Кен байыту қалдықтарының қоршаған ортаға әсерінің ерекшеліктері

Стр 1 из 3Следующая ⇒

Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫІ БІЛІМ ЖӘ НЕ Ғ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ ОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒ Ы ХАЛЫҚ АРАЛЫҚ Қ АЗАҚ -ТҮ РІК УНИВЕРСИТЕТІ

Ә ОЖ 574. 526 404 Қ олжазба қ ұ қ ығ ында

Тасполат Эльянора Талғ атқ ызы

Кен байыту қ алдық тарының қ оршағ ан ортағ а ә серінің ерекшеліктері

5В060800-Экология мамандығ ы бойынша

Қ ысқ арғ ан шартты белгілер, символдар жә не терминдердің тізімі

Бұ л диссертациялық жұ мыста келесі қ ысқ артулар мен олардың анық тамалары қ олданылғ ан:

Қ Р – Қ азақ стан Республикасы

БДҰ – Бү кіл дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымы

Ғ ЗЖ – ғ ылыми зерттеу жұ мысы

Ғ ЗИ – ғ ылыми зерттеу институты

ХҚ ТУ – Халық аралық қ азақ -тү рік университеті

ОҚ О – Оң тү стік Қ азақ стан облысы

АМ – ауыр металдар

ГҚ – гумин қ ышқ ылдары

ФҚ – фульвоқ ышқ ылдары

рН – орта реакциясы

ЗЗ – зиянды заттар

ЛЗ – ластағ ыш заттар

Ме – металдар

Қ О – қ оршағ ан орта

ШРК – шектік рауалы концентрация

ШРТ – шекті рауалы тө гінді

ШРШ – шектік рауалы шығ арынды

ГОСТ – мемлекеттік стандарт

Кіріспе

Қ Р Экологиялық кодексінің «Жерді пайдалану кезіндегі экологиялық талаптар» туралы 31-тарауында: халық тың қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету жә не ө неркә сіп, кө лік жә не ө зге де объектілерді пайдалану ү шін қ ажетті жағ дайлар жасау мақ сатында қ оршағ ан табиғ и ортаның жай-кү йін жақ сартуғ а ық пал ететін, аталғ ан жерді пайдаланудың ерекше жағ дайлары ескеріле отырып, аймақ тар белгіленеді делініп, осы Кодекстің «Жер қ ойнауын пайдалану кезіндегу экологиялық талаптар» туралы 32-тарауында:

-жер қ ойнауын Қ Р-ның экологиялық заң намасының талаптарына сә йкес пайдалану;

-жердің техногендік шө лейттенуін болдырмау;

-кен орнын игерудің арнаулы ә дістерін қ олдану есебінен жердің ү стің гі қ абатын сақ тау;

-барлау, ө ндіру кезінде қ ауіпті техногендік ү рдістердің пайда болуынан сақ тандыру шараларынан қ олдану;

-жер қ ойнауының, ә сіресе, мұ найды, газды немесе ө зге де заттар мен материалдарды жер астында сақ тау, зиянды заттар мен қ алдық тарды кө му кезінде ластануын болғ ызбау;

-қ алдық тарды жинап қ ою мен орналастыру кезінде экологиялық жә не санитарлық -эпидемиологиялық талаптарды қ амтамасыз ету;

-топырақ тың жел эрозиясына ұ шырауына, аршу жыныстар мен ө ндіріс қ алдық тарының қ ұ лауын, олардың тотығ уы мен ө здігінен жануын болғ ызбау.

Дегенмен, бү гінгі кү ні қ оршағ ан табиғ и ортаның ластануына байланысты, адам денсаулығ ының нашарлауы кү ннен кү нге артып келеді. Елбасымыз Н. Ә. Назабаевтың «Қ азақ стан-2030» Қ азақ стан халқ ына Жолдауында: «Қ оршағ ан ортаның ластану салдарынан науқ ас адамдардың саны жылдан-жылғ а ө сіп отырғ анын кө зге елестету қ иын емес. Қ оғ амымызды дамыта отырып, қ оршағ ан ортаның таза болуы ү шін кү ш салу керек», -деп атап кө рсетілсе, сонымен бірге, Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 2-бабында: «Мемлекет адамның ө мір сү руі мен денсаулығ ына қ олайлы ортаны қ орғ ауды мақ сат етеды» делінген де, осы заң ның 38-бабында « Қ азақ стан Республикасының азаматтары табиғ атты сақ тауғ а жә не табиғ ат байлық тарына ұ қ ыпты қ арауғ а міндетті», - деп ерекше кө ң іл бө лінген. Бұ л маң ызды мә селе болғ андық тан, 2004-2015 жыл аралығ ында «Экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасында» да Қ азақ станның Экологиялық саясаты қ амтылғ ан. Қ азақ стан Республикасының 2007 жылғ ы Экологиялық кодексінің «Коршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы экологиялық білім бері мен ағ арту, ғ ылыми зерттеулер мен халық аралық ынтымақ тастық » туралы 7-бө лімінің 183-бабында «Ү здіксіз жә не кешенді экологиялық білім беру жү йесі білім берудің барлық тү рін қ амтамасыз етеді» делінген.

Қ азақ станда оң ай байытылатын сульфидті полиметалл шикізаттарының азаюына байланысты, тү сті металдар алу ү шін қ иын байитын тотық қ ан полиметалл шикізаттарын ө ң деуге тура келеді. Мұ ндай жағ дайда тү зілетін қ алдық мө лшері кү рт ө седі.

Сондық тан, тү сті металлургия қ алдық тары мен фосфогипс қ алдығ ын жә не мұ най шламын отын орнына қ осып қ айта ө ң деп, кә деге жарату мақ сатында агломерациялық пеште қ алдық тарды кү йдіріп, аглопорит, аглопорит қ иыршағ ы мен гипсті байланыстырғ ыш материалын алу жолдарын ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеу - тақ ырыптың қ оғ ам мен мемлекетімізге қ ажетті ө зекті тақ ырып екендігін айқ ындайды.

Зерттеу жұ мысының мақ саты мен міндеттері. Зерттеу жұ мыстарының мақ саты – Қ азақ стандағ ы ірі ө ндіріс салалары қ алдық тарының, мә селен кен байыту қ алдық тарын, қ ұ рамында қ орғ асыны кө п кездесетін тү сті металлургия қ алдық тарын, фосфор ө ндірісінің қ алдығ ы– фосфогипсті жә не мұ най ө ң деу зауытының қ алдығ ы – мұ най шламын агломерациялық ә діспен кешенді ө ң деудің физикалық -химиялық жә не экологиялық негіздерін жасау.

Зерттеу жұ мыстарының мақ сатын орындау ү шін мынадай міндеттер қ ойылды:

- Оң тү стік Қ азақ стан облысының кенбайыту қ алдық тарының қ оршағ ан ортағ а зиянды ә серлерін қ арастыру;

- Аталғ ан ө ндірістік қ атты қ алдық тардың тү зілу жолдары мен олардың экологиялық жағ дайына сипаттама беру;

- Пайдаланылғ ан ө ндірістік қ алдық тардың химиялық жә не минералдық қ ұ рамына талдау жасау жә не оның физика-химиялық қ асиеттерін анық тау;

- Ө ндіріс қ алдық тарын агломерациялық ө ң деу арқ ылы залалсыздандырудың экологиялық жә не экономикалық тиімділігін анық тау.

Соң ғ ы кезде экожү йелердің ө здігінен тазалануы тіпті оларғ а ауыр металдардың тү суі кү ндк дк толығ ымен қ алпына келмей отыр, оның себебі, осы уақ ытқ а дейін топырақ та жиналғ ан жә не оның тұ рақ ты қ ұ рауыштарында аккумляцияланғ ан металдар мө лшерінің шамадан тыс кө птігінде болып отыр. бү кіл дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымының мә ліметтері бойынша соң ғ ы 50 жылда кө птеген елдерде қ атерлі ісік, тыныс алу жолдарының, қ ан айналымы жү йесінің қ ызмет етулігі қ алыпты жағ дайдан ауытқ ып, ә ртү рлі ауруғ а шалық қ ан адамдардың саны жылдан-жылғ а ө се тү суде.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жә не биосфераның толық қ анды жұ мыс істеу мақ сатында ауыршаруашылығ ы айналымына бү лінген желдерді қ айтару бойынша басты жә не мақ сатқ а сай іс-шаралардың бірі – оларды қ айта қ ұ нарландыру болып табылады. Бү лінген жерлердің экожү йесін жә не топырақ тү зілу ү дерісін зерттеу теориялық та, тә жірибелік жағ ынан алғ анда да ғ ылыми қ ызығ ушылық тудырады.

Жер беті экожү йесіне антропогендік ә сер етуді азайтудың кез келген тапсырмасын шешу жә не қ ажетсіз ө згерістердің алдын алу мен экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыздандыру мақ сатында ғ ылыми тү рде негізделген іс-шаралар мен реттеу ә дістерін дайындау осы магистрлік диссертацияда дайындалғ ан.

Қ азіргі таң да ө ндірісі дамығ ан аймақ тарда топырақ қ абаттары ауыр металдармен кө птеп ластануда. Топырақ тың техногенді ластануына байланысты ауыр металдардың қ осылыстары транслокациялану механизмдерінің ә серінен ө сімдік мү шелеріне, ал ө сімдіктерден адам ағ засына ө теді, яғ ни «ө сімдік-адам» жү йесі бойынша бір ортадан екінші ортағ а ө тіп отырады. Сондық тан, бірінші топырақ тың қ ұ нарлығ ын жоғ арылату, топырақ қ ұ рылымын жақ сарту жә не оларды ластағ ыштардан залалсыздандыру ү шін вермикомпост, перлит, кү кірт жә не оның қ осылыстары негізінде тың айтқ ыш-мелиоранттық қ асиеттері бар қ ұ рамына қ осу арқ ылы экологиялық тұ рғ ыдан таза ауыршаруашылық ө німдер алу. Екіншіден, техногенді ластанғ ан аймақ тардың адам денсаулығ ына кері ә сер етпейтіндей жағ дайлар жасау қ ажет. Сол ү шін ауыршаруашылығ ына қ атысты мә селелердің барлығ ы, яғ ни қ алдық тарды жою, залалсыздандыру жә не олардың пайдалы жақ тарын қ арастыру, қ олдану қ азіргі таң да ө зекті мә селелердің бірі.

Тау-кен экологиясы — тау - кен ө ндірісі саласында адам баласының ө зін қ оршағ ан ортағ а ететін ә серінің заң дылығ ын зерттеп білу. Негізгі мақ саты — тау-кен ө ндірісі ә серінен биосфераның бұ зылуын экономикалық тұ рғ ыдан бағ алау принциптерін, тау-кен ө ндірісінің қ оршағ ан ортағ а ә серін тиімді ету негіздері мен ә дістерін жә не қ ұ ралдарын жасау.

1. 1 Леонардиттің ерекшеліктері

Леонардит, лигнит карбонизация кезінде жоғ ары тотығ у кезінде жә не гумин қ ышқ ылының қ ұ рамында 35-тен 85% -ғ а дейін бар. Леонардит-қ ұ рамында жоғ ары гуминді қ ышқ ылдарды қ оса алғ анда, сондай-ақ кө міртегі, макро жә не микроэлементтерден тұ ратын жә не кө мір дең гейіне жетпеген табиғ и органикалық зат ретінде анық талады(1-кесте). Бұ л атау алғ аш рет АҚ Ш-тың Солтү стік Дакота штатында Доктор Леонард тарапынан ашылды. Ол қ ұ рамында жоғ ары гумин қ ышқ ылдарының арқ асында маң ызды экономикалық қ ұ ндылық қ а ие (2-кесте).

1-кесте. Леонардиттің тү зілуі

2-кесте. Гумин жә не фульво қ ышқ ылдарының негізгі кө здері

Табиғ и ресурстар	Гумин жә не фульво қ ышқ ылының мө лшері%
ЛЕОНАРДИТ	40-90
ТОРФ	10-30
САПРОФЕЛЬ	10-20
ЛИГНИТ Қ АБАТТАР	10-30
КӨ Ң	5-15
КОМПОСТ	2-15
ТОПЫРАҚ	1-5
ЕМДІК БАЛШЫҚ	1-5
ТАС КӨ МІР	0-1

ЛЕОНАРДИТТІҢ Қ ОЛДАНУЫ ЖӘ НЕ ПАЙДАЛАРЫ

Гумин қ ышқ ылының пайдасын физикалық, химиялық жә не биологиялық деп ү ш топқ а бө ліп қ арастыруғ а болады. Органикалық ауыл шаруашылығ ында леонардитті пайдалану кү н сайын артып келеді. Ө сімдіктердің ө німділігі мен сапасын ескере отырып, тұ тастай алғ анда леонардитті қ олданудың артық шылық тары мыналар болып табылады:

* Ө німділікті арттырады.

* Жақ сы сапа, сау, қ оректік жә не стандартты ө нім

* Леонардит (немесе гумин қ ышқ ылы) топырақ қ ұ рылымын тамаша реттейді жә не жақ сартады.

* Қ оршағ ан ортағ а зиян келтірмейді, сондай-ақ топырақ тағ ы ластануды азайтады.

* Топырақ тың қ ысылуына жол бермеу арқ ылы жақ сы желдетілуді қ амтамасыз етеді,

* Топырақ тың су ө ткізгіштігін арттырады.

* Қ ұ мды топырақ тағ ы органикалық заттардың мө лшерін кө бейтеді.

* Топырақ тың су ө ткізгіштік қ абілетін арттырады,

* Топырақ тың ылғ алдылығ ын судың қ ұ рғ ақ шылық қ а душар болуын азайту арқ ылы қ орғ айды.

* Топырақ тү стерін қ оюландырғ ан ү шін кү н сә улесінен энергияны тиімді пайдалануды қ амтамасыз етеді.

* Топырақ та пайдалы микроорганизм белсенділігін қ амтамасыз етеді,

* Топырақ тың рН қ ұ рылымын реттейді жә не топырақ ты бейтараптайды.

* Гумин қ ышқ ылы жоғ ары тұ здану нә тижесінде пайда болатын уыттылық ты тө мендетеді.

* Гумин қ ышқ ылының биохимиялық ерекшелігі: зиянды, ластаушы жә не улы заттардың топырағ ын тазартуғ а мү мкіндік береді. Топырақ та орналасқ ан сынап, кадмий жә не басқ а да зиянды жә не радиоактивті элементтер ө неркә сіптік қ алдық тарды, уларды жә не экологиялық зиянды химиялық заттарды (спрейді қ оса) еритін кү йден ерімейтін кү йге кө шіруге мү мкіндік береді. Осылайша, олар ө сімдіктерге сің ірілуіне жол бермейді. Олар ақ ырында қ ұ лдырап, топырақ тазаланатын болады.

* Алынғ ан ө нім (жемістер, кө кө ністер, гү лдер, дә ндер, тамырлар жә не т. б. ) ең жақ сы сапағ а ие. Олар сыртқ ы кө ріністің тартымдылығ ын қ амтамасыз етеді сонымен қ атар тағ амдық қ ұ ндылығ ыда жоғ ары болады.

1. 2 Жасалынғ ан жұ мыстар

Гумин қ ышқ ылы негізінде, 1л сұ йық гумин қ ышқ ылы 8т жануарлар тың айтқ ышына (кө ң ) тең жә не 1кг қ атты (ұ нтақ тү рінде) гумин қ ышқ ылы 30т жануарлар тың айтқ ышына тең.

TKI –HUMAS тың 5жастағ ы шие ағ аштарының тү сіміне ә сері

Қ олдану мл/ағ аш	Тү сім (кг/ағ аш)	Ө згеріс
Бақ ылау	min. 3, 47	---
	4, 04	16%
	5, 45	57%
	6, 25	80%
	max. 8, 12	2. 3k
	7, 32	2. 1 k

2. Материал жә не ә діс

Леонардиттің, метаморфизмнің жә не гумустың ауырлық дә режесіне байланысты гумин қ ышқ ылының мө лшері 35-85% -дан ө згереді, ал ылғ алдылығ ы 25-40% -ды қ ұ райды. Қ ара-қ оң ыр, езілген топырақ, қ олмен оң ай кесіледі (1-сурет). Сапалы леонардиттің тығ ыздығ ы 0, 75-0, 85 г / см-ге дейін, рН мә ні 3-5 аралығ ында болады.

1-сурет. Леонардиттің кө рінісі

А В

Леонардит, ө сімдік қ оректік заттарына қ атысты топырақ пен салыстырғ анда, калий (K) емес, фосфордың ( ) жоғ ары қ ұ рамына ие. (3-кесте). Кальций карбонатының мө лшері ө те жоғ ары, топырақ реакциялары (рН) бейтарап ортада жү реді.

3-кесте – Леонардиттің сапа классификациясы.

Қ ұ рамы	Тө мен сапа	Орташа сапа	Жоғ ары сапа
Гумин қ ышқ ылының мө лшері (%)	35-50	50-65	65-80
Органикалық заттардың саны (%)	Минимум 35	Минимум 50	Минимум 65
рН мә ні	6, 5±1	5, 5±1	4±1
C / N	21±1	19±1	17±1
Ерекше ауырлық (г / см3)	1, 4±0, 1	1, 2±0, 1	0, 8±0, 1
Ерігіштігі	Тө мен	Орташа	Жоғ ары

Леонардиттен алынғ ан гуминді заттар: гумин, гумин қ ышқ ылы, фульвицид қ ышқ ылы жә не улмикалық қ ышқ ыл.

Гумин - кез-келген рН-да, қ ышқ ылдық немесе сілтілі рН-да гуминді заттардың суда ерімейтін бө лігі. Молекулярлық қ ұ рылымдар ө те ү лкен жә не гуминді заттардағ ы фрагментацияғ а тө зімді. Қ ажетті қ оректік заттар ө сімдіктер мен топырақ қ а гумин қ ышқ ылдары арқ ылы тасымалданады.

Ақ желкен , петрушка – шатыршагү лділер тұ қ ымдасына жататын бір немесе ек іжылдық ө сімдік.

Отаны — Жерорта тең ізінің маң ы.

Жабайы тү рлері Испанияда, Грекияда жә не Алжирде кездеседі.

Кә дімгі ақ желкен

Ғ ылыми топтастыруы

Дү ниесі:	Ө сімдіктер
Бө лімі:	Гү лдіө сімдіктер
Табы:	Қ осжарнақ тылар
Сабы:	Apiales
Тұ қ ымдасы:	Apiaceae
Кішітұ қ ымдасы:	Apioideae
Тайпасы:	Apieae
Тегі:	Petroselinum Hill

Жапырағ ынан кө ктей салат жасалады жә не бұ қ тырылғ ан ет тағ амдарғ а тұ здық ретінде қ осылады. Ақ желкенді косметикада пигменттік дақ тарды, сепкілді кетіру ү шін, медицинада бү йрек, жү рек ауруларына, асқ азан ісік жә не кө здің кө ру қ абілетін сақ тау ү шін профилактикалық зат ретінде кең інен пайдаланады. Ақ желкен С, А, В1, В2, РР витаминдеріне жә не жұ парлы майғ а ө те бай. Ақ желкеннің екі тобы бар: тамырлы жә не жапырақ ты жә не олар бір-бірінен жапырақ саны мен тамырдың даму ерекшеліктері арқ ылы ажыратылады. Қ азақ станда Ақ желкеннің 5 тү рі ө седі.

Зерттеу ү шін 2013 жылы алынғ ан Байылдыр қ алдық сақ тау қ оймасынын алынғ ан топырақ ү лгісі алынды.

12 3 Следующая ⇒