Дәрістік сабақтар 5 страница

Моғ олстан, Ә білхайыр хандығ ы жә не Ноғ ай ордасының саяси қ ұ рылысы.

Моғ олстан саяси жә не экономикалық жағ ынан дамығ ан, территориясы да аса аумақ ты, қ уатты ортағ асырлық феодалдық мемлекет болды. Мемлекет басында Шағ атай ұ лысынан шық қ ан хан отырды. Моғ олстандағ ы хандар династиясының негізін салушы Шағ атай Тоғ лық Темір. Хан мемлекеттегі барлық биліктің тұ тқ асын қ олында ұ стады. Ол мемлекеттің жоғ ары басшысы рстінде ішкі жә не сыртқ ы саясат мә селелерін жеке шешті. Ұ лыстар мен ө лкелердің басшыларын тағ айындады немесе ұ лыстар мен ө лкелерді кө ң ілі қ алағ ан адамдарғ а мемлекет алдындағ ы ең бегі ү шін сұ йырғ ал ретінде сыйлап та жіберді.

Хан жоғ арғ ы қ олбасшы ретің де соғ ыс жағ дайында ә скерді жорық тарғ а бастады. Моғ ол хандары жастайынан соғ ыс ө нерін жоғ ары дә режеде мең герді.

Салық тың зекет, ұ шыр, харадж, калан, купшур, баж сияқ гы толып жатқ ан тү рлері ханның, ұ лыс басшыларының қ азынасын толтырды.

Ақ Орда ыдырағ ан соң Қ азақ станның Орталық, Шығ ыс, Солтү стік бө лігін, Сібірдің ү лкен аймағ ын Ә білхайыр хандығ ы (1428-1468 ж. ж. ) алып жатты. Ә білхайыр Жошының Шайбан атты ұ лынан тарағ ан ү рпақ. Бү л хандық гы тарихта кө шпелі ө збек хандығ ы деп атап кеткен. Хандық тың шекарасы кең іп Сырдарияның тө менгі ағ ысына дейін жетгі. Астанасы Сығ анақ қ аласы болды.

Ә білхайыр хандығ ының саяси қ ұ рылысы Ақ Орда мен Моғ олстанғ а ұ қ сас болды. Мұ нда алғ ашқ ы кезең де мық гы қ аруланган кө п ә скер болды. Хандық ішкі қ айшылық гардан ыдырап кетті.

Ақ Орда ыдырағ ан соң оның орнында пайда болғ ан мемлекетгік кұ рылымның бірі Ноғ ай Ордасы болды. Ноғ ай Ордасының негізін салушы Алтын Орданы 15 жылдай билеген (1396-1411 ж. ж. ) Едіге болып есептеледі. Едіге Алтын Орданы билегенімен хан деген атақ ты алмағ ан, Шың ғ ыс ә улетінен хан ұ стағ ан. XV ғ асырдың ортасына қ арай Едігенің ұ лы Нұ раддиннің (1426-1440 ж. ж. ) кезінде Ноғ ай Ордасы дербес елге айналды.

Ноғ ай Ордасы Батыс Кдзақ стан жерінің ұ лкен бө лігін, Еділ мен Жайық ө зендерінің арасын алып жатты. Алғ ашында оны " маң ғ ыт жұ рты" деп атады.

Ноғ ай Ордасының бірнеше ерекшеліктері болды. Мұ нда Шың гыс ә улеті емес, Едіге ә улеті биледі. Сондық ган болу керек Ноғ ай Ордасының басшысын хан емес би деп атады. Қ оғ амдық -саяси қ ұ рылыстың басқ а жақ тары мен шаруашылық, тұ рмысы басқ а кө рші мемлекеттерге ұ қ сас болды.

Би мемлекет басшысы болды. Ол Едіге ә улетінен шық ты. Биді Ү лкен кең ес — Қ ұ рылтай сайлады. Ү лкен кең ес- елдегі жоғ арғ ы кең еске Едіге ә улетінің мырзалары, басқ а да ә скер басы, таң даулы адамдар кірді. Би ө з кезегінде кө мекші орган Кіші кең есті сайлады.

Бидің жанында қ арадуан деп аталатын басқ ару органы- шенеуніктік аппарат болды. Бұ л орган сондай-ақ соттың рө лін де атқ арды. Ұ лыстарда жергілікті дуандар болды. Ордада басқ арудың басқ а да тө менгі органдары болды.

Ноғ ай Ордасы Астрахан хандығ ын Ресей басып алғ ан соң (XVI ғ асырдың ортасы) бірнеше бө ліктерге бө лініп кеггі. Оның Қ азақ стан жерінде тұ ратын тайпалары Кіші Жү здің кұ рамына кірді.

Тақ ырып №5. Қ азақ хандығ ының пайда болу себептері мен қ оғ амдық қ ұ рылысы. Қ азақ хандығ ының ә леуметтік топтары.

XV ғ асырдың ортасында Казақ стан территориясында аса маң ызды тарихи оқ иғ а болды. Қ азақ хандығ ы атты жаң а мемлекет пайда болды жә не осы мемлекеттің негізгі тұ рғ ындары қ азақ халқ ы этнос ретінде қ алыптасты. Қ азақ хандыгы да казақ халқ ы да шет жерден келіп қ оныстанғ ан жоқ. Қ азақ стандағ ы бұ ғ ан дейін осы ө ң ірде ө мір сү рген ежелгі гұ н, ү йсін, қ аң лы мемлекеттерінен бастап Ақ Орда мен Ә білхайыр хандығ ына дейінгі мемлекеттердің заң ды жалғ асы ретінде дү ниеге келді. Қ азақ халқ ы да осы ө ң ірде ө мір сү рген оң дағ ан рулар, тайпалар мен халық птардың " қ азақ " деп аталатын этносаяси топқ а қ айтадан топталуьшынан қ ұ рылды. Осы ұ лан-байтақ жердің бү гінгі иегері қ азақ халқ ы мен оның атымен аталғ ан мемлекет Қ азақ хандығ ы осылай тарих сахнасына шық гы.

Қ азақ хандығ ының негізін салушылар Керей жә не Жә нібек хандар болды. 1456 жылы Керей мен Жә нібекке қ арағ ан 200 мың дай адам Ә білхайыр хаң дығ анан іргесін бө ліп, Моғ олстанғ а қ арасты Шу мен Қ озыбасы ө ң іріне орда тікті. Бір кезде қ аһ арлы болғ ан Ә білхайыр ханның олардың жолын кесуге мұ ршасы болмады. 1468 жылы қ азақ гарды шабуғ а ү лкен қ олмен аттанғ ан Ә білхайыр жорық ү стінде қ аза тапты. Оның хандығ ы ыдырады. Ә білхайыр хандығ ы кұ рамың дағ ы халық гар мен қ азақ хандығ ы қ ұ рамындағ ы халық тар бірың ғ ай болғ андық тан ешқ андай ұ рыс-соғ ыссыз олар бірігіп кетті де бү кіл жерлер қ азақ хандығ ына қ арады. Халық бұ дан былай қ азақ тар деген атақ ты мә ң гі иеленді.

Ә білхайырдың хандығ ын қ айта қ ұ руғ а талпынғ ан оның немересі Мұ хаммед Шейбани хан 30 жылдай қ азақ хандығ ымен соғ ысып нә тиже шығ ара алмай Орта Азиядағ ы Бабыр ұ рпақ гарын ығ ыстырып ө збек хандығ ының негізін қ алады. Оның соң ынан ілескен кө шпелі тайпалар ө збектер деп аталып соның негізінде ө збек халқ ы қ алыптасты. Кө шпелі ө мір сү рген бауырлас бір халық гың қ азақ жә не ө збек халқ ы болып, қ азақ жә не ө збек мемлекеті болып екіге бө лінгені де оны XV-XVI ғ асырдың шегінде ө тті.

Қ азақ хандығ ы ө зінің дамуында екі кезең ді ө ткізді. Бірінші кезең XV ғ асырдың ортасы - XVIII ғ асырдың 20-жылдары немесе біртұ тас қ азақ хандығ ының кезең і.

Екінші кезең XVIII ғ -ң 20 ж. ж. 1864 жылғ а дейінгі казақ хандық гарының жә не олардың жойылу кезең і.

Бірінші кезең де қ азақ хандығ ы мемлекет ретінде дү ниеге келіп оның территориясы анық талды. Қ азақ халқ ы қ алыптасып, оның тү рік дү ниесі негізінде пайда болғ ан ө зіндік тілі, мә дениеті, ө нері, ғ ылымы, ә дебиеті, тұ рмысы, шаруашылығ ы мен қ ұ қ ығ ы қ алыптасты. Қ азақ хандығ ы ө зінің кемеліне келіп, ә лемге танылды.

Екінші кезең де біртұ тас қ азақ хандығ ы этникалық -территориялық негізде ү шке Ұ лы жү з, Орта жү з жә не Кіші жү з деп аталатын формальды хандық гарғ а бө лінді. Тек Абылай хан кезінде (1771-1781 жылдары) біртұ тастық қ а қ айта қ ол жетті.

Бұ л кезең де қ азақ хандық тары тә уелсіздігінен айырылып Ресей империясының отарына айналды.

Қ оғ амдық -саяси қ ұ рылысы. Қ азақ қ оғ амы тү рлі ә леуметтік топтар мен таптардан феодалдар мен феодалғ а тә уелді шаруалардан тұ рды. Патриархалдық қ ұ лдық ө мір сү рді.

Қ азақ қ оғ амында артық шылық тарды пайдаланатын ү стем тап ө кілдеріне хандар, сұ лтандар, байлар, билер, батырлар, дін ө кілдері, тархандар жатты. Феодалдарғ а тә уелді топтарғ а шаруалар, тө лең гіттер, қ ұ лдар, жатақ тар жатты.

Тақ ырып №6. Қ азақ қ оғ амының ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ығ ы.

Қ азақ тардың қ ұ қ ық тық жү йесін ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ығ ы қ ұ райды. Бұ л жү йені " адат" деп атады. Адат заң дастырылғ ан ә дет-ғ ұ рып нормалары. Бұ л нормалар қ азақ қ оғ амының барлық жақ гарын реттеп отырды. " Адат" араб тілінде ә дет-ғ ұ рып деген ұ ғ ымды білдіреді. " Адат" ө те ерте кезден бастау алып, кө птеген ө згерістермен жә не толық гырулармен қ азақ қ оғ амындағ ы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1917 жылғ а дейін ө мір сү рді. Дегенмен " адаттың " кү қ ық гық институттары ғ асырлар барысында ү лкен ө згерістерге ұ шырамады.

Қ азақ тардың ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ығ ы мынадай ерекше белгілермен сипатталады:

1. Рулық, патриархалдық ә дет-ғ ұ рыптардың ұ зақ сақ талуынан керінетін консерватизмі.

2. Қ азақ ә дет-ғ ұ рып кұ қ ығ ы барымта, қ анғ а-қ ан, жанғ а-жан, ә мең герлік, ө з бетімен сот ұ йымдастыру сияқ ты ө тпелі институттардың сақ талуын қ амтамасыз етті. Бұ л институтгар қ азақ қ оғ амында жә не оның қ ұ қ ық гық жү йесің де ерекше орын алды. Қ оғ амдық пікір бұ л институттарды айыптамады.

3. Ә дет-ғ ұ рып кұ қ ығ ы бойынша қ ылмыстық істер мен азаматтық істердің арасындағ ы айырмашылық тарғ а ерекше мә н бере берілмеді.

4. Жерге жеке меншік қ ұ қ ығ ының болмауы; қ оғ ам мү шелерінің қ ұ қ ық тық жағ ынан тең дігі қ азақ аристократиясының артық шылығ ымен ұ штастырылды.

5. Жазаның тү рлері салыстырмалы тү рде гуманды сипатта болды.

6. Қ ұ қ ық тық жү йе мен оның нормалары демократиялық жә не компромистік сипатта болды.

Меншік кұ қ ығ ы. Қ азақ қ оғ амында малғ а жеке меншік адат нормаларымен реттеліп отырды. Азаматтардың сатуғ а, айырбастауғ а, сыйлауғ а жә не мұ рағ а қ алдыра алатын мү лкінің бә рі де жеке меншік заттары болып табылды.

Жерге жеке меншік XIX ғ асырғ а дейін болмады. Жер адат бойынша қ ауымның меншігі деп есептелді. Кауым ретінде негізінен рулық бірлестік танылды. Шын мә нінде қ ауымның немесе рудың атынан жерге, жайылымдарғ а билікті қ ауым басшысы, ру басшылары сұ лтандар, билер жү ргізді.

Жерге жеке меншіктің болмау себебі де кө шпелі мал шаруашылығ ына негізделген экономикалық қ атынастарда жатса керек. Орасан зор кө лемдегі жайылымдарды меншік иелеріне бө лудің ешқ андай мә ні болуы мү мкін емес еді. Тек қ ыстаулар ғ ана XVIII ғ асырда феодалдардың жеке меншігіне кө ше бастады.

Жерді жеке меншікке бёру Бө кей ордасында (1801 жылы қ ұ рылғ ан) болды. Мұ нда ханның жарлыгымен оның туыстары мен ірі феодалдарғ а ү лкен мө лшерде жер таратылды.

Адат бойынша жерді сату, сыйғ а беру, мұ рағ а қ алдыру туралы қ ұ қ ық гар ешкімге берілмеді. Жер бү кіл қ азақ халқ ының байлығ ы деп есептелді.

Жер мен қ атар жолдар, ө зендер, таулар, аң жә не балық аулайтын мекендер де қ оғ амдық меншік болып есептелді.

Жерден табылғ ан қ азына-байлық оны кім тапса, соның меншігі болып табылады. Қ азақ даласында ескі обалардан қ азына байлық іздеген оқ иғ алар кө п болғ ан.

Міндеткерлік қ ұ қ ық тар. Қ азақ қ оғ амында келісім-шарттар ауызша жү ргізілді. Келісім-шарт жү ргізудің ө з шарты болды. Келісім шарт жасау уә де беру, ант беру, куә лердің алдында келісім жасау т. б. жолдар арқ ылы жасалды. Келісім уә десін орындамағ андар сенімсіз адамдар ретінде қ оғ амдық пікір арқ ылы айыпталатын.

Малды қ арызғ а алғ ан кезде қ арызғ а алушының туыстарының бірі ол ү шін кепілдік береді. Қ арызғ а алушы қ арызын ө тей алмағ анда кепіл болғ ан адам ө тейді. Қ арыздың мерзімі ө зара келісім арқ ылы анық талады. Ол кө біне осы кұ зден келер кү зге немесе кө ктемнен кө ктемге дейін жасалатын. Мұ ндай келісімдер екі не одан кө п куә лар алдында жасалды.

Мү ліктік жә не жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды. Қ арызғ а алғ ан малдың ө темі тө лімен қ оса қ айтарылатын. Адат бойынша карыз егесі міндетін ө тей алмағ ан жағ дайда оның қ арызын туыстары немесе сол рудың, ауылдың адамдары қ айтаруга тиіс болды.

Келісім-шарттың ерекше тү рі — айырбас. Айырбас затгарды қ олма-қ ол ауыстырғ анда жасалды. Айырбас немесе сауда жағ дайында ө лшем бірлігі ретінде мал есептелді. XIX ғ асырғ а дейін ақ ша ө лшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.

Сауын. Келісімнің ерекше тү рі. Ауқ атты адамдар кедей руластарына сү тін сауып пайдалану ү шін уақ ытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр ретінде берілді. Алғ ашында сауын беру руластардың бір-біріне ө зара кө мегі ретінде есептелді. Кейінірек сауын кедей қ оғ ам мү шелерін ауқ атты адамдарғ а тә уелді етудің ә дісі ретінде қ олданылды.

Кө шпелі ө мірдің жә не рулық қ атынастардың ерек-шеліктеріне қ арай туындағ ан аманат-мал, жылу жинау, жұ ртшылық, асар жасау, соғ ым беру жә не сыбағ а тарту, тү рлі сый-сияпаттар жасау сияқ ты міндетті сипат алғ ан ә дет-ғ ұ рыптар болды.

Аманат-малды бай мал иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде пайдалануғ а берді.

Жылу жинау. Жұ тқ а ұ шырағ ан немесе стихиялық апатқ а ұ шырағ ан қ оғ ам мү шелеріне руластарының, ауылдастарының мал немесе мү лікгей беретін жә рдемі. Жылу мү лкі қ арыз болып есептелмеген.

Жұ ртшылық карызғ а батқ ан, қ арызын тө лей алмай қ алғ ан қ оғ ам мү шесіне руластары жә не туыстары тарапынан малдай немесе мү ліктей беретін жә рдемі. Мұ ндай жағ дай ә ркімнің басына тү суі мү мкін болғ андық ган кө пшілік оғ ан толық тай қ атысатын.

Асар жасау ә дет-ғ ұ рпы қ оғ ам мү шелерінің бір-біріне жә рдем беру мақ сатында жасалғ ан. Асар шө п шабу, қ ұ дық, арық қ азу, жол салу, қ ыстау ү йлерін тұ рғ ызу сияқ гы ү лкен жү мыстарды ұ йымдастырғ анда жасалады.

Соғ ым беру. Қ атардағ ы қ азақ тар кү здің соң ы қ ысқ а карай сү лтандарғ а, билер мен басқ а да атқ амінерлерге сойыс малын немесе мал етін беретін. Соғ ымды хан сұ лтандарғ а беру міндетті болғ ан. Кедей адамдар соғ ымғ а мал етінің бір бө легін де беретін. Соғ ым арқ ылы хан, сұ лтандардың қ ысқ ы азығ ы даярланатын.

Сыбағ а тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұ лтан билерге берілетін тарту. Сыбағ аны казақ тар қ ұ да-жекжат сияқ ты басқ а да жақ ын адамдарына беретін. Сыбағ аны ү йге қ онақ етіп беруге де болады. Қ ү рметке ие болғ ан қ азақ тар ү шін ө здеріне сыйлағ ан сыйлық тан бас тарту жө нсіз ә рекет болғ ан.

Отбасы-неке қ ұ қ ығ ы. Отбасы-неке ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ығ ы терең ірек зертгелген сала. Қ азақ қ оғ амының негізі ру болса, рудың негізі отбасы болды.

Отбасының басшысы ер адам болды. Казақ тардың ү лкен отбасы ә кенің, балалардың, тә уелді жақ ын туыстардың, малшылар мен қ ұ лдардың отбасынан тү рды. Бай феодалдардың ә р ә йелі бір отау, кейде ауыл болып тұ рды. Мұ ндай жағ дайда бірнеше ауылдар отбасылық -ауылдық қ ауымды қ ұ рды.

Отбасы басшысы ер адам адат бойынша артық шылық қ ұ қ ық пен пайдаланды. Отбасының ә йел мү шелерінің кұ қ ығ ы шектеулі еді. Ер адам отбасы мү лкінің иегері болып танылды ә рі отбасы тірлігі ү шін жауап берді. Ол басқ а отбасы мү шелерін жазағ а тарта алды. Бірақ ә ке баласына беретін еншіден, қ ызына беретін жасаудан бас тарта алмады. Ұ лына енші, қ ызына жасау беру ә кенің міндеті ә рі парызы болды. Мұ ның ө зі адаттың ә рбір отбасы мү шесінің қ ұ қ ығ ын қ орғ ағ андығ ын кө рсетеді.

Мұ рагерлік қ ұ қ ығ ы. Мұ рағ а қ алдыру жазба жә не ауызша ө сиет тұ рінде жасалды. Ауызша ө сиет болғ анда куә лер катыскан. Ә дет-ғ ү рып қ ү қ ығ ы бойынша ә ке мү расына иелік ететіндер оның балалары, ә йелдері, ағ а-інілері, жақ ын туыстары болды.

Мұ ра ретінде мал, қ ыстау, ү й-жай, ақ ша жә не жесір калып отырғ ан. Ер адам қ артайып ө лгенде, оның ұ л-қ ыздары ү йленіп, бө лініп кетсе оның мал мү лкіне енші алмағ ан кенже баласы ие болады. Ә ке жастай ө ліп, артында жас балалары мен жас ә йелі қ алса, ә менгерлік ә дет бойынша ө лген адамның жақ ын туыстарының бірі оның ә йеліне ү йленіп балаларын қ амқ орлығ ына алады да мал-мү лкіне заң ды тү рде иелік етеді.

Адат ә ке мұ расын ә діл бө луге, осы негізде балалар мен туыстар арасында алауыздық тумауғ а ерекше кө ң іл бө лген. Мұ раны бө лу адатты басшылық қ а альш, ә рбір нақ гы жағ дайда қ айтыс болғ ан адамның, туыстарының, ел ақ сақ алдарының араласуымен жү зеге асып отырғ ан.

Мұ рагерлік қ ү қ ық қ ыздардың қ ү қ ығ ын қ орғ ап отырғ ан. Мұ ра бө лудің мынандай тә ртібі туралы деректер бар: мұ раның сегізден бір бө лігі жесірге тиесілі; он екіден бір бө лігі қ айтыс болғ анның ә кесіне тиесілі; он екіден бір бө лігі ә кенің барлық ә йелдеріне тиесілі.

Мұ раның қ алғ ан бө лігі ұ лдары мен қ ыздары арасында бө лінеді. Ұ лдың ү лесі қ ыздан екі есе артық болады.

Қ ылмыстық ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ығ ы. Адат бойынша қ ылмыстық істер мен азаматтық кұ қ ық бұ зушылық тың арасы ерекше бө лінбеді. Қ ылмысты казақ тар " жаман іс", " жаман сө з" деп те атады. " Айыпкер" ретінде тек қ ылмыс істеген адам ғ ана емес, оның туыстары, руы да есептелді. Сондық тан қ азақ тар арасында бір адамның қ ылмысы ү шін бү кіл рудың, туыстарының ү жымдық жауапкершілігі қ арастырылды.

Саяси, қ оғ амғ а қ арсы қ ылмыстар туралы ұ гымдар болмағ анымен, ханғ а, сұ лтандарғ а қ арсы қ ылмыстық ә рекеттер катаң жазаланды. " Жеті жарғ ыда" сұ лтандар мен қ ожаларғ а қ арсы қ ылмыстар ерекше жазаланып, оларғ а тө ленетін қ ұ н жай адамдардан жеті есе артық болды. Билерге қ арсы қ ылмыстарды да қ атаң жазалайтьш нормалар пайда болды.

Адат қ асақ ана жасағ ан, абайсызда жасағ ан қ ылмысты терең айырмады. Мұ ның себебі қ андай да болмасын қ ылмыстың орнын қ ұ н тө леу арқ ылы материалдық жағ ынан толтыруғ а байланысты болса керек. Қ асақ ана жә не абайсызда жасалғ ан ә рекеттер XVIII-XIX ғ асырларда терең деп айырыла бастады.

Сот жә не сот ісін жү ргізу. Қ азақ қ оғ амында адат бойынша сот билігін хан, сұ лтандар жә не билер жү ргізді. Хан мен сұ лтандардың қ арауында аса маң ызды қ ылмыстық жә не азаматтық істер жатты. Олардың қ атарында барымта, руаралық, ауыларалық даулар, жер дауы, сұ лтандар мен билік басындағ ылардың ө лімі, сұ лтандар арасындағ ы даулар болды. Аса маң ызды істер билердің араласуымен жү рді жә не қ алың кө пшілік алдында ө тті.

Қ азақ хандығ ы дә уірінде билерді ешкім сайламағ ан жә не тағ айындамағ ан. Билер ө з білімі жә не тә жірибесі арқ асында мойындалып, оларғ а билік сұ рап халық гың ө зі келетін.

Би ө зіне келген істі қ арауғ а міндетгі болды, қ арамай тастауғ а қ ұ қ ығ ы болмады. Биді тандау талапкердің қ олында болды.

Би сотқ а жан-жақ ты дайындалатын. Талапкер мен жауапкер бидің алдына қ амшыларын тастап, істі карауғ а келісім беріп отырады. Қ амшы тастаудың ү лкен процессуалдық маң ызы болды. Одан кейін екі жақ та биден бас тарта алмайтын.

Сот ашық тү рде екі жақ ты, куә лерді тың дау арқ ылы жү рді. Сотқ а келмей қ алғ ан жақ тың ө кілін бидің зорлап алдыруғ а қ ү қ ығ ы болды.

Сотқ а куә лер тартылды. Ерлі-зайьштылардың бір-бірінің кө зіне шө п салғ андығ ын дә лелдеу ү шін 4 куә, қ алғ ан істерге 2 куә қ ажет болды. Куә лер бидің алдында ант беруі тиіс болды. Ә йелдер, 15-ке толмағ андар, шариғ аттан хабары жоқ тар, бұ рын айыпты, ақ ыл-есі кемдер, қ ылмысты болғ андар куә бола алмағ ан.

Куә лері болмағ ан кү рделі істерде ант беру институты қ олданылғ ан. Антты талапкер мен жауапкер емес, олар ү шін олардың беделді ә рі белгілі туыстары берді. Егер айыпталушы ү шін ешкім ант бермесе, ол жауапты ретінде жазағ а тартылган.

Билер сотының шсшімі ауызша тү рде кө пшіліктің алдында жарияланатын. Сот талқ ылауы екі жақ ты " алажіпті ү зу" деген дә стү рмен аяқ талатын.

Тақ ырып №7. Қ азақ станның Ресейге қ осылуы жә не оның саяси- қ ұ қ ық тық салдары

Кіші жү здің ханы Ә білхайыр 1726 жылы Ордабасыдағ ы бү кілқ азақ гық жиында қ азақ ә скерлерінің бас қ олбасшысы болып сайланды. Бірақ ол барлық қ азақ тардың ханы болғ ысы келді. 1729 жылғ ы қ азақ тар шешуші жең іске жеткен соң да, сол жылғ ы Орта жү здің ханы Болат қ айтыс болғ ан соң да бү кілқ азақ тың ханы бола алмады. Ә білхайыр хан енді Ресейге арқ а сү йеп, ө з позициясын нығ айтпақ болды.

Осылай Ә білхайыр хан Ресей патшасы Анна Ионовнағ а Ресейдің қ ол астына алу туралы жасырын хат жазды. Жоң ғ арлардың ү здіксіз шабуылдары да Ә білхайырдың ә рекетіне тү рткі болды.

1731 жылы 19 ақ панда патша Анна Ионовна Кіші жү здің Ресейдің қ ол астына кіргені туралы грамотағ а қ ол қ ойды. Онан соң қ азақ даласына А. И. Тевкелев бастағ ан патшаның елшілігі шығ ып 1732 жылы 10 қ азанда Ә білхайыр хан жә не 27 рубасы сұ лтан, батырлар Кіші жү здің Ресейге қ осылуы туралы юридикалық актіге қ ол қ ойып, ант берді. Осы жылы 21 қ арашада тағ ы да 30 рубасы ант берді.

" Игельстром реформасы" деген атпсн енген Орынбор генерал-губернаторы Игельстромның ә рекеті Сырым Датұ лы бастағ ан кө терілісті ө з мақ саты тү рғ ысында пайдалану еді.

Реформа бойынша билік рубасы старшындарғ а ө тті. Бірақ расправолар да, шекаралық сот та қ алыпты жұ мыс істей алмады. Оғ ан себеп ық палы мық ты сұ лтандық топтың ә сері болды. Сө йтіп Екатерина II патша қ айта хан сайлауғ а келісім берді. Патша ө кіметінің Кіші жү зде хандық билікті жою туралы алғ ашқ ы қ адамы жү зеге аспады.

Абылай ханның реформалары. Абылай хан (1711-1781) қ азақ тарихында ерекше орын алатын қ айраткер. Абылай алғ ашында сұ лтан болғ анымен 40 жылдай билік еткен. Ол Орта жү здің ханы Ә білмә мбет қ айтыс болган соң 1771 жылы хан болып сайланды. Бү ғ ан дейін-ақ қ азақ гың ү ш жү зінің кө пшілік бө ліктері Абылайдың билігін мойындады. XVIII ғ асырдың 50-жылдары Абылайдың басшылығ ымен қ азақ жерлері жоң ғ арлардан тү гелдей азат етілді. Абылайдың ә скерлері Қ азақ станғ а басып кірген қ ытай басқ ыншыларының бетін қ айтарды. Қ ытай императоры Абылайды мойындады. Абылайдың басшылығ ымен Оң тү стік Қ азақ стан жерлері Қ оқ ан басқ шыларынан азат етілді.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 Следующая ⇒