Кіріспе. Қытай философиясы

Кіріспе

Философияның пайда болуына ық пал еткен ерекше рухани процесс тарихта аса маң ызды кезең болып ө ткен деп жорамалдайды неміс философы Карл Ясперс (1883-1969). Ясперс «ө зекті уақ ыт» (осевое время) деп белгілеген кезең хронология жағ ынан б. з. б. 800-200 жылдар аралығ ы болыпты. Осы кезең де ежелгіҚ ытай, ежелгі Ү нді жә не ежелгі грек елдерінде жаң а дү ниетаным қ алыптасады, адам бү кіл болмысты, сондай-ақ ө зін-ө зі, ө зінің мү мкіндіктерін тү сіне бастайды. Адамның алдынан дү ниенің тұ ң ғ иығ ының сырлары жә не ө зінің маң ыздылығ ын тану мү мкінділігі ашылып, қ ызық тырып, мен мұ ндалап тартып тұ рады. Адам радикалды мә селелер қ оя бастады, тү сінік іздеді, жанды қ ұ тқ ару жолдарын іздестірді. Адам мү мкіндігінің шекарасын пайымдай отырып, ө зіндік сананың терең дігі мен трансценденті дү ниенің тұ ң ғ иығ ының абсолюттілігін тү сіне бастайды.

Бұ ның бә рі рефлексияның арқ асында мү мкін еді. Сана ө зін-ө зі тани бастады, ойлаудың объектісі ойлаудың ө зі болды. Рухани тайталас басталды, ә ркім ө з пікірін басқ ағ а жеткізуге тырысты, ө з идеяларының дә йектілігін аргументеуге тырысты. Қ арама-қ арсы пікірлер сыналды. Пікір таластар, рухани саланың жікке бө лінуі, олардың қ айшылық тары мен ө зара байланыстары жайбарақ ат ө мірді сергілтіп, қ озғ алыс тудырды, рухани хаос алаң даушылық тудырды.

Осы дә уірде негізгі категориялар қ алыптасты, ол категориялармен біз осы кү ндерде де пайдаланамыз. Нағ ыз сол уақ ытта адам ө мірін анық тауда ә лі кү нге дейін кү шін жоймағ ан ә лемдік діндер қ алыптасты. Бұ л процесстер кө п адамдардың бұ рын санасыз қ абылданғ ан ә дет-ғ ұ рыптарғ а кө зқ арастарын ө згертті. Бұ ның бә рі тоғ ыса келе шексіз таным процесіне ұ ласып кете берді. Философияның тақ ырыптық мә ні қ оғ ам дамуының барысында дамып отырды. Философияның мазмұ ны да эволюцияғ а ұ шырайды. ХХ ғ асырдың кейбір ғ алымдары философияғ а нақ ты анық тама беру мү мкін емес деп есептейді

Қ ытай философиясы

Қ ытай философиясы. Біздің жыл санауымыздан бұ рын VIII—VI ғ асырлар аралығ ында қ азіргі Қ ытай мемлекетінің жерінде қ ұ лдық қ оғ ам толық қ алыптасқ ан-ды. Мифологиялық дү ниетанымның орнын философиялық ілімдер ала бастайды. Олардың барынша гү лдену кезең і Хань династиясына сә йкес келеді (б. ж. с. д. 207ж. -б. д. 220 ж. ). Зерттеушілер бұ л кезенді «гү лденген жү з философиялық мектептің ө зара тартысы» деп атағ ан. Мысалы, Хань дә уіріндегі тарихшы Сьма Тань (б. ж. с. д. 110 ж. қ айтыс болғ ан) солардың ішінен алты философиялық бағ ыттарды атап кө рсеткен:

Инь жә не Ян — ә лемнің бастауында тұ рғ ан мә ндер. Бірақ олар туралы ілім дуалистік сипатта емес, себебі барлық болмыс ол екеуінің біртұ тастығ ы арқ ылы ғ ана бар бола алады. Демек, олар диалектикалық бірлікте болатын қ арама-қ арсылық тар. Инь жә не Ян қ ағ идалары аспан мен жер, ұ рғ ашы мен еркек арасындағ ы қ атынастармен тығ ыз байланысты, ә рі олардың дамуына нұ сқ айды. Белсенділік кө біне Янғ а тә н болады да, Инь енжарлық танытып отырады. Бірақ олардың бірлігі — диалектикалық дамудың кө зі. Нә тижесінде заттар мен қ ұ былыстар ө згерістерге ұ шырайды. Мұ ндай ө згерістер адамдарғ а да қ атысты болады. Аспан, жер, адам — бұ лар ү шкілдік бірлікте белгілі бір даму жолымен (дао) тіршілік кешеді.

Екінші мектеп Конфуцийдің атымен тығ ыз байланысты. Конфуций (қ ытайша Кун Цю, Кун Чжунни, ал ә дебиетте кө бінесе Кун-цзы, ұ стаз Кун деген атпен белгілі) б. ж. с. д. 551 79 жылдары Лу патшалығ ында ө мір сү рген. Ол кедейленіп қ алғ ан ақ сү йек ә скербасының семьясында дү ниеге келді. 22 жасынан бастап ұ стаздық жұ мыспен айналысты, атағ ы бү кіл Лу патшалығ ына жайылды. Конфуций мектебінде, негізінен, тө рт пә ннен дә ріс оқ ытылатын. Олар – тіл, ахлақ, саясат жә не ә дебиет. Конфуций елу жасында Лу патшалығ ында кө рнекті саяси қ айраткерге айналды. Алайда, сарай тө ң ірегіндегі саясатшылардың жаласынан он ү ш жыл бойы ел аралап қ аң ғ ырып кетуге мә жбү р болды. Бірақ та басқ а Қ ытай мемлекеттерінде оның жаң а ілімі ешқ андай қ олдау таппады да, 484 жылы туғ ан Отанына қ айта оралғ ан еді. Конфуцийдің ілімі туралы оның шә кірттері жазып қ алдырғ ан «Лунь юий» («Сұ хбаттар мен пікірлер») атты ең бектен мағ лұ мат аламыз. Онда Конфуцийдің ойлары мен тұ жырымдары, қ ағ идалары мен пікірлері жинақ талғ ан. «Лунь юий» — біздің заманымызғ а дейін сақ талғ ан бірден-бір мә дени ескерткіш.

Конфуций ө зіне, ұ рпақ тарына жә не шә кірттеріне арнайы бө лінген қ орымғ а жерленген, оның тұ рғ ан ү йі қ азіргі кезде атақ ты ғ ибадатханағ а айналғ ан.

Конфуций ілімінің ерекшелігі сол, ол адамгершілік мә селелерін бірінші кезекке қ ойғ ан. Ал рух, аспан денелерінің қ озғ алу заң дылық тарына еш кө ң іл бө лмейді. «Ө мірдің не екенін білмей жатып, ө лімнің, рухтың не екенін қ айдан білейік», — деген екен ол. Алайда, кө кті пір тұ тқ андығ ы ақ иқ ат, кө к тә ң ірісіне қ ұ рбандық шалуды оғ ан деген адамдардың кө рсеткен қ ұ рметі деп тү сінген. Кейіннен Қ ытайдың «аспан асты империя» деп аталуына да осы ұ ғ ым ө з ә серін тигізген сың айлы.

Конфуцнй іліміне қ арсы шық қ ан тағ ы да бір атаулы философиялық мектептің ілімі даосизм деп аталады. Даоның қ азақ шасы «жол» деген сө з. Бұ л ілімнің негізін қ алаушы б. ж. с. д. VI ғ асырда ө мір сү рген Лао-цзы. Бұ л «кә рі ұ стаз» деген ұ ғ ымды білдіретін лақ ап ат. Ал шын аты-Ли Эр. Кө не Қ ытай ескерткіштерінде аты аң ызғ а айналғ ан Лао-цзы б. ж. с. д. 604 жылы туылғ ан деген мағ лұ мат бар. Бірақ кө птеген Қ ытай зерттеушілерінің ө здері бұ л мағ лұ маттың шындығ ына кү мә н келтіреді. Лао-цзы 160-200 жыл ғ ұ мыр кешкен деген де мә лімет бар. Ол патша сарайында тарихшы, мұ рағ ат мең герушісі болып қ ызмет атқ арғ ан. Қ артайып қ алғ ан кезінде Конфуциймен кездесіп сұ хбаттасқ ан да екен. Лао-цзы ө зінің ілімінде, негізінен алғ анда, ү ш қ ағ идағ а сү йенеді, олар — дао, дэ, у-вэй. Дао — ә лемдегі заттар мен қ ұ былыстардың сапасы мен қ асиеттері. Дао тек дэ арқ ылы белгілі болуы мү мкін. У-вэй қ ағ идасы ә рекетсіздікті білдіреді. Ол — даоғ а кереғ ар қ ағ ида. Дао — ө мірдің қ айнар кө зі, белсенділіктің ү лгісі. «Дао» — заттардың ө мір сү ру заң ы «цимен» бірігіп, ә лемнің тү пнегізін қ ұ райды. Ә лемде барлығ ы қ озғ алыста болады, олар ү немі ө згеріп отырады, тіпті, осы ө згерістердің нә тижесінде заттар мен қ ұ былыстар ө здерінің қ арама-қ арсылығ ына айналып отырады. Айталық, суық жылиды, сұ йық қ атады, жақ сылық жамандық қ а айналады, т. т. Сайып келгенде, ә ділеттілік жең еді, ә лсіздер кү шіне енеді, дейді Лао-цзы. Ол ү стем таптың ө ктемдігіне қ арсы болды, шектен шық қ ан ысырапшылдық ты жоюғ а, алғ ашқ ы қ ауымдық ө мірге қ айта оралуғ а шақ ырды.

Ә рине, заманындағ ы ғ ылыми танымның даму дә режесінің тө мендігіне байланысты даосизм анайы материалистік сипатта болды. Бұ л ілімде алғ ашқ ы диалектикалық ой-пікірлер бой кө рсеткенімен дә уір ауқ ымынан шығ андап шығ а алмады. Біздің эрамызғ а жақ ын дә уірде ежелгі Қ ытай жерінде қ оғ амдық даму тоқ ырауғ а ұ шырағ ан еді. Ү стем таптардың ө зара қ ырқ ысқ андары, бірнеше мемлекетке бө лінген Қ ытайдағ ы орын алғ ан патшааралық соғ ыстар ең бекші халық ты ә бден кү йзелткен болатын. Осындай жағ дайларда Лао-цзы ілімі діни-мистикалық сарынғ а бой ұ рып, бірнеше тармақ тарғ а бө лініп кетті. Алайда, Лао-цзыдын ө з басын қ атты қ адыр тұ тқ андық тан, қ ытайлық тар ә лі кү нге дейін оның аруағ ын сыйлап, бас иеді, жерленген зиратына мінажат етеді.

. Ежелгі Ү нді философиясы

Ү нді философиясы. Ү нді философиясын зерттеуші ғ алымдар философия ғ ылымының бастауы, бү кіл Шығ ыстың философиялық идеяларының қ айнар кө зі Ү нді елі, ең бастысы — Ү нді ойшылдары адамзатты осы кү нге дейін толғ антып келе жатқ ан мә селелерді кө не заманның ө зінде-ақ қ оя білді деп есептейді. Бұ л пікірлермен жалпы алғ анда келісуге болады.

Ежелгі Ү нді қ оғ амы тө рт варнағ а бө лінді: брахмандар, кшатрийлер, вай-шьялар жә не шудралар. «Варна» сө зі «тү с, қ абық, бояу» дегенді білдіреді жә не ә рбір варнаның ө з тү сі болды. Варна — тұ йық жү йе, адамның варнадағ ы орны жә не ә рбір варнаның қ оғ амдағ ы орны қ атаң сақ талынды. Мысалы, некелік қ атынастар тек бір варнаның шең берінде ғ ана жү зеге асырылуы тиіс, бір варнадан екінші варнағ а ө туге болмайды жә не ә рбір варнаның ө кілдері кә сіптің белгілі бір тү рімен ғ ана айналыса алады. Брахмандар — ой ең бегімен, кшатрийлер — ә скери істермен, вайшьялар — жер ө ң деумен, қ олө нермен жә не саудамен, ал шудралар — қ ара жұ мыспен шұ ғ ылданды. Атап ө тетін бір ерекшелік — варналарғ а қ атаң бө ліну қ азіргі заманғ ы Ү нді мемлекетінде осы кү нге дейін қ атаң сақ талып отыр. Біздің ойымызша, қ азіргі заманғ ы Ү нді мемлекетінің дамуын тежеуші факторлардың бірі осы болуы да мү мкін.
Кө не Ү нді қ оғ амының осындай ә леуметтік жіктелуі, осы қ оғ амда ө мір сү ріп отырғ ан адамдардың тұ рмысының қ иындығ ы оның философиясының негізгі тақ ырыбын да анық тады: ежелгі Ү ндінің философиялық пайымдау объектісі — жеке адамның ө мірі, оның ішкі дү ниесі, басқ а адамдармен қ арым-қ атынасы мә селелері болды.
Кө не Ү нді философиясының басты ерекшеліктері:
1) ғ ылыми оймен байланысының аздығ ы;
2) жеке тұ лғ алық сипатының нашарлығ ы;
3) діни-мифологиялық оймен тығ ыз байланыстылығ ы;
4) философиялық ой ескерткіштерінің хронологиялық жағ ынан жү йесіздігі жә не белгісіздігі;
5) негізгі философиялық ұ ғ ымдардың мә н-мағ ынасының кү рделілігі жә не сантү рлілігі.
Кө не Ү ндінін негізгі философиялық ескерткіштері
Ежелгі Ү нді философиясының бастауы — біздің дә уірімізге дейінгі II жә не I мың жылдық тарда қ алыптасқ ан Ведалар, олар тек Ү нді елінің ғ ана емес, бү кіл адамзаттың кө не ә деби ескерткіштері болып саналады. Кейінірек Кө не ү нді тілі санскритте жазылып алынғ ан Ведалар Ү нді қ оғ амының рухани мә дениетінің, философиялық ойларының қ алыптасып-дамуында айқ ындаушы рө л атқ арды.
«Веда» сө зі «білім» дегенді білдіреді, бірақ бұ л ерекше білім: гимндер, дұ ғ алар, қ ұ рбандық шалу, садақ а беру формулалары. Оларда дү ние, адам, адамгершілік туралы алғ ашқ ы философиялық тү сініктер бейнеленді. Ведалар 4 бө ліктен тү рады:
1) Самхиттер — қ ұ дайларғ а арналғ ан гимндер жинағ ы; олардың ең кө несі Ригведалар қ ұ дайларғ а арналғ ан 1028 гимннен тұ рады;
2) Брахмандар — діни салт ө лең дер жинағ ы, философиялық маң ызы аса зор болмаса да, Самхиттер мен Упанишадалардың арасын байланыстырып тұ р.
3) Араньяктар — «Орман кітаптары» — қ оғ амнан бө лектенушілерге немесе орман кең істігінде ақ иқ ат пен табиғ ат туралы ойғ а берілушілерге арналғ ан ережелер жинағ ы. Қ оғ амнан бө лектенудің ө зі «іс-ә рекет жолынан» «білім жолына», терең ірек пайымдау жолына кө шу дегенді білдіреді, яғ ни Араньяктарда дү ниетанымдық мазмұ н басымырақ бола бастайды.
4) Уланишадалар — философиялық мазмұ ны терең, рационалистік сипаты басым негізгі бө лім, Ведаларды аяқ таушы болғ андық тан кейде веданта («Ведалардың соң ы») деп аталады. Алғ ашқ ы упанишадалар шамамен алғ анда біздің дө уірімізге дейінгі VІІ-VІ ғ асырларда қ алыптасып, бұ л дә стү р ХІІ-ХП ғ асырларғ а дейін жалғ асты. Uрапі-sаd ( «қ асында отыру»), яғ ни ұ стаздың аяғ ының жанында отырып, уағ ыз тың дау, «жұ мбақ білім» дегенді білдіреді. Упанишадалар — ұ стаздың шә кіртпен диалог-ә ң гімесі, оның тақ ырыбы — болмыстың алғ ашқ ы бастауы, сол арқ ылы табиғ ат пен адамның бойындағ ы қ ұ былыстар тү сіндіріледі.
Махабхарата кө не Ү ндінің философиялық ескерткіштерінің бірі бо-лыптабылады. Махабхарата — «Бхараттардың ұ лы шайқ асы туралы аң ыз», діни, мифологиялық, философиялық ойлар жинақ талғ ан кө не Ү нді эпосы, буддизмнің қ асиетті тү пнұ сқ аларының бірі.
Кө не Ү нді философиясының негізгі мектептері
Г Жайнизм — кө не Ү нді философиясының маң ызды бағ ыттарының бірі, аттары аң ызғ а айналғ ан 24 тақ уа-тиртханкар дамытқ ан. Олардың соң ғ ысы — біздің дә уірімізге дейінгі VI-V ғ асырларда ө мір сү рген, Джина (Жын), немесе, Жең імпаз деген атқ а ие болғ ан ойшыл Махавира болды.
Жайндардың кө зқ арастарында олардың ө мір сү рген кезең деріне байланысты ерекшеліктер болғ анымен, мынадай тө рт тиым салуды олар бұ лжытпай сақ тады: ахимса — тірі мақ ұ лық тардың ешқ айсынының ө міріне зиян келтірмеу; астейя — ұ рлық жасамау; сатья — шыншылдық; апариграха — ү йірсектікке (М. Ә уезов ө зінің «Будда» ең бегінде осы ұ ғ ымды «жабыспау» деп аударғ ан) тиым салу. Махавира бү л тиымдарғ а бесіншісін — брахмачарья — некеден бас тартуды қ осты. Жайн монахтары ұ станулары тиіс осы тиым салулар екі мың жарым жыл бойы қ атаң сақ талып отырғ анын ескерте кеткен дұ рыс.
Уақ ыт ө те Махавираның жолын қ уушылар екі бағ ытқ а бө лінді: ди-гамбаралар («ауа киіндіргендер») жә не шветамбаралар («ақ кигендер»).
Жайндардың онтологиясы туралы айтсақ, олар заттарды санадан тыс жә не одан тә уелсіз ө мір сү реді деп тү сінді жә не бес немесе алты субстанцияны беліп кө рсетті:
1) джива — тірі, жан, рухани субстанция; дживалардың саны шексіз кө п; 2) зат; 3) кең істік; 4- жә не 5) қ озғ алыс пен тыныштық ты бейнелейтін дхарма мен адхарма; 6) уақ ыт.
Жайндардың пікірінше, субстанциялар мә ң гі жә не ө згермейді, ө згеретін олардың кө ріністері ғ ана, заттан басқ а субстанциялар бө лінбейді жә не формалары жоқ, яғ ни, олар сезім мү шелері арқ ылы қ абылданбайды, сезілмейді жә не денесіз. «Тірі» болып есептелетін дживадан басқ а субстанциялар «тірі емеске» жатады.
Бұ л субстанцияларды қ ысқ аша сипаттасақ, барлық субстанциялар оларды ө зіне сиғ ызатын кең істікте ө мір сү реді. Кең істік ү здіксіз, бірақ адам оны кө з алдына елестете алуы ү шін жайндар оны сансыз кө п идеалдық бірліктерге — прадешаларга бө лінеді деп тү сіндіреді. Жайндар шексіз кең істікті екіге бө леді: кө рінетін ә лем кең істігі — «дү ние» (лока) жә не «дү ние-емес» (а-лока), соң ғ ысына кө рінетін кең істік пен прадешалардың шексіз саны кіреді.
Зат, жайндардың тү сінігінде, ұ сақ жә не бө лінбейтін бө ліктер — атом-дардан тұ ратын, бірігетін жә не ыдырайтын, сезілетін, формасы бар, бел-сенді, ә р тү рлі қ асиеттерге ие, қ озғ алыста болып отыратын субстанция. Оның алты кү йі бар:
стхула-стхула — «ө те дө рекі», яғ ни қ атты заттар.
стхула — «дө рекі», мысалы, сұ йық тар;
стхула — сукшма — «дө рекі-нә зік», мысалы, кө лең келер жә не айнадағ ы бейнелер;
сукшма-стхупа — «нә зік-дө рекі», кө зге кө рінбейтін газдар, иістер;
сукшма — «нә зік», ешқ андай сезім мү шелері қ абылдамайтын карма, энергия; сукшма-сукшма — атом секілді «ө те нә зік» зат.
Уақ ытты субстанция деп тек қ ана дигамбаралар мойындайды, ол бар-лық субстанциялардың барлық кө ріністерінің ә лемдік кең істікте пайда бо-луының, ө мір сү руінің жә не жойылуының негізі ретінде қ арастырылады.
Адам жә не оның ө мірі мә селесін шешуде жайнизм «ө мір дегеніміз -азап» ұ ғ ымын ұ станады. Азап — карма заң ының нә тижесі. Карма заң ының мә ні мынада: жеке ө мір ағ ынын қ ұ райтын элементтерге бұ рынғ ы элементтер мен адамгершілік сипаты бар істер ә сер етеді, адамның жақ сы немесе жаман қ ылығ ы бү кіл ағ ында ерте ме, кеш пе, бір салдар туғ ызады. Жайнизм бұ л заң ды жең уге болатынына сенімді, оны жең етін джина (жын). Ө ткен ө мірдегі жаман істерді адам ү ш нә рсені орындау -дұ рыс сенім, дұ рыс таным жә не дұ рыс мінез-қ ұ лық арқ ылы жең е алады, бірақ адам азаптан толық қ ұ тылу ү шін жан денеден тә уелсіз, жоғ ары тұ руы керек. Дене қ ұ рсауынан шығ а алмағ ан жан қ ұ марлық қ а, нә псіге икем келеді де, бейнет шегеді, тері арқ ылы жанның ішіне лас заттар ағ ыны ө тіп, адам моральдық азғ ындауғ а ұ шырайды.
Моральдік ластанудан, азап-қ асірет шегуден азат болу — жайнизм тү сінігі бойынша, адам ө мірінің мақ саты. Оғ ан жету ү шін аталғ ан ү ш шартты бұ лжытпай орындап, ө з қ ұ марлық тарын жең ген рухани ұ стаздардың басшылығ ымен таным процесін ү немі жү ргізіп отыруғ а міндетг Жайндар ө мірді аса қ атты қ адірлегенін айта кету керек, олар тек адам ө мірі емес, жалпы ө мір атаулының бә рі қ ұ нды деп есептеді, жан-жануарлар ме жә ндіктердің ө міріне де зиян келтірмеуге тырысты. Адал, шыдамды, ө зі талабы қ атты, қ оршағ ан дү ниеден тә уелсіз, кешірімді, тірі мақ ұ лық тар мейірімді аскет адам ғ ана ө мірдің мә ніне жетеді деп тұ жырымдады.
Будднзм — кө не Ү нді философиясының басты ағ ымы, буддизм дінін: негізінде дү ниеге келген. Негізін қ алаушы — біздің дә уірімізге дей: 560-480 жылдары Гималайдың бауырындағ ы Капилавасту мемлекетг ө мір сү рген Сидхартха Готама (философиялық ә дебиеттердің кө бін Сидхарта Гаутама деп жазылып жү р). Жас шағ ында бақ ытты, тө рт қ ұ быласы тең болып ө мір сү рген Гаутама ө мірдің кә рілік, ауру, ө лім секілді жағ ымсыз қ ұ былыс-тарымен кездескен соң адамды азап-қ асіретке толы мұ ндай ө мірден қ ұ тқ ару керек деп шешті.

12 3 4 Следующая ⇒