Дәрістік сабақтар 4 страница

Дә ріс конспектілері

Тақ ырып №1. Қ азақ стан Республикасының мемлекет жә не қ ұ қ ық тарихының пә нi, ә дiсi, кезең дерi.

Қ азақ стан Республикасы егеменді тә уелсіз мемлекет. Оның ө з тә уелсіздігіне қ ол жеткізген кү ні 1991 жылғ ы 16 желтоқ сан. Осы кезең ге дейін де бұ л мекенде талай мемлекеттер шаң ырақ кө теріп, ө ркендегенін, кейін тарих сахнасынан біржола ө шкенін білеміз. Бұ л мемлекеттік бірлестіктер халқ ының басым бө лігі ежелгі тү рік халық тары болды. Тү рлі тарихи жағ дайларғ а байланысты мемлекеттер пайда болып, жойылып отырды, ал халық жаң а жағ дайғ а бейімделіп келді. Ежелгі сақ тайпалары, ғ ұ н, ү йсін, қ аң лы мемлекеттері мен тү рік қ ағ анаты дә уіріндегі мемлекеттер, Шың ғ ыс хан шапқ ыншылығ ынан кейін ө мір сү рген кө птеген мемлекеттер Қ азақ стан территориясын мекендеген халық гардың мемлекеттері болды.

Қ азақ халқ ының атауымен аталғ ан Қ азақ хандығ ы 300 жылдай ө мір сү рді. Міне осы мемлекеттердің бә рі де бү гінгі Қ азақ стан Республикасыньщ байырғ ы халқ ы — қ азақ тардың ә р кезең дегі мемлекеттік бірлестіктері болғ ан деп айта аламыз.

Қ азақ стан Республикасының мемлекет жә не қ ұ қ ық тарихы пә ні еліміздің территориясында ө мір сү рген тү рлі мемлекеттердің қ оғ амдық -саяси қ ұ рылысы мен қ ұ қ ық тық қ атынастарының даму ерекшеліктерін зерттейді. Бұ л мемлекеттердің негізі бір қ азақ халқ ы болғ андық тан, олардың саяси-қ ұ қ ық тық тарихы бү гінгі Казақ стан Республикасына тікелей байланысты болмақ.

Қ азақ стан Республикасының мемлекет жә не қ ұ қ ық тарихы тарихи жә не кұ қ ық тық ғ ылым болып табылады. Ол қ оғ ам тарихының бір бө лігі болғ андық тан мә дениет тарихы, ә дебиет тарихы, техника тарихы, т. б. салалық тарихи ғ ылымдармен қ атар тұ рады, тарих ғ ылымының жалпы зандылық тарын басшылық қ а алады.

Қ ұ қ ық тық ғ ылым ретінде ол Қ азақ стандағ ы мемлекет пен қ ұ қ ық тың тарихын, олардың ә рбір тарихи кезең дерге сә йкес заң дылық тары мен ерекшеліктерін, пайда болуы мен жойылуын хронологиялық реттілікпен зерттейді.

Қ азақ стан Республикасының мемлекет жә не қ ұ қ ық тарихы мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы, мемлекет жә не қ ұ қ ық тың жалпы тарихы, Қ азақ стан Республикасының Конституциялық қ ұ қ ығ ы т. б. салалық заң ғ ылымдарымен тығ ыз байланысты. Заң ғ ылымының кө рсетілген салалары тарихилық принципі тұ рғ ысынан Қ азақ стан Республикасы мемлекет жә не қ ұ қ ық тарихынан бастау алады ә рі болашақ та саяси-қ ұ қ ық тық тарихтың объектісіне айналады.

Тақ ырып №2. Қ азақ стан аумағ ындағ ы алғ аш қ ауымдық қ ұ рылыс жә не ә скери демократия. Сақ тайпалары. Ежелгі ғ ұ ндардың мемлекеті.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс адамдардың тарихының ең ұ зақ кезең і. Адамдар табиғ аттан бө лініп қ оғ ам болып ө мір сү ргенге дейін, миллиондағ ан жылдарды бастан ө ткеріп, тас дә уірі, мыс дә уірі, қ ола дә уірі сияқ гы ондағ ан мың жылдарғ а созылғ ан кезең дерді ө ткізді. Тарихты бұ лай дә уірлеу ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарьн пайдалануғ а жә не жетілдіруге байланысты болғ ан.

Адамдар бірден қ оғ ам болып ө мір сү рген жоқ, олар алғ ашқ ы кезде, тас дә уірінде тобыр ретінде ө мір сү рді. Тобыр тә ртіппен реттелмейтін адамдардың тобы. Табиғ аттың дү лей кү шіне оғ ан қ арсы бірігіп кү ресу кажеттігі адамдарды біріктірді. Мұ ндай тобырда кү штінің дегені болды немесе биологиялық кө рсеткіштер ү сгемдік етті. Тобыр жағ дайындагы некенің тү рі топтық неке болды.

Біртіндеп рулық қ оғ ам қ алыптасты. Рулық қ оғ амның басты ерекшелігі ол туыстас адамдардың қ ауымдастығ ы болып, ру ішінде некеге тұ руғ а тыйым салынды. Мұ ндай некені экзогамиялық неке дейді. Осылай рулық қ оғ амда биологиялық емес ә леуметтік кө рсеткіштер немесе алғ ашқ ы қ оғ амдық дә стү рлік тә ртіп ү стемдік қ ұ ра бастады.

Адамдар арасында тұ рақ гы неке мен отбасы қ алыптасты. Неке мен отбасы да ұ зақ эволюциядан ө тті. Олардың тү рлері туралы арнайы ә дебиеттерде айтылғ андық тан біз оғ ан тоқ талмаймыз.

Жақ ын рулардың бірлестігінен тайпалар қ ұ рылды. Ұ зақ ғ асырлар табиғ аттың дайын ө німдерін жинаумен жә не аң шылық пен айналысқ ан адамдар біртіндеп жер жә не мал шаруашылығ ына кө шіп, ө здері ө нім ө ндірушілерге айналды. Мұ ның ө зі басы артық ө німнің пайда болуына ә келді.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыста адамдар арасында шын мә ніндегі тең дік болды. Ру мү шелері бір-бірімен тең болды. Тайпаларғ а біріккен рулардың да мү мкіндіктері тең болды. Рулық қ оғ амдағ ы биліктің жоғ арғ ы органы ру мү шелерінің сайлап қ ойғ ан халық жиналысы болды. Жиналысты сайлап қ ойғ ан беделді ру ақ сақ алы басқ арды. Ру ақ сақ алының басқ а ру мү шелеріне ү стемдігі болмады. Барлық мә селелер ө зара келісіммен, ымырамен шешілетін.

Рулық қ оғ амғ а сай отбасын ғ ылымда патриархалдық отбасы дейді. Мұ ндай отбасында ер адамның -ә кенің билігі жү рді. Ер адам отбасын асыраушы ә рі ә улетті жалғ астырушы болып есептелді.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыста мемлекет те, қ ұ қ ық та болмады. Себебі рулық қ оғ амдық қ атынастар мемлекет жә не қ ұ қ ық сияқ ты қ ондырмаларды қ ажет етпеді. ө зін-ө зі басқ аратын рулық қ оғ амда қ ұ қ ық тың ролін моральдық, адамгершілік нормалар, ә дет-ғ ұ рыптар мендә стү рлер атқ арды.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың ыдырау кезең ін ә скери демократия кезең і деп атайды. Бұ л ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс мемлекеттің пайда болуы арасындағ ы кө пір іспеттес кезең.

Алтын адам дә уіріндегі жә не одан кейінгі сақ тайпаларында мемлекеттің белгілері болғ андығ ын кө реміз. Ең алдымен рулар ү лкен тайпаларғ а, тайпалар тайпалық одақ тарғ а бірікті. Осы тайпалық одақ тар алғ ашқ ы мемлекеттік қ ұ рылымдар болды. Оларды кө семдер немесе сақ тардың патшалары басқ арды. Сақ патшалары ә скер басшысы болып саналып, соғ ыс жә не бітім мә селесін, кө шіп-қ ону, кө рші елдермен қ арым-қ атынастарды реттеді. Сақ тайпаларындағ ы патшалық билік тек бір рудың қ олында болды. Кейде патшалардың рө лінде ә йелдердің де болғ андығ ын кө реміз. Есік қ орғ анынан табылғ ан Алтын адам аталып кеткен сақ тардың патшазадасы оларда мемлекеттік институттың кө п белгілерінің болғ андығ ын кө рсетеді. Сондай-ақ парсылардың ә йгілі Кир патшасын талқ андағ ан массагеттердің кө семі Томиристің де патшалығ ының мемлекеттік қ ұ рылымы белгілерінің болғ анын байқ ауғ а болады.

Б. э. д. 4-3-ғ асырларда сақ тарда мемлекеттіліктің ең басты белгілерінің бірі -жазу пайда болғ ан. Жазу мемлекетік қ арым-қ атынастың даму қ ажеттілігінен туатыны белгілі.

Қ азақ стан жерінде мекендеген алғ ашқ ы кө шпелі тайпалар одағ ының бірлестігі сақ тар алғ ашқ ы қ ауымның ыдырау, мемлекеттік қ ұ рылымдардың қ алыптасу дә уірі- ә скери демократия кезең інде ө мір сү рді. Сонымен қ атар сақ тарда мемлекеттің қ алыптасу белгілері де кең інен кездесті. Кө шпелі ө мірдің, сыртқ ы жаулармен кү рестің ық пал етуімен сақ тар бірлестігі ә лі де буыны бекімеген, ә скери демократиямен шектелген қ ұ рылым болды.

Қ азақ стан жерінде қ алыптасқ ан алғ ашқ ы мемлекеттік қ ұ рылымдардың бірі- ғ ұ ндардың мемлекеті. Бұ л кө шпелі тайпалар мемлекеттігінің алғ ашқ ы кө рінісі. Таза тү рік тілдес тайпалық бірлестіктер болғ ан ғ ұ ндар тарихта ө те терең із қ алдырды.

Б. э. д. 4-ғ асырда Қ ытай деректері алғ аш рет ғ ұ ндарды ө здерінің қ арсыласы ретінде атап, олармен болғ ан соғ ыстарда алма кезек жең істердің болғ анын жазады. Ғ ұ ндардың батыстағ ы кө ршілері сақ тар екендігі айтылады.

Ғ ұ ндардың империясы жоғ арыдан тө менге дейін тү гелдей ә скери жә не азаматтық биліктің жымдасқ ан ү лгісі болды. Тә ң ірқ ұ тының деспотиялық билігіне негізделген мемлекеттік аппарат тоқ таусыз жұ мыс істеді. Оның ү стіне ғ ұ ндардың империясы аса бай мемлекет болды. Ғ алымдардың есептеуі бойынша гү лденген дә уірде ә р адамғ а 19 бас мал, кү йзеліске ұ шырағ ан кезде 5-9 бас малдан келген. Оның ү стіне ғ ұ ндарғ а жаулап алғ ан жерлерден алым-салық пен сыйлық тар ү зіліссіз келіп жатты.

Ғ ұ ндардың қ ұ қ ық тық жү йесі туралы деректер тым мардымсыз. Мал отбасының меншігі болғ ан. ә р отбасы мал бағ атын белгілі бір территорияғ а ие болғ ан. Ол территорияны бү кіл ру болып қ орғ ағ ан. Ғ ұ ндарда ә мең герлік жү йе ө мір сү рген. Ұ рлық жасағ аны ү шін отбасы мү шелері тү гел жауап беретін. Осыларғ а қ арап ғ ұ ндарда ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ығ ы қ олданғ андығ ын байқ ауғ а болады.

Тақ ырып №3. Қ азақ стан аумағ ындағ ы ерте феодалдық мемлекеттер

4-ғ асырдың ортасында Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ стан жерінде ә лемдегі аса қ уатты империяның бірі Кө не Тү рік империясы қ ұ рылды. Сонымен қ атар жаң а этникалық тип-тү рік тілдес халық тардың іргесі қ аланды.

Бірінші қ ағ ан Қ ұ тлұ қ болды, оны Елтеріс қ ағ ан деп атады. Оның жақ ын кө мекшісі ә рі кең есшісі тү ріктердің тамаша ерлік істері мен ө сиеттерін қ ұ лпытастарғ а жаздырып қ алдырғ ан Тоныкө к болды. Қ апағ ан қ ағ анның тұ сында (691-716) екінші Тү рік қ ағ анаты ө зінің ә скери-саяси қ уатының гү лдену дә режесіне жетті. Тү ріктер солтү стік Қ ытайғ а бірнеше сә тті жорық тар жасады, қ идандарды, Енисей қ ырғ ыздарын талқ андап, Туваны бағ ындырды. Осылай Қ апағ ан қ ағ ан Орталық Азияның билеушісіне айналды. Оның ә скерлері Соғ ды жеріне дейін барды. Білге жә не Кү лтегін қ ағ андар-дың тұ сында да тү ріктердің қ уаты артып тұ рды. Ішкі соғ ыстардан 744 жылы Екінші Тү рік қ ағ андыгы қ ұ лап, Ашина ә улетінің билігі тоқ тады.

Тү рік қ ағ андары Ашина ә улетінен (династиясынан) тарағ андардан ғ ана сайланатын. Қ ағ андарды қ алыптасқ ан тә ртіп бойынша Он оқ тайпаларының беделді ө кілдері, ә скер басылар мен басқ а да беделді адамдардың жиыны сайлайтын. Тү ріктердің мемлекеті қ ұ лап, шетел басқ ыншыларына қ арсы кү ресті бастағ ан билеуші ә улеттің ө кілдері ө здерін қ ағ ан деп жариялағ ан кездері де болғ ан.

Қ ағ анның жанында қ ағ ан ә улетінің белді мү шелерінен, ә скер басылар мен ұ лыстар басшыларынан т. б. беделді қ оғ ам мү шелерінен тұ ратын қ ағ ан кең есі болғ ан. Кө не дә стү р бойынша қ ағ ан ө зін орнынан сырғ ытып жіберуге қ ұ қ ылы кең естің шешімін жоқ қ а шығ ара алмайтын. Қ ағ анның билігін осылай шектеу мемлекеттің тек алғ ашқ ы кезең інде орын алғ ан болса керек. Қ ағ ан шынында мү шелерін ө зі тағ айындайтын қ ағ ан жанындағ ы кең еске ешқ андай тә уелді болмағ ан.

Қ ағ ан билігі билеуші ә улет ішінде мұ рағ а беріліп отырғ ан. Биліктің атадан балағ а ғ ана емес, ағ адан жасы ү лкен ініге берілу дә стү рі осы Тү рік қ ағ андық тары тұ сында қ алыптасқ ан. Биліктің дә л кімге берілуі кө п жағ дайда нақ гы қ алыптасқ ан ә леуметтік- саяси жағ дайғ а қ арай шешіліп отырғ ан деп тұ жырымдауғ а болады.

Кө не Тү рік қ ағ анаттарында қ алыптасқ ан хан сайлаудың мұ ндай дә стү рі кейін қ азақ хандарын сайлау кезінде жалғ асты.

Тү рік қ ағ анатында қ ағ аннан соң ұ лығ, жабғ у, тегін, шад, елтебер, тархан, бек, бұ йрық, тұ тық т. б. сияқ гы кө птеген лауазым иелері болғ ан. Осығ ан қ арағ анда қ ағ андық та кө п сатылы билік органдары болса керек. Жабғ у, тегін, шад сияқ гы жоғ ары лауазымдарғ а қ ағ анның балалары мен туыстары тағ айындалды.

Тү рік қ ағ андығ ында қ ағ аннан бастап ру-тайпа бастығ ы бектерге дейін жиырма сегіз дә режелі лауазым иелері болғ ан.

Тү рік қ ағ анаттары сол кезең ү шін дамығ ан мемлекеттік қ ұ рылыс жағ дайында ө мір сү рді. Оның мемлекеттік аппаратында кө птеген лауазым иелері қ ызмет етті.

Карлұ қ, Оғ ыз, Қ имақ, Қ ыпшақ, Карахан мемлекеттерінің, Найман жә не Керей ұ лыстарының қ оғ амдық -саяси қ ұ рылысы.

Тү рік канағ аттарынан соң Қ азақ стан территориясында Қ арлұ қ мемлекеті (756-940), Оғ ыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ -ң басы), Қ имақ қ ағ анаты (ІХ-ХІ ғ -ң басы), Қ арахан мемлекеті (942-1210), Қ арақ ытайлар мемлекеті (1228-1213), Найман жә не

Керей ұ лыстары, Қ ыпшақ хандығ ы (XI ғ -ң басы - 1219) сияқ ты мемлекеттер ө мір сү рді. Бұ л мемлекеттерді тү рік қ ағ анаттарының заң ды жалғ асы деуге болды. Себебі тү рік қ ағ анатындағ ы халық тар кейіннен осы мемлекеттердің қ ұ рамына кірді. Олардың қ оғ амдық -саяси қ ү рылысы, шаруашылығ ы мен тұ рмысы, мә дениеті, діни наным-сенімдері де ұ қ сас болды. Тү ргеш, сонан соң Қ арлү қ қ ағ ан-дық тары кезінде Қ азақ станғ а ислам дінін таратушы араб ә скерлері кірді. Карахан мемлекетінде ислам мемлекеттік дінге айналды.

Қ арлұ қ қ ағ андығ ы (756-940) VIII ғ асырдың ортасында тү ргештердің орнын басу ү шін қ арлұ қ тайпалары мен оғ ыздардың кү ресі нә тижесінде пайда болды. Бұ ғ ан дейін қ арлұ қ тар Монғ олия жерінде тұ рғ ан еді. 766 жылы Жетісу қ арлұ қ тарғ а қ арады. Сонан кейін қ арлұ қ тар шекарасын шығ ыста Қ ашғ арғ а, оң тү стікте Ферғ анағ а дейін созды. Қ арлұ қ тардың мемлекетінің қ ұ лауына ішкі тартыстар жә не сыртқ ы жағ дайлар себеп болды.

Оғ ыздардың басшыларының қ атаң салық саясаты халық тың наразылығ ын тудырды. Бір жағ ынан селджуктердің, екінші

жағ ынан қ ыпшақ тардың соқ қ ысынан оғ ыздардың мемлекеті XI ғ асырдың басында қ ұ лады.

Қ имақ қ ағ анаты (ІХ-ХІ ғ -ң басы). IX ғ асырда Алтай мен Сырдария аралығ ындағ ы кө птеген тайпаларды біріктірген Қ имақ мемлекеті пайда болды. Бұ л мемлекеттің саяси ядросы шығ ыс Қ азақ стан жерінде тарағ ан имақ (қ имак) тайпасы болды. Қ имақ одағ ы алғ ашында 7 тайпадан тұ рды. Кейінірек 12 тайпағ а жетті. Қ имақ тар бірлестігі конфедерациялық мемлекет болды.

Қ имақ тардың басшысын алғ ашында шад-тутук, онан кейін жабғ у, қ ағ ан деп атады. Қ ағ анның қ олында біршама билік болды. Ол тайпаларғ а ө з ө кілдерінен басшылар тағ айындады. Соң ынан қ имақ тардың 11 тайпаларының басшылығ ы мұ рағ а қ алдырылды. Осылай ұ лыстық -тайпалық жү йе қ алыптасты. Мұ ның ө зі жергілікті тайпа басшыларының сепартизмін кү шейтті. Олардың кейбірі орталық билікке жартылай бағ ынғ ан хандарғ а айналды да ың ғ айлы кезде мемлекеттік билікті тартып алуғ а бейім тұ рды.

XI ғ асырдың басында Қ имақ конфедерациясындағ ы қ ыпшақ тайпаларының кү шеюіне байланысты қ имақ мемлекеті қ ұ лады.

Қ азақ стан мен Орта Азияда терең із қ алдырғ ан елдің бірі Қ арахан мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Қ арахан мемлекетінің шекарасы шығ ыста Қ ашқ арғ а, оң тү стікте Мавереннахрғ а, солтү стікте Балқ аш кө ліне, батыста Хорезмге дейін созылып жатқ ан ірі ел болды.

Қ ыпшақ хандығ ы (XI ғ -ң басы - 1219). XI ғ -ң басында Қ имақ қ ағ андығ ы қ ұ лағ ан соң, саяси билік қ ыпшақ тайпаларының қ олына ө тті. Сө йтіп қ ыпшақ хандығ ы қ имақ қ ағ анатының жалғ асы іспеттес болды. Қ ыпшақ орасан ү лкен территорияны алып жатқ ан халық (этнос) ретінде қ алыптасты. Қ ыпшақ даласын Дешті-Қ ыпшақ деп атады. ХІІ-ХІІІ ғ асырларда қ ыпшақ гар мейлінше кү шейді. Олар Ертістен Жерорта, Қ ара тең ізге дейін жетгі. Оң тү стікте Хорезм мемлекеті мен Кавказғ а дейін жетті. Осы кезең де тү ркі тілдес тайпалардың басым бө лігі " қ ыпшақ гар" деп аталды.

Дешті-Қ ыпшақ екі қ анатқ а бө лінді. Батыс қ ыпшақ тары Еділден батысқ а қ арай созылғ ан жерлерді жайлады. Оларды тоқ саба руынан шық кан ә улет биледі. Шығ ыс қ ыпшақ гары Ертіс пен Еділ ө зендері арасын жайлады. Мұ нда елбө рілі руынан шық кэн ә улет биледі.

Қ ыпшақ қ оғ амындағ ы жоғ ары мемлекет билеушісі хан болды. Хан ә скери жә не азаматтық билікті қ олында ұ стады. Ханның ставкасы Орда деп аталды. Ханның билік етуші аппараты кө п сатылы басқ ару органдары арқ ылы мемлекетті басқ арып отырды. Оң қ ол деп аталғ ан батыс қ ыпшақ тарының орталығ ы Жайық ө зенінің бойындағ ы Сарайшық қ аласының орнында болды. Сол қ анат немесе Шығ ыс қ ыпшақ тардың орталығ ы Сығ анақ та орналасты. Хандық тың орталығ ы -хан ордасы Торғ ай даласында кө шіп қ онды Ханнан кейін тархан, баскақ, бек т. б. лауазым иелері болды. Оларды хан тағ айындайтын. Қ ыпшақ мемлекетінде ә скердің ролі ерекше болды. Ру-тайпа басшылары ө з дә режесіндегі ә скер басшылары болып есептелді.

Наймандар мен керейлердің ү лыстары Алтай, Ертіс, Монғ олия жеріне созыльш жатты. Наймандар мен керейлер қ атар жатқ ан кө шпелі тайпалар. 840 жылы Ұ йғ ыр мемлекеті қ ұ лағ ан соң, наймандар мен керейлер кү шейе бастады да кө шпелілер конфедерациясының қ ұ рылуы басталды. Алғ ашында наймандар мен керейлер бірге болғ ан. Олардың бірлескен ханы далай-хан деп аталды. 1092- жылы керейлер мен наймандар Ляо империясының кұ рамына еніп, оның қ ұ рамында 1125 жылғ а дейін болды.

1125 жылы керейлер, 1143 жылы наймандар ө здерінің тә уелсіз хандық тарын қ ұ рды. Керей хандығ ы ванхан деген атақ қ а ие болғ ан Тоғ арылдың кезінде, наймандар Таян ханның, Бұ йрық жә не Кү шлік ханның кезінде нығ айды

Тақ ырып №4. Шың ғ ысхан империясы жә не Қ азақ стан аумағ ындағ ы ордалық мемлекеттер

XII ғ асырда бү кіл ә лемді дү р сілкіндірген, дуниежү зінің тарихи-географиялық жағ дайын кү рт ө згерткен ірі оқ иғ алар болды. Бұ л ө згерістер Шың ғ ыс ханның (1156-1227) басшылығ ымен қ ұ рылғ ан монғ ол империясының дү ниеге келуіне байланысты. Шың ғ ыс хан 1206 жылы император болып жарияланды. Мемлекеттің басты кә сібі жаулаушылық саясатын жү ргізу болды. Асқ ан қ олбасшы, шебер ұ йымдастырушы дү ниежү зін тү гелдей жаулап алып ә лемдік империя қ ұ руғ а ұ мтылғ ан Шың ғ ыс хан мен оның ұ рпақ гары ә лемнің ү лкен бө лігін басып алды. Монғ ол ә скерлері Қ ытайды, Кореяны, Сібір халық гарын, Керей жә не Найман хаң дық тарын, Қ ыпшақ хандығ ын, Хорезм мемлекетін, Ауғ ан, Иран, Кавказды, Орыс жерлерін, Шығ ыс Еуропа мемлекеттерін тү гелдей жаулап алып жермен-жексен етті.

Шың ғ ыс хан кө зінің тірісінде ө зі жаулап алғ ан жерлерін ү лкен ә йелінен туылғ ан тө рт ұ лына бө ліп берді. Бұ л жерлер ұ лыстар деп аталды. Ү лкен ұ лы Жошының ұ лысына Ертіс ө зенінен батысқ а қ арай монғ олдардың атының тұ яғ ы жеткен жерлер берілді. Сонда Шығ ыс, Орталық, Батыс Қ азақ стан немесе еліміздің кө пшілік бө лігі Жошы ұ лысына кірді.

Шың ғ ыс ханның екінші ұ лы Шағ атайғ а Жетісу, Сырдарияның бойы жә не Мавереннахр берілді. Ү шінші ұ лы Ү гедейге батыс Монғ олия мен Тарбағ атай ө ң ірі берілді. Кіші ұ лы Тө леге шаң ырақ иесі ретінде Монғ олия жә не Қ ытай берілді.

Сонда Казақ стан территориясы тү гелге жуық негізінен Жошы мен Шағ атай ұ лысына қ арады, Шығ ыс Қ азақ станның аз ғ ана бө лігі Ү гедей ұ лысына кірді.

Жошы ұ лысының мұ рагері оның ұ лы Бату хан болды. Бату хан Шың ғ ыс ханның жорық тарын жалғ астырып орыс князьдарын, Чехословакия, Польша, Венгрия, Югославия, Румыния жерлерін басып алып Адриат тең ізіне жетті. Осы ұ лан байтақ жерде Батудың 1242 жылы негізін салуымен Алтын Орда атты алып мемлекет дү ниеге келді.

Алтын Орда жә не Ақ Орда мемлекеттер. Бату хан жаулап алғ ан жерлерде 1242 жылы Алтын Орда мемлекетінің негізі қ аланды. Бұ л мемлекет сол кезең де Ұ лы Ұ лыс немесе Жошы ұ лысы деп аталды. Алтын Орда Ұ лы монғ ол империясының қ ұ рамдас бө лігі больш есептелді. Бату хан қ айтыс болғ ан соң оның ү лы Сартақ тақ қ а отыруы тиіс еді. Ол Қ арақ орымдағ ы ү лы хан Мө ң кеден жарлық альш келе жатып жолда қ айтыс болды. Ұ замай хан болып жарияланғ ан Батудың жас ұ лы Ұ лақ шы да қ азағ а ұ шырады. Алтын Орда тағ ына Батудың інісі Берке хан (1257-1266) отырды.

Алтын Орданың шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ бө лігі Ақ Орда деп аталды. Ақ Орданың пайда болуы туралы деректер ә ртү рлі. Парсы тарихшысы Рашид-ад-диннің (XIV ғ. ) айтуынша Жошының тірі кезінде-ақ бұ л жерлер оның ү лкен ұ лы Орда Еженнің жә не оның ү ш інісінің ү лесі ретінде бө лініп берілген. Тарихшы ә рі хан Ә білғ азының айтуынша Орда Еженге бұ л жерлерді інісі Бату хан ү лес ретінде бө ліп берген.

Ақ Орда мен Кө к Орданың орналасқ ан жерлері туралы пікірлер де ә ртү рлі. Кө к Орда деп Жошының тағ ы бір баласы Шайбанғ а берілген Арал тең ізінің солтү стігіндегі жерлерді атағ ан. Бұ л екеуі де Алтын Орданың қ ұ рамдас боліктері.

Алтын Орда мен Ақ Орданың қ ұ рылуы ескі дә стү р бойынша мемлекеттің сол қ анат (Алтын Орда) жә не оң қ анат (Ақ Орда) болып екіге бө лінуіне де байланысты болуы мү мкін.

Ақ Орда оның соң ғ ы ханы Барақ қ айтыс болғ анша (1428) екі жү з жылдай ө мір сү рді. Жасы ү лкен болғ андық тан Ақ Орданың билеушісі Орда Ежен інісі Бату ханғ а тә уелсіз болғ ан деген де пікір бар. Мұ ндай пікір Ақ Орданың кейінгі хандарына лайық болды. Ақ Орданың Орда Ежен, Сартақ, Қ оншы (Кайшы), Баян, Сасы Бұ қ а, Ерзен, Мү бә рак, Шымбай, Ерісхан, Қ ұ йыршық, Барақ сияқ гы хандары болды.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 Следующая ⇒