Қоғамдық-саяси әрекеттері

Ә лихан Нұ рмұ хамедұ лы Бө кейхан (5 наурыз 1866, Қ арқ аралы уезі, Семей облысы, Дала Ө лкесі - 27 қ ыркү йек 1937, Мә скеу) — XIX ғ. соң ы мен XX ғ. басындағ ы қ азақ зиялыларының, қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткерлері қ атарындағ ы аса ерекше тұ лғ а. Кө рнекті қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткері, ұ лт-азаттық жә не Алаш қ озғ алысының жетекшісі, Алашорда автономиялы ү кіметінің тө рағ асы, публицист, ғ алым, аудармашы. Ө мірбаяны: Ата тегі Шың ғ ыс ханның ү лкен ұ лы Жошыдан тарайтын тө ре тұ қ ымы. Арғ ы атасы атақ ты Сұ лтан Барақ. Қ азақ тың соң ғ ы хандарының бірі Бө кей осы Сұ лтан Барақ тың баласы. Бө кейден Батыр, одан Мырзатай, одан Ә лиханның ә кесі Нұ рмұ хамед.

Ә лиханды ә кесі тоғ ыз жасында Қ арқ аралығ а апарып, жергілікті молданың қ олына оқ уғ а береді. Бірақ зерделі бала молдадан оқ ығ андардан гө рі осындағ ы мектепте оқ ып жү ргендердің сауаттылығ ын аң ғ арып, қ аладағ ы ү ш кластық бастауыш мектепке ө з еркімен ауысып алады.

Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жылдары Қ арқ аралы қ аласындағ ы қ азақ балаларына арналғ ан мектепте оқ иды.

1886-1890 жылдар аралығ ында Омбыдағ ы техникалық училищеде оқ ып, оны " техник" мамандығ ы бойынша бітіріп шық ты.

1890-1894 жылдар аралығ ында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факультетінде оқ ыды. Мұ нда ол студенттік қ ызу пікірталастарғ а қ атысып, XX ғ асырдың босағ асын аттағ алы тұ рғ ан Ресейдің қ андай жолмен дамуы тиімді болатындығ ы туралы қ айшылық ты пікірлер қ ақ тығ ысына куә болды, ө з ойын да шың дай тү сті. ^[1]

Сө йтіп ол жиырма жасында Дала генерал губернатор кең сесінің ұ сыныс хаты мен қ азақ қ ауымдастығ ының 200 сом стипендиясын алып, 1894 жылы Ресей империясының елордасы Санкт-Петербургке барып, Орман шаруашылығ ы институтының экономика факультетіне тү седі. Ол мұ нда жү ріп кү нделікті сабақ тарына қ оса студенттердің саяси, ә деби, экономикалық жә не тағ ы басқ а ү йірмелердің жұ мысына қ ызу араласып, студенттік толқ уларғ а қ атысады. Оны екі ғ асырғ а жуық Ресей империясының қ ол астында отырғ ан халқ ының ауыр тағ дыры қ атты толғ андыра бастайды. Қ араң ғ ылық пен надандық тың шырмауында отырғ ан халқ ына білім мен мә дениет керек екенін ұ ғ ады, елдің тұ рмысын, мә дениетін, білімін кө теруді ө зінің алдына мақ сат етіп қ ояды.

Қ оғ амдық -саяси ә рекеттері

Оқ уын бітіріп, Омбығ а оралғ анда Ә. Бө кейхан Ресей империясының қ азақ даласына жү ргізген отаршылдық саясатына деген ө зіндік кө зқ арасы қ алыптасқ ан, марксизмнің экономикалық қ ағ идаларымен қ аруланғ ан, саяси астыртын кү рестің тү рлері мен ә дістерін ү йреніп, білген, кү рес тартыстан біршама тә жірибесі бар саяси кү рескер болатын. Ол Омбығ а келісімен қ аланың саяси ә леуметтік, қ оғ амдық жұ мысына белсене араласады.

«Народная свобода» (Халық бостандығ ы) партиясының қ атарына ө тіп, ө зі қ азақ зиялылары мен саяси белсенділерінің арасында осы партияның шағ ын тобын ұ йымдастырады. Ә лиханның саяси кө зқ арасының пісіп-жетілуіне, кейін белгілі саяси, қ оғ ам, мемлекет қ айраткері ә рі қ азақ ұ лт-азаттық қ озғ алысының ұ йымдастырушысы жә не кө семі ретінде танылуына, саяси кү рескер ретінде шың далуына Омбыдағ ы кү ндері ерекше ық пал етеді.

1905 жылдан бастап Ресей конституциялық -демократиялық партиясының (кадеттер) мү шесі, оның қ азақ бө лімшесін қ ұ ру мақ сатында Оралда, Семейде жиындар ө ткізген. Қ арқ аралыда патша ө кіметінің отаршылдық саясатына қ арсы ө ткен қ озғ алысқ а қ атысып, 14 500 адам қ ол қ ойғ ан Қ арқ аралы петициясынұ йымдастырушылардың бірі болғ ан.

1905 жылы Ә лихан Бө кейхан Семей облысы қ азақ тарының атынан 1-ші Мемлекеттік думағ а депутат болып сайланды. Бірақ ол 1-ші Мемлекеттікдума жұ мысына қ атыса алмады. Ө йткені Ә. Н. Бө кейхан ө з жұ мысын бастағ ан кезде Дала ө лкесі генерал-губернаторының негізсіз жарлығ ымен, соттың тергеуінсіз, 3 ай Павлодарабақ тысында отырды.

Абақ тыдан шығ ып Санкт-Петербургке жеткенде, Дума патшаның ү кімімен таратылып, оның біраз мү шелері наразылық актісін қ абылдау ү шін сол кездегі Финляндияның Выборг қ аласына жү ріп кеткен еді. Ә. Н. Бө кейхан да солардың артынан аттанып, Выборг ү ндеуіне қ ол қ ойды. Сол ү шін жазағ а тартылып, Санкт-Петербург сот палатасының тө тенше мә жілісінің шешімімен 3 айғ а Семей тү рмесіне жабылды.

Ә лихан Бө кейхан портреті, 1915 ж.

1906 жылы Омбыдан шығ атын кадеттік «Голос степи», «Омичъ» жә не «Иртышъ» газеттерінде; 1908 жылы Санкт-Петербургтежарық кө рген меньшевиктік «Товарищъ», кадеттік «Речь», «Слово» газеттерінде редакторлық қ ызмет атқ арды.

1909-17 жж. «Дон егіншілік банкі» бө лімшесінде жұ мыс істеді.

1911-14 «Қ азақ » газетін ұ йымдастыруда жә не оның жалпы ұ лттық дең гейге кө терілуіне зор ең бек сің ірді.

20 ғ асырдың басында қ азақ даласында екі ағ ымның болғ аны белгілі. Бірі Бұ қ ар мен Тү ркістан ө лкесіне бет бұ рғ ан дә стү ршіл, панисламшыл ағ ым, екіншісі негізінен Батыс ө ркениетін ү лгі тұ тқ ан жаң ашыл, пантү ркішіл ағ ым. Осы екінші ағ ымның басында Ә лихан бастағ ан орыс мектептерінен тә лім-тә рбие алғ ан озық ойлы қ азақ зиялылары тұ рады. Бұ л топ саяси ұ стамдылық танытып, Ресей империясына қ арсы ашық кү реске шығ удың ә лі ерте екенін анық тү сінеді. Сондық тан олар, ең алдымен, халық тың сана сезімін оятатын жағ дай жасау керек деп білді.

Бар кү ш-қ уаттарын осы мақ сатқ а жұ мылдырады. Бірақ олардың ойдағ ыдай жұ мыс істеуіне жандармерия басқ армасының жансыздары мү мкіндік бермейді. Солардың кө рсетуімен қ уғ ынғ а тү седі, тү рмеге қ амалады. Бұ дан студент кезінде-ақ сенімсіздердің қ ара тізіміне ілігіп, бақ ылауда жү рген Ә лихан да тыс қ алғ ан жоқ, алдымен, Семей тү рмесіне қ амалып, кейін Самар қ аласына жер аударылып, онда тек ғ ылыми-шығ армашылық қ ызметпен айналысуғ а ғ ана мә жбү р болды.

1916 жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самардан Орынборғ а келген Ә лихан бірден қ аланың қ оғ амдық, саяси ө міріне араласып кетеді. Қ аланың қ азақ тұ рғ ындары атынан қ алалық думағ а сайланады.

Бү кіл мағ ыналы ө мірін халқ ының азаттық алып, еркін ел болуына арнағ ан аяулы азаматтың соң ғ ы демі біткенше сол мақ сат жолында жасағ ан қ ызметі сан қ илы. Ол Ресей жергілікті жә не қ алалық қ оғ ам қ айраткерлері съезінің делегаты, Ресейдің I Мемлекеттік думасының жә не мұ сылман халық тары съезінің депутаты, IV Мемлекеттік Думаның мұ сылмандар фракциясының Бюро мү шесі болды.

12 3 4 Следующая ⇒