Қорытынды бақылау. ГЛОССАРИЙ

Қ орытынды бақ ылау

" Ғ ылым тарихы жә не философиясы" пә нінен ауызша емтихан қ арастырылғ ан. Магистрантарғ а таң дау бойынша билеттер ұ сынылады. Ә рбір билет емтихан сұ рақ тары тізіміндегі ү ш сұ рақ тан (ғ ылыми-педагогикалық бағ ыттағ ы магистранттарды) немесе екі сұ рақ тан (профильды бағ ыттағ ы магистранттарда) тұ рады. Магистрантқ а дайындық ү шін 20- минуттан 30- минутқ а дейін уақ ыт беріледі. Билетке жауап беру магистрант дайындығ ының дең гейіне қ атысты болады.

95-100 балл – А (билет сұ рақ тарына жауап беруде аналитикалық жә не сыни кө зқ арастардың болуы, сұ рақ мә нін толық тай ашу, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап беру);

90-94 балл – А- (билет сұ рақ тарына жауап беруде сыни кө зқ арастың болуы, сұ рақ тардың толық тай ашылуы, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап беру);

85-89 балл – В+ (билет мағ ынасын толық тай ашу, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап беру);

80-84 балл – В (билет мағ ынасын толық тай ашу, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына толық жауап бермеу);

75-79 балл – В- (билет мағ ынасын жеткілікті тү рде ашу, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына толық жауап бермеу);

70-74 балл – С+ (билет мағ ынасын жеткілікті тү рде ашу, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап беруге қ иналу);

65-69 балл – С (билет мағ ынасын жеткілікті тү рде ашпау, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап беруге қ иналу);

60-64 балл – С- (билет мағ ынасын жеткілікті тү рде ашпау, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап бермеу);

55-59 балл – D+ ( билет сұ рақ тарының мағ ынасын жартылай ашу, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап беруге қ иналу);

50-54 балл – D (билет сұ рақ тарының мағ ынасын жартылай ашу, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап бермеу);

0-49 балл – F (сұ рақ тар мағ ынасы ашылмағ ан, оқ ытушының қ осымша сұ рақ тарына жауап бермеу).

ГЛОССАРИЙ

АБСОЛЮТ (лат. absolutus - шартсыз) - мә ң гілік, шексіз, ө згеріссіз, тұ рақ ты деген ұ ғ ымдар жиынтығ ын білдіретін тү сінік. Абсолют — жалқ ы, мә ң гі жә не ол барлық салыстырмалы шарттылық тарғ а қ арама-қ арсы.

АБСОЛЮТТІ ЖӘ НЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ АҚ ИҚ АТ - диалектикалық материализмнің категориясы, танымның даму процесін бейнелейді: 1) танылғ ан жә не алда танылатын нә рселердің; 2) сондай-ақ таным-тү сінігімізде ө згеріске ұ шырауы мү мкін жә не ешбір ө згеріссіз қ алатын ақ иқ аттардың ара-қ атынасын айқ ындайды. Болмыс пен ойлау заң дылық тарының ө зара сә йкестілігін кө рсетеді.

АБСТРАКТІЛІК ЖӘ НЕ НАҚ ТЫЛЫҚ - А. (лат. Abstractio - дересіздену) - сторона, бү тіннің бө лігі, бір жақ тылық, қ арапайымдық, дамымағ андық; К. (лат. concretus - қ оюланғ ан, біте қ айнасқ ан) - кө пжақ тылық, кү рделілік, дамығ андық, тұ тастық. Гегельге дейін философия тарихында дара заттар мен қ ұ былыстардың сезімдік тұ рғ ыдан белгілі бір кө пжақ тылығ ы ретінде, А. –ойлаудың ереше жемісінің сипаттамасы ретінде тү сіндірілді.

АБСТРАКЦИЯ (лат. аbгtrаtсіо— ойша бағ амдау) — шынайылық тың бейнесін ойша бағ амдау жә не толтыру арқ ылы қ ұ растыру. Жеке мақ сатқ а қ атысты ақ паратка жұ мылдырылғ ан жә не басқ а ақ паратты ескермейтін кө зқ арас.

АВЕРРОИЗМ - 13-16 ғ. ғ. орта ғ асыр философиясындағ ы бағ ыт, негізін қ алағ ан - араб ойшылы Ибн Рушд (Аверроэс). Дү ниені мә ң гі екенін (демек, қ ұ дай жаратпағ анын), жанның ө летінін дә лелдейтін, ақ иқ аттың екі жақ тылығ ы жайындағ ы теорияны, білімді діни сенімнен, философияны теологиядан бө ліп, тіпті оларды қ арама-қ арсы қ оятын идея ойлап шығ арды.

АГНОСТИКТЕР - объективті ә лемді, ақ иқ аттың объективті белгісін мойындауды жоқ қ а шығ аратын, оларды жай елес етіп тү сіндіру арқ ылы ғ ылымның рө лін шектейтін философтар.

АГНОСТИЦИЗМ - ә лемді мойындауды жоқ қ а шығ аратын ілім.

АКСИОЛОГИЯ – қ ұ ндылық туралы ілім.

АКТУАЛИЗАЦИЯ - потенциалды қ асиеттерін сө зде жү зеге асырады.

АЛОГИЗМ (греч. а – терістеу жә не logos - ақ ыл) - таным процесіндегі логиканың рө лін теріске шығ аратын, логикалық қ а, діни сенімге қ арсылық ты білдіретін термин. Ғ ылыми дә лелдерді мойындамай, ескермей, таным қ ұ ралы ретінде сезімді, интуицияны дә ріптейтін ағ ым.

АНАЛИТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ – ә ртү рлі философиялық бағ ыттардың біріктіреетін философиялық дә стү р, (логикалық позитивизмді, лингвистикалық талдау философиясын, тілдік актілік теорияны).

АНТИНОМИЯ – бірін - бірі теріске шығ аратын ой.

АНТРОПОМОРФИЗМ – адамда болатын қ асиеттерді табиғ ат қ ұ былысында бар деп тү сінетін алғ ашқ ы адамдардың ойлауы.

АНТРОПОСОЦИОГЕНЕЗ –адам мен қ оғ амның қ алыптасуы.

АПЕЙРОН – кө не грек философиясының термині, «шексіздік» деген мағ ынаны білдіреді.

АПОЛОГЕТИКА -ақ ыл-парасатқ а жү гінген дә лелдердің кө мегімен дін ілімін қ орғ ау жә не ақ тауғ а негізделген христиандық ілім.

АПОРИЯ – шешімі қ иын немесе шешілмейтін мә селелерге байланысты қ олданылғ ан ұ ғ ым. Ол, негізінен бақ ылау жә не тә жірибе жасау аркылы алынғ ан қ орытындылар мен сол қ орытындыларды ойша талдап кө рудің арасында туатын қ айшылық тарлы білдіреді.

АПОСТЕРИОРИ ЖӘ НЕ АПРИОРИ – тә жірибеге қ атысты, олардың ақ иқ аттылығ ы туралы білім алатын тә сіл бойынша тұ жырымдар немесе пікірлердің тү рлері арасындағ ы айырмашылық. Априорлы білім - ө мір тә жірибесіне тә уелсіз, оғ ан дейін танылатын ұ ғ ым. Апостериорлы – тә жірибеден алынғ ан білім.

АТАРАКСИЯ – рухани тыныштық жә не наразылық тың болмауы кү йі, ә лемнің барлық мә селелерінен бас тарту. (Эпикур).

АТРИБУТ - субстанцияның ерекше белгісі, тұ рақ ты қ асиеті, заттың бө лінбес бө лшегі.

АҚ ИҚ АТ - таным теориясының негізгі категориясы, адам ойының ө мір шындығ ымен сә йкестілігі. Ақ иқ ат танушы кісінің объектіні дұ рыс, дә л бейнелеуі, адам санасынан тыс жә не тә уелсіз кү йінде, ө мір сү рген қ алпында кө рсетуі. Ақ иқ ат категориясы білімнің затқ а сә йкес келуін ғ ана емес, танымдық қ ызмет тә сілін де сипаттайды. Ақ иқ ат — салыстырмалы, себебі ол ішкі қ айшылық та ү немі дамып, толық тырылып, терең детіліп, тү зетіліп отыратын процесс.

АҚ ИҚ АТ КРИТЕРИІ (гр. krite-rion –бір затты бағ алау ө лшемі) – бекітуді, гипотезаны, теоритикалық қ ырылымды тексерудің қ ұ ралы. Ақ иқ ат критериі қ оғ амдық практика болып таббылады.

АДАСУ - бұ л сананың мазмұ ны, шындық қ а сә йкес келмейтін, ақ иқ ат болып танылмайтын білім.

АДАМ – жер бетіндегі материалдық жә не рухани мә дениеттің тарихи процесінің, дамуының субьектісі, ө мірдің басқ а формаларымен генетикалық жағ ынан байланысты, ең бек қ ұ ралдарын ө ндіру қ абілеті арқ асында олардан бө лініп шық қ ан, анық сө йлей алатын, санасы бар биологиялық -ә леуметтік тіршілік иесі.

Ә ЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР - адамдардың жеке мінез-қ ұ лқ ы мен қ арым-қ атынастарын реттеудің тарихи бекітілген формасы. Ә леуметтік норма тек заң жә не адамшылық нормалар ғ ана емес, сондай-ақ ә дет-ғ ұ рып жосындары мен дә стү рге де арқ а сү йейді, ә леуметтік нормаларды туың датып, негіздеме калайды.

БОЛМЫС 1. Барлық тіршілікті қ амтитын, обьективті санадан тә уелсіз философиялық. 2. Неғ ұ рлым жалпы жә не абстрактілі ұ ғ ым, сонымен қ атар, тіршілік деген мағ ынаны білдіреді.

БІЛІМ - белгілі бір жү йедегі ұ ғ ымдарының, деректері мен пайымдауларының жиынтығ ы. Білім адамзат мә дениетінің ең ауқ ымды ұ ғ ымдарының бірі болып табылады.

БЕЙНЕЛЕУ – бұ л екі жү йенің ө зара ә рекеті, нә тижесінде бір жү йенің ерекшелігі басқ а бір жү йе ерекшелігінде жаң ғ ыртылады.

ВЕРИФИКАЦИЯ – пікірді шындық пен салыстыруда, нақ ты шартты кө рсетуде, ол ақ иқ ат ә лде жалғ ан екендігін кө рсетеді.

ГНОСЕОЛОГИЯ - (гносис - білім) таным туралы ілім, адамның тану қ абілеті, танымның бастауы, формалары, ә дістері туралы, ақ иқ ат жә не оғ ан жетудің жолдары туралы. Білім алу жә не дамыту ү дерісі ү немі терең детіліп жә не кең ейтіліп отыратын, нә тижесінде, жаң а білім алынатын таным объектісі мен субъектісінің ә рекеттесуі.

Ғ ЫЛЫМИ ТАНЫМ ЛОГИКАСЫ – философиялық пә н, ғ ылыми танымда қ азіргі логиканың қ ұ ралдарын жә не ә дістері мен идеяларын қ олдану негізгі мақ сат болып табылады.

ДУАЛИЗМ - монизмге қ арама-қ арсы философиялық ілім, дү ниенің негізінде бірдей жә не тә уелсіз екі бастама бар: ол матери жә не рух. Плюрализмнің ә ртү рлілігі. Терминді Х. Вольф енгізген. Кө рнекті ө кілдерінң бір-Р. Декарт.

ДЕДУКЦИЯ - жалпы білім негізінде белгілі бір объект туралы жаң а білім тұ жырымдалатын ой қ орытындыларын пайдалану. Мұ нда материалғ а сә йкес логикалық процесс пен мазмұ ндау жолы жалпы қ ағ идалардан басталып, оларды сол немесе басқ а нә рсеге пайдаланумен аяқ талады.

ДЕТЕРМИНИЗМ (лат. Determino- анық таймын), барлық қ ұ былыстардың себепті жә не ө зара байланысты заң дылық тары туралы философиялық ілім; индетерминизмге қ арама-қ арсы, жалпығ а ортақ себепті-салдарлы анық тылығ ы жө ніндегі ілім.

ДИАЛЕКТИКА [гр. dialektike (techne) пікір талас ө нері], таным мен болмыстың қ алыптасуы туралы жә не ойлау ә дісіне негізделген философиялық ілім.

ДҮ НИЕГЕ КӨ ЗҚ АРАС - қ оғ амдық сана мен жеке адам санасының ең жоғ арғ ы дең гейі. Ол ө зінің қ ызметі мен мә дени міндеті бойынша адамның біртұ тас дү ниедегі бағ дарларының кешені болып табылады. Дү ниеге кө зқ арас — дү ниедегі ұ сақ -тү йек мә н-жайларғ а қ атысты емес, біртұ тас дү ниеге қ атысты бағ дарлар кешені. Сонымен бірге бұ л бағ дарлар ә лгі ұ сақ -тү йек мә н-жайлар туралы ой тү юге аса қ асаң болмаса да белгілі бір бағ ыт сілтейді. Дү ниеге кө зқ арас бағ дарлары кешеніне, ең алдымен, болмыстың жалпылама-ә мбебап кө ріністері, яғ ни философияда категориялар деп аталатын кө ріністер енеді.

ДІН (лат. religio – қ ұ дайғ а сиыну, киелілік) - адамзат қ оғ амындағ ы аса кү рделі де маң ызды ә леуметтік-мә дени сана. Діннің басты мақ саты – адамның рухани жетілуі жә не оның Жаратушы Қ ұ дайғ а сенімі. Дү ниетаным не дү ниені қ абылдау, сондай ақ Алланың барлығ ына сену негізіне сә йкес ө зін ө зі ұ стау, соғ ан қ атысты адамның «табиғ и» ұ ғ ымынан, танымынан биіктігі «қ асиетті» бастау, барлығ ының бастауы, Жаратушығ а тә н қ ұ былыс ретінде қ абылданады.

ДОГМАТИЗМ (гр. dogma - пікір, ілім, шешім) – тексерусіз, зерттеусіз соқ ыр сенімге ғ ана сү йенген, дә лелденбеген қ ағ ида негізінде теориялық жә не саяси мә селелерді зерттеп шешуде нақ тылы жағ дайларды ескермейтін абстрактілік ойлау ә дісі.

ЕЛЕСТЕТУ — бұ рыннан бар тә жірибе негізінде жаң а тү сініктер, ойлар мен бейнелер жасауғ а болатын процесс. Елестету — болмысты жаң а ұ штасулар мен байланыстарда бейнелеу. Елестетудің ең маң ызды мә ні сонда, ол ең бек басталғ анғ а дейін оның нә тижелерін кө з алдына келтіруге мү мкіндік береді, осы арқ ылы қ арекет процесінде адамды бағ дарлайды. Елестету арқ ылы ең бектің тү пкі не аралық ө німнің моделін жасау олардың заттық жү зеге асырылуына жағ дай жасайды.

ЖАЛҒ АН - белгілі бір іс-ә рекет немесе қ ұ былыс мә нінің шындық тан алшақ татылып, бұ рмаланғ ан кө рінісі, ақ иқ атқ а қ арама-қ арсы ұ ғ ым. Адам баласының ақ иқ атты тану жолындағ ы шындық қ а сай келмейтін, бірақ ақ иқ атқ а баланатын адасуы тә різді жалғ андық та қ оғ амдық сананың жемісі.

ЖАТСЫНУ – ә леуметтік процесс, адамның іс-ә рекеті мен оның нә тижелерінің ерекше, дербес кү шке айналуын бейнелейтін философиялық категория. Белгілі жағ дайларда бұ л кү штер ө зін тудырғ ан адамғ а қ ас болып, оғ ан ү стемдік ету дә режесіне жетеді. Соның салдарынан адам белсенді субъекті болудан қ алып, қ оғ амдық процестің объектісіне айналады.

ЗАТ – материалды дү ниенің бө лімі, салыстырмалы тү рде басқ а нә рседен тә уелсіз, орнық ты жеке бір нә рсе, дене, адам іс-ә рекетінің қ ұ ралы.

«Ө ЗІНДІК ЗАТ» ЖӘ НЕ «БІЗДІК ЗАТ» - философиялық терминдер, бірінші – заттар ө з ө зімен ө мір сү реді, олар бізден жә не біздің н танымыздан тә уелсіз; екінші–заттар адамда таным процесінде танылады.

ИДЕАЛИЗМ - материя мен сана жағ дайында бірінші болып сана (идея, рух) пайда болады деп, ал материя рухтың кө рінісі, туындысы деп есептейтін философиялық бағ ыт.

ИДЕОЛОГИЯ –қ оғ амдық идеялардың жиынтығ ы, теорияны, кө зқ арастарды терістейді жә не ә леуметтік шындық ты бағ алайды.

ИДЕАЛДЫЛЫҚ –сананың мә ні болып табылады. Адамның мақ сатты кө здеген іс-ә рекетінде пайда болатын обьективті нақ тылық тың субьективті бейнесі. Идеалдылық адамғ а тә уелсіз болмыстың формалары жә не адамның саналы іс-ә рекеттерінің мақ саттары мен дә лелдерін қ ұ растыратын олардың барлық қ оғ амдық мә тіндерінің жиынтығ ы

ИНДЕТЕРМИНИЗМ (лат. in- сө здің алдындағ ы қ осымша, терістеу деген мағ ынаны білд. ), дү ниедегі қ ұ былыстардың себебі мен заң дылығ ын теріскешығ аратын философиялық ілім, (немесе ғ ылымдағ ы себепті тү сіндіру). Ерікті автономды ө зіндік кү ш ретінде қ арастырады.

ИНДИВИД –адамзат тегінің жеке ө кілі, адамзаттың барлық психофизиологиялық жә не ә леуметтіксипаттарын: ақ ыл, ерік, қ ажеттілік, қ ызығ ушылық т. б. таратушы.

ИНДИВИДУАЛДЫ БЕЙСАНАЛЫҚ – жеке адамның тұ лғ алық тә жірибесін бейнелейді жә не ол ә серленушіліктен тұ рады, бұ рын саналы болғ ан, бірақ басу мен естен шығ аруда ө зінің саналы мінезін жоғ алтты. (Юнг)

ИНТЕЛЛЕКТ, Бергсон бойынша–бұ л саналы жә не пайымдық таным, физика-математика ғ ылымдарындағ ы ең жоғ арғ ы ә дістердің бірі. Интеллект денеде ә лемнің тұ тастығ ын, денені элементтерде ыдыратады.

ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ИНТУИЦИЯ –бұ л нақ ты жә не айқ ындалғ ан кө рініс, сананың кө мегімен таза санада туғ ан, қ арапайым жә не анық, ешқ андай кү мә н туғ ызбайды. (Декарт). Ең жоғ арғ ы философиялық шығ армашылық жә не ө зіндік бағ ыттауы мү мкін теп тең дік негізде болуы мү мкін қ ұ рал ретінде қ ызмет атқ арады. (Шеллинг).

ИНТУИЦИЯ, Бергсонинтуицияны талдаудың нә тижесін іштей кө ре білу, сезіну деп қ арастырады. Қ арастыру, кө ру, андау, сонымен бірге рухани кө ру, ұ ғ ыну, шабыттану, тү сіну, ұ ғ ыну. Ақ иқ атты дә лелсіз тура нақ ты қ абылдау қ абілеті. Интуитивті білім: заттың мә нін ұ ғ ыну. Жаң а замандағ ы философияда интуиция таным қ ызметінің ерекше тү рі ретінде қ арастырылды.

ИРРАЦИОНАЛИЗМ –ақ ылдың, тә жірибелік ойлаудың танымдық мү мкіндіктері шектеулі деп санайтын жә не руханилық ты, сезімді, тү йсікті, қ иялды дү ниетанымның негізі деп есептейтін рационализмге қ арама-қ арсы таным жү йесі.

КАТЕГОРИЯ (гр. kategoria – пікір айту, куә герлік) –дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың жә не таным процесінің неғ ұ рлым ортақ жә не елеулі байланыстарын кө рсететін бірегей, іргелі логикалқ ы ұ ғ ымдар. Ежелгі заман ғ ылымынң осы саладағ ы жетістіктері грек ойшылы Аристотельдің «Категориялар» деген ең бегінде жинақ талғ ан.

КОНВЕНЦИОНАЛИЗМ - ғ ылымның философиялық талқ ылауындағ ы идеалистік бағ ыт, материалдық жә не жаратылыстану ғ ылымы ілімі негізіне еркін келісім жататын, таң дау тек қ ана жайлық ты ойлаумен жан-жақ тылық, «ой экономиясы қ ағ идасымен» жә не т. б. реттеледі. Негізін қ алағ ан - А. Пуанкаре; оның принциптері Р. Карнап жә не К. Айдукевичтің ең бектерінде кө рініс тапқ ан. Неопозитивизм, операционализм, прагматизм ү шін конвенционализм элементтері сипатталады.

КОНЦЕПТУАЛИЗМ - схоластикалық философияның бағ ыты; ө кілдері- Абеляр, Иоанн Солсберийский жә не т. б.. Универсалиялер туралы дауда концептуалистер, номиналистер сияқ ты (Номинализм), реализм ілімін терістейді. (Ортағ асырлық реализм), жеке заттардан шынайы тә уелсіз ө мір сү ретін жалпылық ты терістеді, бірақ номиналистерден ерекшелігі санада жалпы ұ ғ ымдардың ө мір сү руін мойындады.

КҮ МӘ Н – ерекшелігі сол, жалпы жұ рт танығ андығ ында, (пікір) сонымен қ атар, нақ ө зі (білім).

Қ АЙЫРЫМДЫЛЫҚ ПЕН ЗҰ ЛЫМДЫҚ - моральдық -этикалық категориялардың бірі, яғ ни адам-мінез қ ұ лқ ының адагершіліктік қ ұ ндылығ ы бағ аланады.

Қ АБЫЛДАУ- сыртқ ы дү ниенің сезім мү шелерінеә серінен туғ ан заттың тұ тас бейнесі. Біз дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстарды белгілі бір уақ ытта жә не кең істікте қ абылдаймыз. Уақ ыт пен кең істіктен тыс жатқ ан нә рсе болмайды. Кең істікте қ абылдау деп – дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың белгілі бір орнын, мө лшерін, кө лемін, алыс-жақ ындығ ын санамызда бейнелеуін айтамыз.

Қ Ұ ДАЙ –бү кіл ә лемнің жаратушысы жә не соны басқ аратын бейне; иудаизмде - Яхве, исламда - Аллах, христианда – қ асиетті ү штік (қ ұ дай-ә ке, қ ұ дай-ұ лжә неқ ұ дай-қ асиетті рух). Қ ұ дай туралы тү сінік қ азіргі кездегі дін формасының негізін қ ұ райды.

Қ Ұ НДЫЛЫҚ ТЫҚ МАҚ САТ - ә леуметтік-детерминдендірілген ә леуметтік субьектінің бейімделуі алдын ала обьектіге, заттарғ а, адамғ а, қ ұ былысқ а, оқ иғ ағ а айқ ындалғ ан қ атынасы.

Қ АБЫЛДАУ – бұ л жеке жақ тың, процестің, обьективті дү ние қ ұ былысының сезімдік бейнесі.

Қ ОРҚ ЫНЫШ – барлық тіршіліктің негізінде жатқ ан, бастапқ ы уайым.

ЛОГОС – ақ ыл.

ЛОГИКАЛЫҚ ПОЗИТИВИЗМ - философияның жә не таным теориясының пә ні болып табылмайды, оның шешімі дү ниеге кө зқ арастық мә селеге енуге мә жбү р, ал бұ л метафизикалық мә селелер аумағ ындағ ы философиялық ойлауды қ озғ амаудан қ ұ тыла алмайды.

МӘ Ң ГІЛІК АҚ ИҚ АТ - танымның даму барысында ақ иқ атты жоқ қ а шығ аруғ а болмайтындығ ын білдіретін термин. Осы мазмұ нда мә ң гілік ақ иқ ат абсолютті ақ иқ атпен бара бар.

МӘ Ң ГІЛІК -дү ниенің, болмыстың, материяның шексіз ө мір сү руін білдіретін философиялық категория. Материя уақ ыт жағ ынан да, кең істікте ө мір сү руімен де мә ң гі болып есептеледі. Мә ң гілік дү ниенің материалды екендігін дә лелдеп, оның ө зара бірлікте екенін кө рсетеді. Мә ң гілік ө зі адамдардың рухани, материалдық байлығ ының ө міршең дігімен, олардың ү немі дамып, жетіліп, ө ркендеуімен тығ ыз байланысты.

МИФТІҢ ДИАХРОНИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ – ө тіп кеткен ө мір жайлы.

МЕТАФИЗИКА –алғ ашқ ы себеп, болмыстың алғ ашқ ылығ ы туралы ілім (Аристотель).

МИЛЕТ МЕКТЕБІ - ежелгі Грекиядағ ы кө не философиялық мектеп (б. з. б. 6 ғ. ). Негізгі ө кілдері – Фалес, Анаксимен, Анаксимандр. Милет қ аласының атымен аталғ ан. Милет философтары қ ұ былыстың мә ніне байсалдылық пен қ арап, барлық заттар біртұ тас алғ ашқ ы негізден пайда болғ ан, ә р алуанқ ұ былыстардың ар жағ ында онан ө згеше заттардың мә ні (“алғ ашқ ы негіз”) бар деп білді.

МАТЕРИАЛИЗМ (лат. materialis - заттық ) - идеализмге қ арама - қ арсы философиялық бағ ыт. Материалистер дү ниенің алғ ашқ ы бастамасы деп материяны есептейді.

МАТЕРИЯ - бұ л философиялық абстракция, табиғ ат қ ұ былыстарының жә не процестерінің кө п қ ырлылығ ын білдіретін ұ ғ ым.

МӘ Н – белгілі бір нә рсенің мазмұ ны, барлық басқ а заттармен салыстырғ анда белгілі бір жағ дайдың ә серімен ө згеріске ұ шырағ ан қ алпыен салыстырғ анда оның ешнә рсеге қ атынассыз бірегейлігі. Мә н ұ ғ ымы кез келген философиялық жү йе ү шін, мә ннің болмысқ а жә не зат мә ннің санағ а, ой тұ жырымдауғ а қ атысы тұ рғ ысынан алғ анда бұ л жү йені ажырату ү шін ө те маң ызды. Обьективті идеализм ү шін болмыс, шындық жә не ө мір сү ру ешнә рсеге қ атыспайтын, мызғ ымайтын абсолют деп қ аралатын мә нге тә уелді. Мұ ндай жағ дайда заттың мә ні барлық затта туындап, соны басшылық қ а алатын ерекше идеалды шындық ты қ ұ райды (Платон, Гегель).

МӘ Н ЖӘ НЕ Қ Ұ БЫЛЫС – дү ниедегі барлық обьектілер мен процестердің аса қ ажетті жақ тарын бейнелейтін философиялық категория. Мә н материалдық жү йенің дамуының негізгі қ асиеті мен қ алыпты бағ дарын айқ ындайтын тамырлы байланыстардың, қ атынастардың жә не ішкі заң дардың жиынтығ ы. Қ ұ былыс – шындық тың сыртқ ары жақ тарын байқ айтын жә не кейде мә ннің байқ алу формасын алғ а тосатын дә не анық тайтын нақ ты оқ иғ алар, мә ндер немесе процестер. Мә н менқ ұ былыс ө зара тығ ыз байланысты. Дү ниеде нә рседен тыс болмайтын жә не танылмайтын мә ннің болмайтыны сияқ ты, ө з бойына мә н туралы ешбір ақ паратты сің ірмейтін қ ұ былыс жоқ.

МИФ –дү ниеге кө зқ арастың ерекше тү рі, ұ жымдық ө мір мен табиғ ат қ ұ былыстары туралы синкретті, бейнелі, айырық ша кө рінісі.

МИФОЛОГИЯ - адамзаттың рухани мә дениетінің ең кө не формасы. Миф сананың ә лі толық жетілмеген біртұ тас ең кө не формасы. Мифология гректің mifos – аң ыз, ертегі жә не logos – ілім, білім деген сө здерінен шық қ ан. Қ оғ ам дамуының бастапқ ы сатыларында қ оғ амдық сананың формасы мифтер барлық халық тарда болды. Мифологияда сыртқ ы дү ние мен адам, ой мен сезім, зат пен идея, объективтік жә не субъективтік дү ниелер арасында айқ ын шекара болмады.

МИФОЛОГИЯЛЫҚ ДҮ НИЕТАНЫМ – теориялық пікірлер мен дә лелдерге негізделмеген дү ниеге кө зқ арас, кө ркемдік-эмоционалды ә сіреленушілікке, немесе қ оғ амдық елеске сә йкес емес қ абылдауларымен туғ ан ү лкен адамдар тобы мен ә леуметтік процестер (кластармен, ұ лттармен) жә не ө зінің олардағ ы ролі.

МӘ ДЕНИТ –ұ жымдық ойды, қ ұ ндылық тарды, мінез қ ұ лық нормалармен бө лісетін жә не индивид пен қ ауымғ а тә н жү йе.

МИСТИЦИЗМ –адамзаттық танымдағ ы қ ұ діреттілік туралы терең ой. (ортағ асыр философиясы).

МОДУС –ө зімен ө зі ө мір сү ре бермейді, ол басқ аша айтқ анда, шынайы ә лемде атрибуттар нақ тылық қ а айналады.

МОНИЗМ (гр. monos - бір, жалғ ыз) –дуализмге қ арама қ арсы, дү ниенің екі бастамасы бар деп есептейтін философиялық бағ ыт. (материя немесе рух).

«МАТЕРИАЛДЫ СУБСТАНЦИЯ» – тә ндік субстанция, кең істіктегі тартылыстың қ асиетіне ие болады. (Декарт). Мұ ндай субстанцияның тіршілік етуін дә лелдеу қ ажет. Ол геометриялық жолмен дә лелденеді. Оны физика зерттейді.

МИФТІҢ СИНХРОНИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ –осы шақ пен болашақ тың тү сіндірілуі.

НЕОГЕГЕЛЬЯНДЫҚ –19ғ. аяғ ы мен 2ғ. ә ртү рлі философиялық ағ ымдардың бірі. Г. В. Ф. Гегель ілімін жандандыру негізінде тұ тас дү ниетанымды жасауғ а ұ мтылды.

НЕОСХОЛАСТИКА, жинақ талғ ан ұ ғ ым, католиктік философияның ә ртү рлі ағ ымдарын біріктіруші, ортағ асырлық схоластиканы қ айта жасауғ а ұ мтылғ ан бағ ыт. 19ғ. басында пайда болды, неосхоластиканың басты бағ ыты неотомизм болғ анда 19ғ. аяғ ында ерекше дамуда болды.

НОМИНАЛИЗМ - ортағ асырлық схоластикалық философияның бағ ыты, реализмге қ арсы, жалпы ұ ғ ымдардың шынайы ө мір сү ретінін жоқ қ а шығ арды, (универсалий), тек атаулар ғ ана жеке қ мір сү реді деп есептеді (лат. nomen ат, nominalis атау).

НИГИЛИЗМ - (лат. nihil ештең е), жалпы қ абылданғ ан қ ұ ндылық тарды терістеу: идеалды, моральдық нормаларды, мә дениетті, қ оғ амдық ө мір формалары.

НАНЫМ – субьектінің жағ дайы, ол жеке адамның рухани дү ниесімен тығ ыз байланысты болады, идеяларда бейнеленетін, обьект туралы белгілі бір ақ парат хабарының негізінде пайда болады. Басқ а да сезімдермен қ атар наным сезімімен қ осарласып, адам қ ызметінің мотиві, стимулы, мақ саты жә не бағ дары болып табылады.

НАТУРФИЛОСОФИЯ - (нем. Naturphilosophie), табиғ ат философиясы, табиғ атты тұ тастық та қ арастыра отырып, ойша талқ ылайды.

НАТУРАЛИЗМ - (франц. naturalisme, лат. Naturalis-табиғ и)философияда табиғ атты барлық нә рсенің тү п негізі, тану мен тү сіндірудің ә мбебап принципі ретінде қ арастыратын философиялық бағ ыт.

НЕОТОМИЗМ, Фома Аквинскийдің іліміне негізделген католик шіркеуінің философиялық қ ағ идасы, қ азіргі заманғ ы философияның басты бағ ыттарының бірі. Неотомизмді папа Лев ХІІІ (1879) христиандық қ ағ идаларғ а сә йкес келетін бірден-бір ақ иқ ат философия ретінде мойындады. Неотомизм – қ азіргі объективті идеализмнің діни формасы. Неотомистер ең жоғ ары шындық ретінде “таза болмысты” мойындайды, ол – рухани, қ ұ дайлық бастау. Олар ү шін онтологияның негізгі категориялары “қ ұ дай” мен “ә лем”.

ОЙЛАУ -объективті шындық ты белсенді бейнелеудің жоғ арғ ы формасы, дү ниені тану мен игерудің жоғ арғ ы сатысы, тұ лғ аның танымдық ә рекеті. Ойлау формалары мен қ ұ рылымдарында адамзаттың бү кіл танымдық жә не тарихи-ә леуметтік тә жірибесі, материалдық жә не рухани мә дениеті дамуының басты нә тижелері қ орытылып, бекемделген.

ОБЪЕКТ -зат, іс ә рекетке бағ ытталғ ан. Субъектінің танымдық жә не ө зге де қ ызметі бағ ытталғ ан. Ә мбебап объектісі табиғ ат, қ оғ ам мен адам болып табылады.

ОНТОЛОГИЯ - (онтос - болмыс)болмыс туралы ілім, ә лемдегі заттардың фундаменталды мә ні (мысалы, саналылар бар ма) табиғ аты айқ ындаумен айналысатын философияның (жә не метафизиканың ) бө лімі. Жалпылық негізін, болмыс принциптерін, оның қ ұ рылымы мен заң дылық тарын қ арастырады.

ОЙ Қ ОРЫТЫНДЫСЫ – алғ ышарттар делінетін бір немесе бірнеше пікірлерден жаң а пікір туады да «қ орытынды немесе нә тиже деп аталады), оның алғ ы шарттардан логикалық тү рде қ орытылып шығ уының барысында келіп тірелетін пікір қ орыту. Алғ ышартардан қ орытындығ а ауысу процесі логиканың белгілі бір ережесі бойынша жү зеге асады. О. қ. – ның алғ ышарттары мен қ орытындыларының ө зара шектелуі жә не оның қ ұ рылымынң айқ ындалуы ой қ орытындысының логикалық анализін қ ұ райды.

ОЙ ТҰ ЖЫРЫМЫ - берілген бір немесе бірнеше ө зара байланысты пайымдардан жаң а пайым қ орытып шығ аратын ойлау формасы.

ОЙШЫЛ СУБСТАНЦИЯ - бұ л идеалды субстанция, ойлаудың қ асиетін иеленуші. Декарт «Мен ойлаймын, олай болса ө мір сү ремін, ал ойлау, нақ тылық ». Оны метафизика зерттейді.

Ө РКЕНИЕТ – тар мағ ынада: бұ л материалдық мә дениет, кең мағ ынада: - бұ л материалдық жә не рухани жетістіктерінің жиынтығ ы. «Ө ркениетті» тү сіндірудің тө рт тә сілі:

§ мә дени (ә леуметтік-мә дени білім). Вебер, Тойнби: ө ркениет – ерекше ә леуметтік-мә дени феномен, шектеулі анық талғ ан кең істіктік-уақ ыттық шекпен, дін оның негізін қ ұ райды. Тайлор: Ө ркениет - білім, наным, ө нер, адамгершілік жә не ә деттер, адаммен игерілген қ оғ амның мү шесі ретінде.
§ ә леуметтік (ә леуметтік білім). Уилкинсон: Ә леуметтік білім, ортақ уақ ыттық жә не кең істіктік параметрі бар, қ алалық орталық маң ына жинақ талғ ан, олардың ә рекеті механизмнің арқ асында, ә леуметтік-саяси бірінші кезекте болады.

§ этнопсихологиялық: ө ркениет ұ ғ ымы этникалық ерекшеліктермен, халық тың мә дени жә не психологиясымен байланысты (Л. Гумилев),

§ географиялық: географиялық ортағ а ә сер етеді.

Ө ЛШЕМ – заттың сапалық жә не сандық сипаттарының бірлігі, берілген сапаның ө зін сақ тай отырып, сандық ө згерістердің шегін білдіреді. (Гегель).

ПАНТЕИЗМ (гр. pan – бә рі жә не theos - қ ұ дай) - қ ұ дай мен ә лем біртұ тас деп танитын, қ ұ діретті табиғ атпен бірлікте қ арастыратын философиялық ілім; Қ ұ дай барлығ ы деген ілім; бар ғ аламды, табиғ атты дә ріптеу ілімі. Пантеизм табиғ аттың ішкі сырларын бейнесіз ә лемдік рух деп танып, табиғ аттан тыс бастамалардың барлығ ын жоқ қ а шығ арады. Еуропада 16 – 17 ғ асырларда пантеистік бағ ытты дамытқ ан Д. Кардано, Т. Кампанелла, Дж. Бруно, т. б. болды. Бруноның пікірінше, “табиғ аттан тыс ешқ андай кү ш жоқ. Табиғ ат ө з заң дылығ ымен дамиды. Нидерланд философы Б. Спиноза пантеистік дә стү рге сү йене отырып, ө зінің жан-жақ ты материалистік философиялық жү йесін қ алыптастырды.

ПАНПСИХИЗМ (гр. pan-барлығ ы жә не psyche-жан) – барлық табиғ атқ а жандылық, психикағ а тә н делінетін идеалистік кө зқ арас, анимизмнің философиялық тұ рғ ыдан айтылуы. ІІ-ге Бруно 19ғ. -да Герберт, Фехнер жә не т. б. жақ ын болды. Бұ л кө зқ арасты кө птеген философ-идеалистер (персоналистер, Уайтхед, сыншыл реалист Ч. Отронг, аналитикалық психологияның негізін салушы К. Г. Юнг жә не т. б. ) ашық жақ тады.
ПАРАДИГМА (гр. paradeigma -ү лгі) - теориялық кө зқ арастардың, методологиялық принциптердің, ә дістемелік қ абылдаудың жә не эмпиризмдік нә тижелердің бірігу жү йесі; ғ ылымның белгілі бір даму кезең інде ғ ылыми қ ауымдастық пен қ абылданғ ан жә не болжамдарды ғ ылыми ұ ғ ыну ү шін, ғ ылыми таным процесінде туатын міндеттерді шешу ү шін ү лгі, модель, стандарт ретінде пайдаланылатын теориялық жә не ә дістемелік ережелер жиыны.

ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ – гегельдік кезең нен кейінгі XIXғ. аяғ ы мен –XXғ. басындағ ы батысевропалық философия кезең і.

ПРАВОСЛАВИЕ (гр. orthodoxia) - христиан дінінің бір тармағ ы, Шығ ыс Европа, Таяу Шығ ыс жә не Балкан елдерінде кең тарағ ан. П. 11ғ. Батыс пен Шығ ыс Европада феодализмнің даму жолы барысында толығ ымен бө лініп шық ты.

ПРАГМАТИЗМ (гр. pragma - ә с, ә рекет) – қ азіргі заманғ ы философиядағ ы субъективті-идеалистік ағ ым ретінде кең тарады. Прагматизм негізінде ақ иқ аттың мә нділігі оның прагматикалық тиімділігімен анық талады деген “прагматизм принципі” жатыр. Прагматизм іргелі ақ иқ атты іздестіру қ ажеттілігін мойындамайды жә не абстрактылы философиялық жү йелер жасаудан бас тартады.

ПАТРИСТИКА – пұ тқ а табынушылық қ а қ арсы христиан дінінің догматтарын қ орғ айтын, діни нанымның ежелгі философиямен ү йлеспейді дейтін «шіркеу ә кейлері» ілімі.

ПРАКТИКА - қ оғ амдық ө ндірісте табиғ атты, қ оғ амдық қ атынастарды ө згертуге бағ ытталғ ан адамның мақ сатты мә нді қ ызметі тарихи қ алыптасқ ан ө мір сү ру ә рекетінің сезімдік заттық нысаны, адамның дү ниеге қ атынасы, адамдық болмыстың тә сілі, тә жірибесі.

ПСИХОАНАЛИЗ – З. Фрейд ұ сынғ ан жү йке жә не психалық ауруларының жалпы териясы мен емдеу ә дісі, фрейдизмнің теориялық негіздерінің бірі.

ПСИХОЛОГИЯ (гр. psyche – жан жә не logos - ілім) – адам қ ызметі мен жануарлар қ ұ лқ ындағ ы обьективті шындық тың психикалық бейнеленуінің пайда болу жә не ә реке заң дылық тары туралы ғ ылым. П. ө те ертеде тұ рып, ұ зақ уақ ыт бойы философия қ ойнауында дами отырып, П. ұ ғ ымдарын алғ аш жү йелеген Аристотель ең бектерінде жоғ ары дең гейге дейін кө терілді.

ПОЗИТИВИЗМ (лат. positivus – оң, жағ ымды) –шетел философиясының нақ ты ғ ылымдарды нағ ыз, шынайы білімнің бірден-бір кө зі деп жариялайтын жә не философиялық зерттеудің танымдық маң ызын теріске шығ аратын бағ ыты. Нағ ыз ақ иқ ат ғ ылымның жеке салаларында ғ ана пайда болып, қ алыптасатын, философиялық зерттеулердің ешқ андай танымдық қ ұ ны жоқ деген тезиске сү йенетін философиялық бағ ыт.

ПІКІР – заттар, белгілер немесе зет пен оның белгілері арасындағ ы қ арым қ атынаста (терістеу не қ остау) тү рінде бейнелейтін ойлау формасы.

РАЦИОНАЛИЗМ - болмыстың, танымның, моральдың негізі ақ ыл деп санайтын философиялық ілім.

РЕАЛИЗМ - (лат. realis шындық, заттық ), - ә дебиет пен ө нерде ө мір қ ұ былыстарын шынайы қ алпында, нақ тылық белгілерін сақ тай отырып, жинақ тап бейнелейтін кө ркемдік ә діс. Реализм ә дісі ө мір қ ұ былыстарын, маң ызды қ оғ амдық мә селелерді, кү нделікті тұ рмыстағ ы сан алуан жайттарды мейлінше кең қ амтып, ә леуметтік қ айшылық тарды, адам бейнесін терең ашып кө рсетуді мақ сат тұ тады. Реализмнің ө мір шындығ ын бейнелеудегі ә дісі, стильдік формасы алуан тү рлі.

РЕАЛДЫЛЫҚ - заттылық, шындық. Объективті реалдылық – адам еркінен тә уелсіз ө мір сү ретін объктивті дү ние. Субъективті реалдылық - керісінше.

РЕЛЯТИВИЗМ - дү ниедегі барлық заттар мен қ ұ былыстар ө зара тек салыстырмалы қ арым-қ атынаста болады деген методологиялық қ ағ ида. Релятивизм заттардың, қ ұ былыстардың, ғ ылыми теорияның, адамгершілік қ ұ ндылық тардың, моральдық нормалардың, т. б. баяндылығ ын, тұ рақ тылығ ын, абсолютті мә нін жоқ қ а шығ арады.

РЕФЛЕКСИЯ (ІШКІ) – бейнелеуді, сондай-ақ таным актісін зерттеуді білдіретін термин. Сананы ө з ө зіне ү ң ілдіруді ө з психикалық кү йіне ой жү гіртушілікті сипаттайды.

РУХ ФЕНОМЕНОЛОГИЯСЫ – бұ л бір уақ ытта бү кіл ә лемдік мә дениеттің даму процессі, адамзаттың рухани тә жірибесінің жинақ тауы жә не осы тә жірибені нақ ты индивидтің мең геруі (индивидтің ә леуметтену процессі).

СЕКІРІС -сандық ө згерістер нә тижесіндегі зат немесе қ ұ былыстың тү бегейлі, сапалы ө згеруінің сатысы, ескі сапаның жаң а сапағ а айналуы сә ті немесе кезең і. (Гегель)

СКЕПТИЦИЗМ (гр. skeptikos - қ араймын, зерттеймін) - объективті шындық ты дұ рыс тану мү мкіндігіне кү дікпен қ арайтын философиялық бағ ыт.

САПА –бұ л заттың ішкі айқ ындылығ ы, белгілі бір материалдық жә не рухани қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а мү мкіндік беретін пайдалы қ асиеттердің жиынтығ ы. Беріктік, тө зімділік, ү немділік, кө ркемдік-эстетикалық, т. б. кө рсеткіштерімен сипатталады. Сапаны айқ ындайтын қ асиеттер абсолютті, салыстырмалы немесе ү лестік болуы мү мкін жә не субъективтік, объективтік немесе сараптамалық жолдармен ө лшенеді

САН – сыртқ ы болмыс ү шін анық талғ андық, басқ а зат ү шін ә лдебір нә рсе, мө лшерді сипаттайтын, санауда пайдаланылатын абстракт нә рсе (Гегель).

САНА - тек адамғ а ғ ана тә н, оның тілімен байланысты, адам миының жоғ ары функциясы. Ол нағ ыздық тың бейнеленуінің жалпылама жә не мақ сатты бағ ытталғ андығ ынан, жоспарлы ә рекеттің адамның тә ртібінен, ө зін-ө зі ақ ылмен реттеуінен жә не бақ ылауынан кө рініс табады.

СОЛИПСИЗМ –тек адам жә не оның санасы ғ ана ө мір сү реді, ол обьективті дү ние, оның ішінде адамдар да бар, жеке адам санасында ғ ана ө мір сү реді дейтін субьективтік-идеалистік теория. Солипсизмдік кө зқ арас адамның іс ә рекеті мен ғ ылым мә нін жоқ қ а шығ арады.

СОТЕРИОЛОГИЗМ –жанды қ ұ тқ арудағ ы адамның барлық ө мірлік іс ә рекетінің бағ дары.

СТРУКТУРАЛИЗМ - қ азіргі ғ ылым мен философияның тоғ ысындағ ы бағ ыт, гуманитарлық ғ ылымдарғ а нақ ты ғ ылым ретінде мә ртебе беруге ұ мтылуды қ ө рсетеді.

СУБСТРАТ – бірліктің, тұ тастық тың негізі, ә ртү рлі заттардың жә не жеке бір зат қ асиеттерінің, нә рселер мен олардың жиынтығ ының т. пкі біртектілігі.

СУБСТАНЦИЯ –ішкі бірлік тұ рғ ысынан барлық формаларымен оның ө здігінен дамуының табиғ ат пен тарихтың барлық алуан тү рлі қ ұ былыстарының, соның ішінде адам мен оның санасының обьективті реалдылығ ы, сол себепті ғ ылыми танымның, нақ тының теориялық бейнеленуінің іргелі категориясы.

СУБЪЕКТ - материалды мақ сатты ә рекетті тасушы, оны обьектімен байланыстырушы. Бұ л белсенді, харекетшіл мә н, осуществляющее шындық тағ ы мақ сатты тұ жырымдап жә не қ айта жасап жү зеге асырады.

СЕЗІМДІЛІК – «адам табиғ атының », оның тә нінің, санасының, еркінің, «жү регінің » синтетикалық, антропологиялық қ асиетінің жалпыланғ ан сипаттамасы. (Л. Фейербах)

СЦИЕНТИЗМ – мә дениет жү йесіндегі, қ оғ амның рухани ө міріндегі ғ ылымның рө лін абсолюттендіруге негізделген концепция.

СЫНИ РАЦИОНАЛИЗМ – оқ ып ү йренудің пә ні пікір айту емес, тұ тас, дамитын жү йе ретінде ғ ылым болып табылады. (К. Поппер, Т. Кун, И. Лакатос, П. Фейерабенд).

ТҰ ЛҒ А – бұ л жасампаз толық қ анды жә не мә дени-тарихи іс ә рекеттің ө кілі. Тұ лғ аның іргелі қ асиеті - еркнідік.

ТЕРІСТЕУДІ ТЕРІСТЕУ ЗАҢ Ы –диалектиканың негізгі заң дарының бірі. Алғ аш рет Гегельдің идеалистік жү йесінде тұ жырымдалғ ан. Т. Т. З. сабақ тастық ты, дамудың спиральтектестігін, жаң аның ескімен сабақ тастық арқ ылы байланысын, дамудың жоғ арғ ы сатысында бірқ атар тө менгі сатыларғ а тә н кейбір қ асиеттердің ерекше тү рде қ айталанатындығ ын кө рсетіп, дамудың прогресті сипатын кө рсетеді. Диалектиканың ү шінші заң ы. Даму процесінің бағ ыттылығ ы жә не жалпы нә тижесі.

ТАНЫМ - адам іс ә рекетінің шығ армашылығ ындағ ы қ оғ амдық -тарихи процесс, адам қ ызметінің қ оршағ ан дү ниені жә не ондағ ы ө зін тануғ а бағ ытталғ ан арнайы тү рі. Адам таным бойынша қ оршағ ан дү ниені ө зге ұ рпақ тардың танымдық қ ызметінің нә тижелері арқ ылы таниды

ТҮ СІНІК - заттың, кұ былыстың ең елеулі касиеттерін, байланыстарын, қ атынастарын кө рсететін ойлаудың формасы. Тү сініктің негізгі қ ызметі - берілген топтың жеке заттарының барлық ерекшеліктерінен назарын аударту арқ ылы жү зеге асатын жалпылылық ты бө лу.

УНИВЕРСАЛИЗМ – шындық ты танудың философиялық тә сілі.
УНИВЕРСАЛИИ (лат. universalis - жалпы), жалпы ұ ғ ымдар. Универсалийдің онтологиялық статусы ортағ асырлық философияның басты мә селелерінің бірі. (10-14ғ. ғ. универсалийлер туалы дау): мә ң гі идеалды бейне ретінде, универсалийлер «заттарғ а дейін» ө мір сү реді, (платонизм, соң ғ ы реализм), «заттарда» (аристотелизм, қ алапыты реализм), «заттардан кейін» адамның ойында (номинализм, концептуализм).

Ұ ЛТ (лат. nati'o - халық ) - қ андай да бір аумақ та тұ рақ ты дамығ ан немесе бү кіл жер шарын жайлағ ан адамдар жиынтығ ы. Белгілі бір аумақ та тарихи қ алыптасқ ан, оның ө мір сү руін қ амтамасыз етіп, оғ ан ө зіндік тү р беретін субстанционалды-рухани негізі бар, бірың ғ ай тіл, мә дени, психологиялық, ділдік (менталитет), ө мір салты сияқ ты ерекшеліктер тә н ә леуметтік қ ауым.

Ұ ЖЫМДЫҚ БЕЙСАНАЛЫҚ - адамның ө ткен ө міріндегі сананың жасырын іздері, сонымен қ атар адамғ а дейінгі хайуандық кү й. Ол зафиксировано в мифологияда, халық эпосында, діни нанымдарда жазылғ ан жә не пайда болады, яғ ни қ азіргі адамдарда тү с кө ру арқ ылы сыртқ а шығ ады. (Юнг).

ХАЛЫҚ - қ арапайым мағ ынада - қ андай да бір аумақ та тұ рақ ты дамығ ан немесе бү кіл жер шарын жайлағ ан адамдар жиынтығ ы; ал ғ ылыми мағ ынада, адамдард қ ауымының тарихи ө згергендігі, ө зінің обьективті жағ дайымен білгілі кезең де белгілі бір мемлекеттің прогрессивті дамуын шешуде қ ауым болып қ атысуғ а қ абілетті.

ТАБИҒ АТ:
1) кері мағ ынада – ө зінің шексіз кө птү рлілігімен кө рінетін бізді қ оршағ ан дү ние; Табиғ ат осы мағ ынада, материя, универсум, Жер жү зі ұ ғ ымдарымен бір қ атарда тұ рады.

2) Неғ ұ рлым тар мағ ынасында – ғ ылым объектісі, нақ тырақ – жартылыстанудың тұ тас объектісі («табиғ ат туралы ілім»).

3) Табиғ ат ұ ғ ымын талқ ылаудың неғ ұ рлым кең қ олданысы, ол адам қ оғ амының тіршілік ету шарттарының жиынтығ ы.

ТЕИЗМ (гр. theos - Қ ұ дай) – ақ ыл-ойы мен ерігі бар жұ мбақ тү рде барлық материалдық жә не рухани процестерге ық пал ететін жаратылыстан тыс тіршілік иесі ретіндегі жә не қ ұ дайды иойындайтын діни-философиялық ілім. Дү ниеде болып жатқ анның бә рін Т. Қ ұ дайдың қ ұ діреті деп қ арастырады.

ТІЛ – белгілер мен символдардың жү йесі, анық талғ ан мағ ынамен жасалғ ан.

ТЕОЛОГИЯ (гр. theos – қ ұ дай жә не logos - ілім), немесе қ ұ дай туралы дін ілімі – белгілі діннің ілімдерін жү йелеу. Таураттың алғ ашқ ы дү ние жү зі соборлар қ аулылары мен «шіркеу аталарының » ілімдеріне («киелі жазбалар» мен «киелі аң ыздарына») сү йенетін христиан теологиясы негізігі діни ілімге (іргелі теология, апологетикағ а), догматтық діни ілімге жә не т. б. бө лінеді.

ТОМИЗМ, Фома Аквинский ілімі жә не католиктік философия мен теологияғ а негізделген, христиандық догматтарды Аристотель ә дісімен біріктіруші бағ ыт. 13ғ. августиндік платонизмді бағ алап ә рі аверроизмге қ арсы шығ ып, схоластикада басым жағ дайды иеленді.

ФЕНОМЕНОЛОГИЯ (гр. phainomenon — являющийся) — ХХ ғ. философиялық бағ ыттардың бірі, Эдмунд Гуссерль мен Мартин Хайдеггердің есімдерімен байланысты. Ф. ерекшелігі философиялық ілім ретінде зерттеушінің назары ә лемге емес, ә лемдегі заттарғ а емес, соларды ұ ғ ынудағ ы сананың ә рекетіне аударылуы тиіс. Ә лемнің санада қ ұ былуы феномен деп аталады. Егер санадан тыс болмыс жоқ десек, іс жү зінде таза сананың болуы да мү мкін емес. Сана тек бір нә рсе жө ніндегі сана ретінде тірлік етеді. Басты негізгі методологиялық қ абылдау Ф. — феноменологиялық редукция — санамен рефлексивті жұ мыс, таза сана немесе сана мә нін анық тау бағ ыты.

ФИЛОСОФИЯ (гр. phileo – сү йемен жә не sophia - даналық ) –адамның қ оршағ ан дү ниге қ атынасының жолпы формаларымен заң дылық тарын зерттейтін ілім.

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНТРОПОЛОГИЯ - адам мә селелерін жан жақ ты қ арастыратын, философиялық білімнің бө лімі.

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ БАҒ ЫТТАР - философиялық ағ ымдар жиынтығ ы (демек ілімдер мен мектептер), бір бірінің қ арауындағ ы барлық айырмашылық тарды, приципиалды мә ні бар, кейбір жалпылық ты сақ тап қ алады.

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ІЛІМ – бұ л анық талғ ан логикалық бір бірімен байланысты кө зқ арастар.

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР – қ андайда бір негізгі идеялық принциптерді біріктіретін, философиялық ілімдер жинағ ы.

ФОРМА – Аристотель бойынша, ө мір бастауы мен ә рекетінің белсенді бастамасы.
ФРАНКФУРТ МЕКТЕБІ 20ғ. неміс философиясы менә леуметтануында 30ж. ж. басында пайда болды, Франкфурте-на-Майнеде ә леуметтік зерттеу институты (1931, 1934-39ж. ж. Женева менПарижде, 1939-46ж. ж. АҚ Ш-та), кө рнекті ө кілдері: М. Хоркхаймер, Т. Адорно, Г. Маркузе, Э. Фромм, Хабермас.

ЭКЛЕКТИКА (гр. ekiego - таң даймын) – ә ртү рлі, кө бінесе қ арама қ айшы кө зқ арастардың, теориялық алғ ышарттардың, саяси бағ дарлардың жә не т. б. тоғ ысуы. Мә селен, материализм мен идеализмді ұ штастыру сипаты да бар.

ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМ - (лат. Exsistentia – тіршілік), 20ғ. Басында пайда болғ ан қ азіргі заман философиясындағ ы тіршілік философиясы. Идеялық бастауы – Кьеркегор ілімі, ө мір философиясы, феноменология. Діни экзистенциализм (К. Ясперс, Г. Марсель, Н. А. Бердяев, Л. Шестов, М. Бубер) жә не атеистік (М. Хайдеггер, Ж. П. Сартр, А. Камю) деп бө леді. Басты ұ ымы - экзистенция (адамның ө мір сү руі); негізгі модустары адам тіршілігінің қ амы, ү рей, ар, шешім; адам экзистенцияны шекаралық жағ дайда ө з тіршілігінің тамыры ретінде жетілдіріеді (кү рес, қ айғ ы, ө лім). Батыс мә дениеті мен ә дебиетіне маң ызды ә сер қ алдырды.

ЭКЗИСТЕНЦИЯ – экзистенционализмнің басты ұ ғ ымдарының бірі, жеке адам болмысының тә сілін тү сіндіреді жә не ө лім, қ амқ орлық, ү рей, уайым сияқ ты ұ ғ ымдарды қ олданады.

ЭТИКА - (гр. ethos – дағ ды, ә дет-ғ ұ рып), зерттеу обьектісі мораль болып табылатын философиялық пә ндердің бірі. Терминді зерттеуді алғ аш қ олданғ ан Аристотель. Этиканың басты категориялары қ айырымдылық пен зұ лымдық.

ЭСТЕТИКА - (гр. аisthetikos – сезіну, сезімдік) – адамның дү ниені эстетикалық тұ рғ ыдан ұ ғ ынып-тү сіну заң дылық тары туралы, ә семдік заң дарын арқ ау еткен шығ армашылық тың мә нісі мен формалыр туралы ғ ылым. 18ғ. А. Баумгартен ерекше пә н ретінде, «эстетика» терминін енгізді.

ЭНТЕЛЕХИЯ – қ озғ аушы кү ш ретіндегі мақ саттылық, нысаналық, ө зінідк мақ сат, мү мкіндікті ө мір шындығ ына айналдыратын негіз.

⇐ Предыдущая 14 15 16 17 18 19 20 212223 Следующая ⇒