БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ

БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒ Ы

БАЛАЛАРДЫҢ ТІРЕК-Қ ИМЫЛ ЖҮ ЙЕСІ

Жоспар:

1. Тірек-қ имыл жү йесінің маң ызы

2. Сү йектің қ ұ рамы мен қ ұ рылысы

3. Қ аң қ аның қ ұ рылысы

4. Бұ лшық еттің қ ұ рылысы, жұ мысы

1. Тірек-қ имыл жү йесінің маң ызы

    Тірек-қ имыл жү йесі ағ зада ө те маң ызды рө л атқ арады:

    1. Тірек қ аң қ асы болып табылады, ағ за мү шелерінің бір қ алыпты сақ талуын қ амтамасыз етеді;

    2. Қ озғ алыстың арнасы болып табылады, дененің барлық қ озғ алыстары сү йек пен бұ лшық ет арқ ылы ө теді;

    3. Қ орғ аныш қ ызметін атқ арады, бас сү йектері миды қ орғ айды, кө кірек қ аң қ асы жү рек, ө кпені, жамбас жыныс мү шелері мен бү йректі қ орғ айды;

    4. Сү йектер қ ан жасауғ а қ атысады: сү йектің кемігінде эритроциттерді толық тыратын қ ан жасаушы жасушалар болады.

2. Сү йектің қ ұ рамы мен қ ұ рылысы

Сү йектің қ ұ рамында органикалық жә не бейорганикалық заттар болады. Органикалық заттарғ а оссеин, бейорганикалық заттарғ а кальций, фасфор тұ здары жатады. Олар сү йектерге беріктік, серпінділік жә не жең ілдік қ асиеттер береді. Пішініне қ арай сү йектерді жалпақ, ұ зын, қ ысқ а жә не аралас сү йектер деп бө леді. Жалпақ сү йектерге мысал ретінде бас сү йегін, жауырынды; ұ зын сү йектерге – қ ар білек, сирақ, сан сү йектерін: қ ысқ а сү йектерге – білезік, толарсақ; аралас сү йектерге – омыртқ алар мысал болады. Байланысуына қ арай сү йектерді ү ш тү рге бө луге болады:

- Қ озғ алмайтын (жапсар) – бас сү йектері;

- Аз қ озғ алатын – омыртқ алар;

- Еркін қ озғ алатын – аяқ -қ ол сү йектері.

Тұ лғ а қ аң қ асы омыртқ а жотасы мен кө кірек сарайынан қ ұ ралады. Омыртқ а жотасы 33-34 омыртқ адан қ ұ ралады. 7 мойын омыртқ асы, 12 кеуде омыртқ асы, 5 бел омыртқ асы, 5 біріккен сегізкө з омыртқ асы, 4-5 қ ұ йымшақ тан (жетілмеген) қ ұ ралады. Адамның омыртқ а жотасында 4 иін болады:

- Мойын иіні;

- Арқ а иіні;

- Бел иіні;

- Сегіз иіні.

Сә билердің омыртқ а жотасы тү зу болады, тек қ ана сегізкө з иіні аздап белгіленеді. Мойын иіні сә бидің емшектегі кезінде пайда болады. Арқ а иіні алты айлық кезең де, сегізкө з иіні бір жасқ а толғ анда пайда болады, яғ ни баланың жү ру, тұ ру кезең інде белгіленеді.

Омыртқ а жотасының иіндері алғ ашқ ы кезең де берік болмайды. Мойын мен арқ а 7 жасқ а келгенде, бел иіні 12 жасқ а келгенде қ алыптасады. Омыртқ а жотасының иіндері адамның ө зіндік ерекшеліктеріне, денесін ұ стауына байланысты болады. Олар адамның тепе-тең дік қ алпын сақ тауын қ амтамасыз етеді. Омыртқ а жотасының 2-ші рет жедел ө суі 7-9 жасқ а, 3-ші рет жыныстың жетілуі кезең іне сә йкес келеді. Омыртқ а арнасы 5 жасқ а дейін ө седі, 10 жаста даму тоқ талады.

Кө кірек сарай 2 бө лімнен тұ рады:

- қ абырғ алар;

- тө с сү йегі.

Қ абырғ алардың 12 тү рі болады, артқ ы жағ ынан арқ а омыртқ асына бекиді, қ абырғ алар;

- тө с сү йегі.

Қ абырғ алардың 12 тү рі болады, артқ ы жағ ынан арқ а омыртқ асына бекиді, алдынан 7 жұ п тө с сү йегіне бекиді, ү ш жұ п (VIII, IX, XII) бір-біріне бекиді. 11-12 жұ птары бос кү йінде болады, оларды жетіл омыртқ алы деп атайды. Кө біне зақ ымданатын осы екі жұ п омыртқ алар.

Кө кірек сарайының жоғ арғ ы бө лігі ұ лдарда 7-8 жаста, қ ыздарда одан да ерте кең ейеді. Кө кірек сарайының кө лемі ұ лдарда 12 жаста 68 см, қ ыздарда 70-72 см болады.

Бас сү йектері екі бө лімнен қ ұ ралады:

- ми сауытының сү йектері;

- бет бө лімінің сү йектері.

Ми сауытының қ ұ рылысы: 1 маң дай сү йегі; 2 самай сү йегі; 2 тө бе сү йегі; 1 шү йде жә не тор сү йегінен қ ұ ралады.

Бет бө лімінің сү йектері. Жұ п сү йектері: жоғ арғ ы жақ, мұ рын, кө з-жас, бет, таң дай жә не тө менгі мұ рын кең сірігі сү йектері. Тақ сү йектер: тө менгі жақ, желбезек жә не тіл асты сү йегі. Бас сү йектерінде тек қ ана тө менгі жақ сү йегі қ озғ алатын сү йек.

Балалардың бас сү йектерінің дамуында 3 кезең байқ алады:

- 4 жасқ а дейін шү йде, тө бе сү йектері жедел ө теді. Ең бектің қ атаюы байқ алады.

- 6-8 жаста маң дай сү йегі, бет бө лімінің сү йектері жедел ө седі, сү т тістері толығ ымен тұ рақ ты тістерге алмасады.

- Беттің жү йке ерекшеліктері жыныстық жетілу кезең інде қ алыптасады, қ ыздарда 12-14 жаста, ұ лдарда 13-15 жаста. Жас есейген сайын бет бө лімінің сү йектері ү лкейе береді.

Сү йек ұ лпасының қ асиеті. Сү йек ұ лпасы органикалық заттардың 1/3 жә не анорганикалық тұ здардың 2/3 бө лігінен, негізінен алғ анда фосфор қ ышқ ылы, кальций мен шамалы мө лшерде кө мір қ ышқ ыл кальцийден қ ұ ралатын қ атты жасуша аралық затты қ атырып қ ойғ ан тә різді болады. Сү йектің органикалық заты оны серпінді етеді де, бейорганикалық заттар қ атайып тұ рады.

Тү рлі қ асиеттері бар заттарды ү йлестіре отырып, оларды техникада жиі пайдаланады. Мә селен, серпінді болат арматураны қ атты, бірақ морт бетонмен қ аптап, аса мық ты жә не ұ зақ қ а тө зімді қ ұ рылыс материалдарының бірі – темір-болат алады. Ө зінің қ асиеттері жө нінен сү йек ұ лпасы темір-бетон тә різді: онда болат арматураның рө лін органикалық зат, ал бетонның рө лін бейорганикалық заттар атқ арады.

Сү йектер ө те берік болады. Олар ө здеріне тү скен ауыр жү кті кө тере береді. Адам денесіндегі кейбір сү йектер 1000кг-нан артық қ ысымғ а шыдай алады. Алайда қ атты соқ қ ыдан жуан сү йектердің ө зі де сынып кетеді.

Шеміршектің алдын ала пайда болуы. Омыртқ алы жануарлардың даму процесінде сү йек қ аң қ асы бірден пайда болғ ан жоқ. Қ азіргі омыртқ алылардың арғ ы тегінің қ аң қ асы шеміршек болғ ан. Сондай-ақ, адам ұ рығ ында да алғ ашқ ыда шеміршек қ аң қ асы жетіледі, содан соң ол сү йек қ аң қ асымен алмасады. Қ ұ рсақ ішінде дамудың бесінше аптасында алдымен шеміршек жасушалары жиналады да, олар ө те тығ ыз, жасушааралық серпінді зат жасай бастайды. Оның жиналу дә режесіне қ арай жасушалар бір-бірінен қ ашық тап кетеді жә не жасушааралық заттардың тығ ыз салмағ ы ішінде оқ шауланып қ алады. Шеміршекті сыртынан қ аптап тұ ратын қ абық ша шеміршек ү сті жасушаларының ішкі қ абаттары арқ ылы қ алың дап, одан ә рі ұ зарады. Бұ л жасушалар тез кө бейіп, шеміршекке айналады жә не жасушааралық затты кү шті қ арқ ынмен бө ле бастайды. Шеміршек ұ лпаларының ішінде қ ан тамырлары жоқ. Сондық тан да жасушаларғ а қ оректік заттардың жетуі қ иын: олар тек аз мө лшерде ғ ана тығ ыз жасушааралық зат арқ ылы ө теді.

Сү йек ұ лпаларының тү зілуі. Бұ дан былай шеміршек ұ лпасы бұ зылады да, оның орнына сү йек ұ лпасы пайда болады, яғ ни қ аң қ а сү йекке айналады. Алайда, бас жә не бет сү йектерінің кө пшілігі алғ ашқ ы тығ ыз дә некер ұ лпаларының орнында, яғ ни шеміршек алдын ала тү зілмей тұ рып-ақ пайда болады.

Сү йек ұ лпаларының жетілуіне сү йек ұ лпасына тә н жасушааралық затты қ арқ ынды тү рде жасай бастайтын алғ ашқ ы дә некер ұ лпалар жасушаларының тез кө беюі себепші болады. Бұ л жасушалар остеобластар, яғ ни сү йекті тү зушілер, ал сү йекті сыртынан жауып тұ ратын қ абық ша сү йек қ абығ ы деп аталады.

Егер сү йек шеміршек орнында жетілсе, онда шеміршек ү стінде остеобластар жиналып, сү йекке айналу ошағ ы ең алдымен шеміршек ұ лпасының бетінде пайда болады. Сө йтіп, бір мезгілде шеміршек айналасындағ ы ұ лпалар ішінара бұ зыла бастайды. Шеміршек ұ лпаларының бұ зылғ ан учаскелерінде қ ан тамырлары ө сіп жетіліп, ал олармен бірге щеміршек ішіне остеобластар ө теді. Олар шеміршектің ә лі де сақ талғ ан учаскелерінің бойына жинала отырып, сү йек ұ лпасын – сү йек кө піршелерін қ ұ райды, ал бұ лар бір-бірімен қ иылыса жә не арагідік біріге отырып, тү рлі бағ ытта ө седі. Кө піршелер аралығ ында алғ ашқ ы дә некер тканьнен қ ан тамырларына бай кемік пайда болатын қ уыстар қ алады. Шеміршектің ү стің гі бетінде пайда болатын тығ ыз сү йек ұ лпасынан айырмашылығ ы кө п кө піршелер тү рінде қ ұ рылғ ан сү йек ұ лпасы кемік ұ лпасы деп аталады. Егер кө піршелер аралығ ындағ ы қ уыстар сү йек ұ лпасына жалғ асып кетсе, онда кемік ұ лпа тығ ыз ұ лпағ а айналады.

Кемік ұ лпа тә різді тығ ыз сү йек ұ лпасы қ ан тамырларымен жақ сы жабдық талғ ан, олар арқ ылы сү йек жасушаларының ену мү мкіндігіне жиі бү кіл сү йекке тарағ ан жің ішке ө зекшелермен қ амтамасыз етіледі. Ө зекшелердегі кө птеген ұ зын ө сінділердің кө мегі арқ ылы жасушалар бір-бірімен жалғ асады, сө йтіп ол қ ан тамырларының айналасына орналасқ ан сү йек жасушаларынан келетін қ ажетті заттардың басқ аларғ а тү суін жең ілдетеді. Сондық тан да сү йек жасушаларының шеміршек жасушаларына қ арағ андағ ы ерекшелігі, олар кө птеген жылдар бойы тіршілікке қ абілетті болып қ ала береді.

Сү йектердің ө суі. Мысалы, бас жә не бет сү йектерінің басым бө лігі сияқ ты жалпақ сү йектер жаң а сү йек ұ лпаларының ү стің гі бетінен де, сондай-ақ шет жағ ынан қ осылуы жолымен ү лкейді. Аяқ -қ олдардың ұ зын сү йектері басқ аша ө седі, олардың орта бө лігін, яғ ни диафизді жә не сү йектің ұ шын немесе эпифиздерді айырып қ арау қ абылданғ ан. Сү йек ұ лпасы алғ ашқ ыда диафиздің ортасында, сондай-ақ оның ү стің гі бетінде жә не шеміршек ішінде пайда болады. Алайда, диафиз бен эпифиздердің шектесер аралығ ында шеміршек ұ лпаларының қ абаттары сақ талады. Диафиз тарапынан бұ л қ абаттар ішінара бұ зылады жә не сү йек ұ лпасымен алмасады, бірақ жойылып кетпейді, ө йткені онда бір мезгілде жаң а шеміршек жасушалары пайда бола бастайды. Соның нә тижесінде эпифиздер арасындағ ы қ ашық тық артады, басқ аша айтқ анда, сү йек ұ зынынан ө седі. Шеміршек қ абаттары сү йектенген кезде сү йектің ұ зыннан ө суі болмайды.

Жаң а туғ ан нә рестенің қ аң қ асы. Сү йектердің алғ ашқ ы аралық тары немесе орталық тары қ ұ рсақ ішіндегі дамудың екінші айының басында пайда болады, ал туатын кезде олар тек сү йек білезігінде, кейбір толарсақ сү йектері мен қ ұ йымшақ та ғ ана болмайды. Кө птеген сү йектердің бір емес, екі немесе ә лденеше сү йектену орталық тары болады. Мә селен, омыртқ ада олар ү шеу, тө сте алтау, тіпті кө біне одан да кө п болады. Басқ аша айтқ анда, сү йек бастапқ ыда жеке бірнеше сү йек тү рінде дамиды да соң ында біртұ тас болып бірігеді. Жаң а туғ ан нә рестенің қ аң қ асында шеміршек бө ліктері ә лі де кө п болады. Эпифиздер де, яғ ни аяқ -қ олдың ұ зын сү йектерінің ұ шы шеміршек кү йінде қ алады. Кө птеген сү йектерде жеке сү йектену орталық тары арасында шеміршек учаскелері сақ талып қ алады.

Жаң а туғ ан нә рестенің бас сү йегінің жалпақ жерлері ұ зына бойына ә лі де бір-бірімен жанаспайды. Ә сіресе, маң дай немесе ү лкен ең бек деп аталатын маң дай жә не тө бе сү йектерінің арақ ашық тығ ы ө те ү лкен. Ол нә ресте ө мірінің алғ ашқ ы жылдарында-ақ қ осылып кетеді де, екінші жылының басында ол мү лде білінбейді. Желке жә не екі тө бе сү йектерінің арасы бала ө мірінің алғ ашқ ы айларында, кейде ол ө мірге келердің алдында-ақ қ осылады.

Емшектегі бала басының сү йекпен қ орғ алмағ ан учаскелерін тіпті болмашы ғ ана жарақ аттау ми қ абығ ы мен мидық қ ауіпті зақ ымдануына ә кеп соқ тыруы ық тимал. Сондық тан балағ а ө мірінің алғ ашқ ы айларында, мысалы шомылдырғ анда немесе бө легенде ө те ұ қ ыпты, ә рі абай болу керек.

Туғ аннан кейін қ аң қ аның жетілуі. Туғ аннан кейін қ аң ақ а ө сіп, жетіле береді. Сү йектенудің жаң а орталық тары пайда болады. Олардың дені сау балаларда пайда болу мерзімдері ұ дайы болып тұ рады да, мұ ның ө зі қ ажетті жағ дайда қ аң қ аның белгілі бір бө лігін рентгенге тү сіру арқ ылы баланың жасын анық тауғ а мү мкіндік береді.

Бапа ө мірінің алғ ашқ ы жылы ішінде аяқ -қ олдың ұ зын сү йектерінде диафиздердің сү йектенуі аяқ талады. Тіпті ағ заның қ ұ рсақ ішіндегі дамуы кезең інде сү йек ұ лпаларының ішкі қ абаттарының бұ зыла бастауы салдарынан ұ зын сү йектер тү тік пішінін қ абылдайды. Туғ аннан кейін сү йек ұ лпаларының сыртан қ абатталуы жә не іштен бұ зылуы бола береді, оның ү стіне ө суі бұ зылуғ а қ арағ анда тез жү реді. Соның нә тижесінде тығ ыз сү йек заттарының қ абаттары қ алың дайды да, сү йектің беріктігін арттырады. Тек кейінірек, тө рт жастан кейін, заттың пайда болуы мен бұ зылуы қ арқ ыны тең еледі жә не тығ ыз сү йек ұ лпасының қ алың дығ ы бір қ алыпты тұ рақ ты болып қ алады.

Ұ зын сү йектердің барлық эпифиздердің дерлік сү йектенудің алғ ашқ ы орталық тары туғ аннан кейін пайда болады: мысалы, иық сү йегінің эпифиздерінде 1-2 жаста, шынтақ сү йегінде 5-8 жаста, ал бұ ғ анада тек 18-22 жаста ғ ана пайда болады.

Ұ зын сү йектер мен омыртқ алардың кө бінде диафиз бен эпифиз арасындағ ы шеміршек қ абаттар ең кемінде 17-20 жасқ а дейін сақ талады, ал кейбір сү йектердң 22-25 жасқ а дейін пайда болады. Аяқ -қ ол сү йектері алғ ашқ ы жылы едә уір ө седі. Мысалы, иық сү йегінің ұ зындығ ы шамамен 1/3-дей, ал сан сү йегінің ұ зындығ ы тіпті 1, 5 есе ү лкейеді. Бұ дан кейінгі жылдарда ұ зынынан ө су бірте-бірте баяулайды да, диафиз бен эпифиз толық тұ тасып кеткеннен кейін ө су тоқ тайды. Сү йектің қ алың дауы онша елеулі болмағ анымен, бү кіл ө мір бойы жү реді.

Бас сү йектің ө су біркелкі болмайды. Оның ө суі ө мір сү рген уақ ыттың алғ ашқ ы жылы ішінде ә сіресе қ арқ ынды болады. Мә селен, бастың айналасы шамамен 30%-ғ а, ал оның ені (кө лденең диаметрі) 40%-дан аса ү лкейеді. Ми сауытының аумағ ы шамамен 2, 5 есе ү лкейеді. Ө мірінің алғ ашқ ы жылында бас сү йектің бө лімінің кө лемі де соншалық ты қ арқ ынды ү лкейеді.

Кейінгі жылдары бас сү йектің ө су қ арқ ыны едә уір тө мендейді. Дегенмен ми сауытының аумағ ы ү ш жаста ересек адамдағ ы оның аумағ ының 80%-на жетіп, ересек адамдардікіндей болатын ми сауытының негізі ғ ана едә уір ө се береді. Бұ л жастарда ми сауытының аумағ ы 8-10%, басының айналасы ересектердікінен 2 см кем болады.

Бас сү йегінің бект бө лігі, керісінше, ә лі де ұ зақ ө се беретін болады. Тө менгі жә не жоғ арғ ы жақ сү йектері алғ ашында сү т тістердің, соң ынан негізгі тістердің пайда болу ретіне қ арай ө седі. Осыларғ а сә йкес басқ а да сү йектердің кө лемі ү лкейеді. 13-14 жастан бастап бет-пішінінің жеке тә н белгілері қ алыптасады.

12 3 Следующая ⇒