Ауыр металдардың қоршаған ортада таралуы.

Соң ғ ы жылдары Қ азақ станның негізгі экономикалық кө рсеткіштерінің тұ рақ ты ө суі кен ө ндіру жә не қ айта ө ң деу салаларының дамуы арқ асында қ амтамасыз етілген. Минералды ресурстарды барлаумен, игерумен, қ айта ө ң деумен жә не тасымалдаумен байланысты іскерлік белсенділіктің ә рі қ арай артуы атмосфералық ауағ а, топырақ қ а, жер ү сті жә не жер асты суларына, флора мен фаунағ а жә не тұ рғ ындардың денсаулығ ына кө птеген жағ ымсыз ә серлер ә келеді. Ә лемде табиғ и ресурстарғ а жағ ымсыз ә сер ету кү ші бойынша тау-кен ө ндіру ө неркә сібімен салыстыруғ а болатын бірде бір шаруашылық саласы жоқ екені белгілі. Тау-кен жұ мыстарының, ауылшаруашылығ ы ө ндірісінің, табиғ и қ ұ былыстардың (сел, су тасу, орман ө рттері, орман алабтарын жү йесіз кесу) салдарынан топырақ қ абаттары тозып, эрозияғ а ұ шырайды.

Г. Б. Бейсеева ө зінің зерттеуі бойынша Риддер қ орғ асын-мырыш зауытының аумақ тарындағ ы техногенді ластанғ ан топырақ тардағ ы, ө сімдіктердегі жә не сулардағ ы ауыр металдардың мө лшері жә не олардың таралуы туралы мә ліметтер келтірілген. Яғ ни қ оршағ ан ортағ а, топырақ қ а кадмий мырыш рудасын ө ндіру мен қ айта ө ң деу кә сіпорындарының ағ ынсуларымен тү сетінін атап ө ткен. Ал кадмийдің уыттылығ ы оның қ осылыстарының типіне жә не ерекшелігіне байланысты. Ол ұ зақ ә сер еткен кезде бү йрек ауруына шалдығ ып, бү йректе тас байланады. Кейбір шетел ғ алымдарының мә ліметтері бойынша кадмийдің таралуына жас балалардың ақ ыл-ойының дамуына кері ә сер ететінін айтып ө ткен. Кадмий ө сімдіктердің тіршілігі ү шін қ ажетті элемен болмаса да, ол ө сімдіктердің жапырақ тары мен тамырларына жақ сы сің іріледі. Оның уытты ә серінен ө сімдіктердің ө суі нашарлап, тамыр жү йесінің зақ ымдануы жә не жапырақ тар жиегінің жиырылуы байқ алғ ан. Ә ртү рлі шығ у кө здерінен тү сетін ауыр металл тү рлері топырақ тың беткі қ абатына тү седі. Олардың ә рі қ арай жү ретін ү дерісі химиялық жә не физикалық қ асиеттеріне байланысты. Ауыр металдар топырақ та ұ зақ уақ ыт сақ талады жә не топырақ тағ ы ә ртү рлі ү дерістерге қ атысады. Ауыр металдардың негізінен топырақ тың беткі қ абаттарында кө птеп жинақ талуы сол аймақ тарда дамығ ан ө ндіріс орындарының, ең кө п мө лшерде фосфор тың айтқ ыштарының ә серінен болып отырады. Олардың ондағ ы мө лшері сол тың айтқ ыштарды алатын ішкі заттар мен ө ң деу технологиясына байланысты болады.

Металлургия ө ндірісінің қ алдық тарында ауыр металдар кө біне ерімеген кү йде кездеседі. Топырақ тан ауыр металдардың арылуы ө те баяу жү реді. Сондық танда топырақ ты ауыр металдардан тазарту ө те кө п кү ш, қ аражат жұ мсауды жә не уақ ытты қ ажет етеді. Топырақ қ абатынан ауыр металдардың жарты мө лшеріне дейін арылуы Zn ү шін – 70-150 жыл, Cd – 13-110 жыл, Cu – 310-1500 жыл, Pb – 740-5900 жыл қ ажет.

Қ азіргі кезде таралуы жағ ынан да, ә рекет ету жағ ынан да қ оршағ ан ортаны негізгі ластаушылар қ атарына қ орғ асын, кадмий, сынап, мыс, мышьяк, мырыш, хром, никель жатады. Соның ішінде, тірі табиғ атқ а, ә сіресе жан – жануарларғ а аса қ ауіпті ауыр металдардың бірі болып саналатыны – кадмий. Ол сульфидтік шө гінділердің қ ұ рамында кездесетін элемент. Кө бінесе қ орғ асын мен мырыш ө ндіру ү шін сульфидті шө гінділерді ө ң дегенде алынатын концентраттың қ ұ рамында болады.

Негізгі ауыр металдардың техногендік кө здері

Ө неркә сіп саласы	Ауыр металдарлар
Тү сті металлургия	Pb, Zn, Gu, Hg, Mn, Sb, W, Go, Gd
Қ ара металлургия	Ni, Mn, Pb, Gu, Zn, W, Go
Энергетика	As, Sb, Se
Мұ най ө неркә сібі	Pb, Gu, Ni, Zn, Mn
Кө мір жақ қ анда	Sb, As, Gd, Gr, Mo
Мұ най жақ қ анда	As, Pb, Gd

Ғ алым Остромогильский А. Х жә не басқ алардың жү ргізген есептеулері бойынша кадмийдің ауадағ ы антропогендік ү лесі 54-95 па. Ал В. А. Петрухиннің мә ліметіне сү йенсек ТМД елдерінің Азия бө лігіндегі топырақ тардың қ ұ рамындағ ы кадмий 0, 028-3, 20 мг/кг. Дү ние жү зі елдерінің денсаулық сақ тау мекемелерінің рұ қ сат етілген топырақ тағ ы кадмийдің кө рсеткіші 3-8 мг/кг.

Техниканың дамуымен қ атар биомфераның кө птеп ластануы жә не табиғ и тепе-тең діктің бұ зылуы да бірдей жү ріп отыр. еліміздегі кө птеген жерлер ауыр металдардың тү рлі фазаларымен жоғ ары деігейде ластанып, сол ортадағ ы жануарлардың ағ залары мен ө сімдік мү шелеріне тү сіп отыр. сол себепті олардың тигізетін зияндылығ ы мен биологиялық ерекшеліктерінің ө згеруіне байланысты жү ргізілетін зерттеу жұ мыстарына айрық ша назар аударылуда. Химия ө ндірісінің ә р тү рлі қ осылыстар мен ауыр металдардың кө птеген мө лшері ө неркә сібі дамығ ан аумақ тардың ауа қ абаттары арқ ылы тү седі. Ауыр металдардың 80 пайыз микроэлементтердің қ атарына жатады. Яғ ни, ауыз суымыз бен тамақ ө німдерінде микроэлементтердің аз болуына байланысты зат алмасу бұ зылып, нә тижесінде тү рлі эндемиялық аурулар орын алуда. Керісінше, артық мө лшерде жинақ талса, ө сімдіктер мен жануарлардың ағ засында жү ретін яғ ни тіршілігіне қ ажетті ү рдістірге зиянды болуы ә бден мү мкін. Сондық тан зиянды ластағ ыштар қ ай қ абатта болмасын олардың қ алыпты мө лшерден аспауын қ адағ алау қ ажет. Себебі, ә рбір тізбек арқ ылы бір ортадан екінші ортағ а таралып, тіпті соң ында адам ағ засына да тү сіп, теріс ә серін береді. Барлық қ алдық тү рлерінің таралу заң дылық тарын дұ рыс бағ алауымыз керек.

Соң ғ ы уақ ытта химиялық элементтердің ішіндегі ауыр металл тү рлерінің табиғ атты ластауына байланысты оларғ а кө бірек назар аударылуда. Қ олдағ ы ақ параттарғ а сү йенсек, еліміздің дамығ ан ө ндірісі бар аймақ тар мен химия ө неркә сіптерінің маң айында орналасқ ан елді-мекендердің топырақ тарының беткі қ абаттары ауыр металдармен қ арқ ынды тү рде ластанғ ан. Табиғ атты қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан зерттеулер бойынша топырақ қ абаттарында кө птеген улы металл қ осылыстарының, оның ішінде кадмий, мырыш, қ орғ асын металл тү рлерінің нормативтік мө лшерден артып кеткендігі тә жірибелік жұ мыстардың нә тижелері негізінде айқ ындалғ ан.

Г. Ә. Бимағ анбетова Ақ тө бе қ аласының топырақ тарында ауыр металдардың жинақ талуы мен ауысуын зерттеуге ү ш жылдық (2007-2009 жылдардың аралығ ында) тә жіртбе жұ мыстарын жү ргізген. Нә тижелері бойынша қ аладағ ы ә р тү рлі шағ ын аудандарының топырағ ында кадмийдің мө лшері 0-20 см қ абатта 1, 53 жә не 3, 26 мг/кг, ал 20-40 см қ абатта, 1, 11 жә не 2, 12 мг/кг аралығ ында кездесетінін анық тағ ан. Яғ ни жердің беткі 0-40 см қ абаты ауыр металдармен кө бірек ластанатынын, ал одан тө менгі қ абаттарда ауыр металдың мө лшерінің азайғ анын ө з зерттеуінде келтірген.

М. М. Овчаренконың (1995)

⇐ Предыдущая 1 23