгілі бір ырғ ақ қ а қ ұ рылғ ан дене қ имылдарымен сү йемелдейтін. Міне дә л осындай ритуал ө зінің орындалуының шың ына жеткен кезде олардың кү нделікті бойында бар ақ ыл-ойы мен сезімін қ ияли арманы ә бден шырмап, біржола еркінен айыра мең гергендіктен енді олар ештең ені сезбейтін, білмейтін халге жетеді. Осы хал оларғ а сезімдік нақ тылы кабылдаудың (восприятия) орнына жә й сезімнен тыс мистикалы жоғ ары интуитивтік яғ ни Жаратушыны кө руге кө мектесетін елес ә келеді.

Суфизм ө мірге ө з ә дебиетін ә келе отырып, дә стү рлі поэзия канондарын ө згертті, ерекше символикалық стиль тудырды. Суфизм лирикасының басты тақ ырыбы бір жаратушығ а деген ерекше ыстық ық ылас болды». Сондық тан да софылар поэзиясының басым кө пшілігі махаббатты жыр ететін ө лең дерден тұ рады, оны ә детте сырт формасына қ арап ө зге ақ ындардың газалдарынан айыру қ иын.

Софылық ақ ындар ө з ө лең дерінде махаббат кү йігіне ө кпе, наз айта отырып, сезімінің елеусіз қ алғ анына ө кініш білдіреді. Сү йкімді сү йіктісінің кү йдіре жаздайтын ә демі кө зқ арасы леп иығ ын жаба тө гілген мө лдір қ ара шашын жыр ете отырып оны кү нге немесе шамғ а, ал ө зін сол кү н яки шам жалынына шарпылғ ан кө белекке тең ейді. Міне, осылай суфизм ағ ымының ә сері XII ғ асырдың ө зінде-ақ кө ркем ө нердің барлық тү рлерін тү гел қ амтығ ан. . ع ل ي ف ت ر ة ا ل ذ ي ق ا د ا ل ب ل ا د إ ل ى ا ل ا س ت ق ل ا ل ع ن ا ل إ م ب ر ا ط و ر ي ة ا ل ع ث م ا ن ي ة ، و ت م ت ن ف ي ذ ع د د م ن ا ل إ ص ل ا ح ا ت ب ه ا. ف ي ع ا م ت م ف ت ح ا ل ن ش ر ة. ف ي ع ا م ، أ و ل ص ح ي ف ة - " أ خ ب ا ر م ص ر " (س و ر ة آ ل ف ي ع ا م ، ت م ا ف ت ت ا ح م د ر س ة ا ل م ت ر ج م ي ن. ع ل ّ م ح ا ك م ا ل أ ز ه ر ا ل ش ه ي ر ت ل ا م ي ذ ه ع ل و م ج د ي د ة ب د ي ن ه م. ه ذ ا م ع ل م ي ن ا ل م د ر س ة م ن أ و ل ا ل ع ر ب ي ة: ا ل ع ا ل م ا ل ل غ و ي و ا ل ش ا ع ر ح س ن أ س م ا ء )، و ه ذ ا ا ل ر ق م ، ا ل ذ ي ك ا ن ي ق و د ه ا ل ج ا م ع ة ، ر ئ ي س ت ح ر ي ر " م ص ر " ا ل أ و ل ، و ا ل ص ح ف ي إ ب ر ا ه ي م ا ل م ت خ ص ص ة ف ي ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة و ا ل أ و ر و ب ي ي ن ا ل أ ص ل ي ي ن م د ر س ا ل ل غ ة ا ل ر ف ا ع ي ا ل ط ه ط ا ى. ف ي ا ل و ق ت ا ل ذ ي ح ا ف ظ ت ف ي ه م ص ر ع ل ى ع ل ا ق ا ت و ث ي ق ة م ع ف ر ن س ا ، ز ا ر ب ع ض ا ل م ث ق ف ي ن ا ل ع ر ب ب ا ر ي س و ش ه د و ا إ ن ج ا ز ا ت ا ل ح ي ا ة و ا ل ع ل و م ا ل أ و ر و ب ي ة. ن ش ر ت ت ا ه ت ي ، ا ل ت ي ك ا ن ت ف ي ف ر ن س ا ، خ ا ر ط ة ط ر ي ق ل ل إ ف ر ا ج ع ن ا ل ذ ه ب ا ل خ ا ل ص ف ي و ص ف ب ا ر ي س. ف ي ع ا ل م ا س م ه أ ش ك ا ل ا ل أ و ر و ب ي ة م ن ا ل ح ي ا ة ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ف ي ك ت ا ب ا ت ه م ل إ ث ب ا ت أ ن ه ل ا ي ت ع ا ر ض م ع ا ل إ س ل ا م ، ن ق ل ا ع ن ا ل ق ر آ ن و ا ل ح د ي ث ا ل ك ث ي ر و ا ل م س ا و ا ة و ا ل ح ر ي ة و ا ل ح ق ي ق ة ، م و ن ت س ك ي و ، ر و س و م ز و د ا ل أ ح ك ا م ل ل ن ا س. " ي ك ت ب. ي ق د م ت ع ل ي م ا ل أ ز ه ر ، م ح م د ا ل ط ه ط ا و ي ، م ح ا ض ر ة إ ل ى ا ل ع ا ص م ة ا ل ر و س ي ة ب د ع و ة خ ا ص ة. م ص ر آ ل أ س م ا ء و آ ل ، م ث ل ا ل ت ل ا م ي ذ إ ع ل ا ن د ر و ي ش ا ل ب د ء ف ي ك ت ا ب ة ر و ح ج د ي د ة م ن ا ل ع م ل ا ل ف ن ي. و م ن ذ أ ن ع ا ش ا ل م س ل م و ن و ا ل م س ي ح ي و ن إ ل ى ج ا ن ب س و ر ي ا ، ح ل ل ا ل ع ر ب ا ل أ خ ب ا ر ا ل ق ا د م ة م ن إ ي ط ا ل ي ا و ف ر ن س ا. ك ا ن ت أ ع م ا ل ا ل ن ش ر ه ن ا ف ي و ق ت أ ب ك ر ب ك ث ي ر م ن م ص ر. ف ي ع ا م ، ت أ س س ت ج م ع ي ة ت ن م ي ة ا ل ع ل و م و ا ل ف ن و ن ه ن ا. ا ن ه ا ت ن ف ث ا ل ت ن و ي ر ا ل ع ر ب ي. أ ع ض ا ئ ه ا ، ب م ا ف ي ذ ل ك ن ظ ي ف آ ل ف ي أ س ل و ب ت ع ل ي م ا ل ل غ ة و ا ل ن ح و ا ل ع ر ب ي ، آ ل " ا ل م ح ي ط " آ ل أ و ق ي ا ن و س ي ا أ ك ب ر ا ل ق ا م و س " ، و ك ت ب ف ي ا ل ع ر ب ي ة " آ ل ا ل م و س و ع ة. و س و ر ي ا خ ل ا ل ا ل ف ت ر ة م ن ا ل خ ط و ا ت ا ل أ و ل ى ف ي س ب ي ل ا ل ت ن و ي ر ف ي ا ل أ د ب ، م ث ل ت ر ك ي ا و ف ق ا ل ل ش ع ر و ا ل ك ت ا ب ه ج ا ء م ث ل أ ح م د ، و ل د م ا ر و ن ف ي م ث ل ا ل أ و ل ى م س ر ح ي ا ت ت ر ج م ة ا ل ك ا ت ب ا ل م س ر ح ي.

ف ي 60-70 م ن ا ل ق ر ن ا ل ت ا س ع ع ش ر ، ش ه د ن ظ ا م ا ل ت ن و ي ر ا ل ث ق ا ف ي ف ي م ص ر ز ي ا د ة أ خ ر ى. ب ا ل م ن ا س ب ة ، إ س م ا ع ي ل ر ج ل ث ر ي ب ث ر و ة م ن ا ل م ع ر ف ة و ا ل ث ق ا ف ة. ف ي ع ا م ، و ا ل م ك ت ب ة ا ل و ط ن ي ة ، و م ت ح ف د ا ر ا ل أ و ب ر ا ا ل م ص ر ي ة ، و ا ل أ ب خ ر ة م ن ا ل ق ي و د ، ف ي ع ا م ، س ت ك و ن " ا ل ت ع ل ي م " ب ي ت ا ل ع ل م ا ء.

ف ي أ و ا خ ر ا ل س ب ع ي ن ي ا ت ، ت ع ر ض ت م ص ر ل ت ه د ي د ا ت م ن ف ر ن س ا و ب ر ي ط ا ن ي ا. 1879-1882 س ن و ا ت م ن ح ر ك ة ت ح ر ر و ط ن ي ، ل ل أ س ف ، س و ف ت ف ق د. م ص ر ت ص ب ح ا ل م س ت ع م ر ة ا ل إ ن ج ل ي ز ي ة. ا س ت م ر ا ل ا س ت ع م ا ر ف ي ه ذ ا ا ل ب ل د ح ت ى ع ا م 1907. م ص ر ق ب ل ه ذ ه ا ل ق و ى ا ل ر و ح ي ة و ا ل ع ل م ي ة ا ل خ ا ص ة ق د ز ا د ت. ه ذ ا ا ل ج ه د ه و إ ت ق ا ن ا ل ق ي م ا ل ش ر ق ي ة و ا ل غ ر ب ي ة ب ح ك م ة

а)Химиар-Кудаа, Тапух, Калб, Джухайша, Узра секілді руларды қ амтиды.

ә )Кахлан-Тай, Хамдан, Амилат Джузам (соң ғ ыдан Лахм жә не Кипд), Азд (Аздан

Гассан, Хузаа, Аус, Хазрадж), Ампар секілді рулардан қ ұ ралғ ан.

2. Солтү стік Арабияда тірішілік еткен Адпан тайпасынан Мудар жә не Рабийда атты екі ү лкен ру шық қ ан.

а)Мудар-Қ айс Айлан (одан Хауазин, сулайм, Гатафан: Гатафаннан Абс жә не Зубийан, Тамим

Хузаил, Кинана (Киианадан Кураиш) секілді рулардан тұ рады.

ә )Рабиа-Асад, Уаил (Уаилдан Бакр, Таглиб, ал Бакрдан Хацифа) іспетті руларды қ ұ райды.

Араб тайпаларының ә скери қ ызметке тартқ ан. Солардан шекаралық уалайат қ ұ рғ ан. Мысалы, V ғ асырдың соң ында Палестина мен Сирия тақ ырына жақ ын жердегі Джилликті орталық еткен бә дә уилердің ғ ассандық тар деп аталғ ан княздігі, ал Месопотамия мен Сирияның шектескен жерінде IV ғ асырдың басында орталығ ы Хира қ аласы болғ ан лахмидтер княздіктері пайда болады. Хира ә кімдері негізінен ирандық тарғ а арқ а сү йесе, ал джилликтегілер византиялық тарғ а иек артып, соң ыра екі княздік дайымы ө зара соғ ысып та отырады. Мұ ндай қ ақ тығ ыс, жанжал тек ислам шық қ анан кейін барып тиылғ ан. Осындай соғ ыс кезінде екі жақ далануғ а да тырысқ ан.

Ливандық араб ә дә биетшісі, профессор Ханна-ә л –Фарухи кө шпелі бә дә уилердің мә дени дә рә жесі тө мен болғ андық тан олардың ғ ылыммен айналыса алмағ анын, тек кү нделікті тұ рмыс-тірішілікке байланысты жайттармен ғ ана таныс болғ анын айтады. Кө шпелі ө мірдің қ ажетінен олар тү нгі сапарларда жұ лдыздарғ а қ арап жол таба білген. Сондай-ақ, бә дә уилер адамның тұ р-тұ ғ асына, жү ріс-тұ рысына қ арап, оның мінезінің қ андай екенін байқ ай алғ ан. Ит байласа тұ рғ ысыз қ ұ лан ие қ у мекиен далада қ ашқ ан қ ылмыскерлерді ізіне қ арап тауып алады. Бұ л ө нерді олар «кийафат ә л-асар» деп атағ ан. Ал дене қ ұ рылысы, сө йлеген сө зі қ ас-қ абағ ына қ арап, кімнің қ ай тайпағ а жататынын да ажырата білген. Бұ ғ ан олар «кийафат ә л-башар» деп ат қ ойғ ан. Сондай-ақ олар қ ұ стардың ұ шып-қ онуына қ арап бал аша да білді. Бұ л ө нерді «заджр ат-тайпа» деген.

Бә дә уи мә дениеті жө нінде сө з қ озғ ағ анда олардың тең ізде жү зу ө нерімен де таныс екендігін айта кеткен дұ рыс. Ержү рек бә дә уилер Қ ызыл тең із арқ ылы Ү нді мұ хитына да барғ ан.

Кейбір ғ алымдардың бә дә уилер жү зу ө нерімен таныс емес еді деген пікірлерінде жаң сақ тық бар. Тіпті, Қ ұ ранның ө зі де исламғ а дейінгі дә уірде. Оң тү стік Иаманда сондай-ақ Оман жағ алауында ө мір сү рген арабтардың суда жү зу ө нерімен таныс болғ андығ ын баса айтады. Арабтар желкенді кеме, қ айық тармен жү рексінбей тек Қ ызыл тең із ғ ана емес, Ү нді мұ хитында да жү ссе керек. Олардың мұ ндай желкенді кеме яки қ айық тарды жасағ анда, шеге емес, пальма талшық тарын пайдаланғ андығ ын Е. А. Беляев те айтқ ан.

Дін Иаман ө лкесін мекендеген бә дә уилер арасында Арабияның ө зге ық ылымдарына қ арағ анда ә жептеуір беделді еді. Ө йткені оларда кө шпелі бә дә уилерге отырық шылық басым болатын. Кө шпелі бә дә уи тайпаларының арасында аракідік адамның ө мірі ө зі ө лгеннен кейін де жалғ асады деген ұ ғ ым болғ ан. Сондық тан да олар ө лген бә дә уидің тү йесін де ө лтіріп ө зімен қ оса кө меді. Дегенмен мұ ндай жағ дай барлық кө шпелі бә дә уи тайпаларының арасына кең тарай қ оймағ ан. Ө йткені, кө шіп-қ онып қ иын ө мірге кө ндігіп, ә уре-сарсаң ғ а тү сіп жү ретін бә дә уилердің дінмен айналысатын уақ ыты болмағ ан. Бірақ, олар кейде ә р тү рлі тасқ а, тауғ а т. б. табынғ анДегенмен, бә дә уилер поэзиясынан дінге байланысты ө лең жолдарын сирек ұ шыратуғ а болады. Сондық тан да Е. А. Беляев « Исламның шығ уы» деген ең бегінде кө шпелі бә дә уи ақ ындарының бірінің: «Ө мір, оң ап соң ө лім, ұ жмақ, пейіш, бә рі болмайтын сандырақ » деген сө зін келтіреді.

V-VII ғ асырлардағ ы бә дә уи поэзиясын батыс ғ алымдары «Жаһ илия» («қ араң ғ ылық ») ғ асырының поэзиясы дейді. Ислам тарихын зертеуші ө зге оқ ымыстылар бұ л дә уірдің бұ лай аталуы жайлы ә р тү рлі жорамалдар ұ сынғ ан. Олар V-VII ғ асырларда жасағ ан кө шпелі бә дә уилерде жазу-сызу ө нері болғ ан жоқ, сондық тан да кө шпелі бә дә уилер поэзиясы жаһ илия ғ асырының поэзиясы деген атақ алды деген жорамалды кесе кө лденең детеді.

Ал, енді бірі V-VII ғ асырларда ақ ындардың болғ андығ ын теріске шығ арады. ІХ ғ асырда ө мір сү рген араб ә дә биетшісі Ибн Салам ө зінің «Ақ ындар буыны» деген ең бегінде бә дә уи поэзиясының ө мір сү ргендігін айта келе «поэзия болғ анмен ол қ азіргідей (тоғ ызыншы ғ асырды айтып отыр-Ә. Д. ) емес еді... Оның ү стіне бә дә уи ақ ындарының шығ армалары дейтіндердің кө пшілігі ол ақ ындардың творчествосына мү лдем ұ қ самайды, олардың барлығ ы ислам тарағ аннан кейін ғ ана шық ты, ө йткені исламғ а дейін кө шпелі бә дә уилер қ араң ғ ылық ғ асырда ө мір сү рді, олардың мұ ндай ә демі, ө рнекті, ойлы шығ араларды шығ аруы мү мкін емес еді»-дейді. Бұ л сияқ ты жаң сақ пікірді кезінде араб ә дебиетінің зерттеуші ағ ылшын ғ алымы доктор Д. С. Марголиус (1858-1940) пен мысырлық доктор Таха Хусейн (1891-1974)де қ олданғ ан болатын.

⇐ Предыдущая 123 4 Следующая ⇒