Главная

Контакты

Случайная статья

• Автоматизация
• Антропология
• Археология
• Архитектура
• Биология
• Ботаника
• Бухгалтерия
• Военная наука
• Генетика
• География
• Геология
• Демография
• Деревообработка
• Журналистика
• Зоология
• Изобретательство
• Информатика
• Искусство
• История
• Кинематография
• Компьютеризация
• Косметика
• Кулинария
• Культура
• Лексикология
• Лингвистика
• Литература
• Логика
• Маркетинг
• Математика
• Материаловедение
• Медицина
• Менеджмент
• Металлургия
• Метрология
• Механика
• Музыка
• Науковедение
• Образование
• Охрана Труда
• Педагогика
• Полиграфия
• Политология
• Право
• Предпринимательство
• Приборостроение
• Программирование
• Производство
• Промышленность
• Психология
• Радиосвязь
• Религия
• Риторика
• Социология
• Спорт
• Стандартизация
• Статистика
• Строительство
• Технологии
• Торговля
• Транспорт
• Фармакология
• Физика
• Физиология
• Философия
• Финансы
• Химия
• Хозяйство
• Черчение
• Экология
• Экономика
• Электроника
• Электротехника
• Энергетика

2.2 Қолданылған әдістер

2. 2 Қ олданылғ ан ә дістер

18. 10. 2017 ж тың айтқ ыштар сатылатын дү кеннен 80 мл гумин қ ышқ ылы сатып алынды. 80 мл гумин қ ышқ ылына 80 мл су қ ұ йылып 100% етіп есептелінді. Оның 20 мл алынып 100 мл дейін су толтырып 20%тік леонардит дайындалды. Бұ л ерітіндіні ө зіміздің тә жірибемізде қ олданудамыз.

Зерттеу ү шін 1500 гр топырақ ә р горшокқ а салынды. Горшоктардың тең жартысына селитра+леонардит жә не кө ң +леонардит салынды. Ә р горшокқ а 8 дана ақ желкен тұ қ ымы себілді. Ә р аптада ә ртү рлі нә тиже кө рсетуде.  

2-сурет. Топырақ сынамасы алынғ ан жердің жоғ арыдан тү сірілген суреттері

3. Нә тижелері

Зерттеуде қ олданылатын органикалық топырақ тың су сығ ындысына келесі талдау жү ргізілді.

Қ арашірік- Тюрин ә дісі

pH - pH кө рсеткіші

Жалпы азот - Кельдал, Несслер ә дісі

Жалпы фосфор - Мачигин ә дісі

4-кесте. Топырақ талдау нә тижелері.

Талдау нә тижелері топырақ тың рН ортасы -кү шті сілтілі, тұ зды, қ арашірігі аз, фосфор (Р) жеткілікті, калий (К) кө п, кальций (Са) орташа мө лшерде екенін кө рсетті.

5-кесте. Ұ рық тың даму нә тижелері

Мына кестеде кө ріп отырғ анымыздай біздің қ олданып отырғ ан леонардит+кө ң қ осылғ ан топырақ та нә тиже жоғ ары, контроль тө мен. Ө йткені леонардит экологиялық факторларғ а тө зімді: суық, қ ұ рғ ақ шылық, қ атты ыстық қ а тө зімді.

6-кесте. Тың айтқ ыштағ ы (леонардит) ауыр металдың мө лшері

7-кесте. Ауыл шаруашылығ ында органикалық тың айтқ ыштардың қ ұ рамындағ ы шектік рұ қ сат концентрациясы (ШРК)

8-кесте. Ө сімдіктердегі ө нім нә тижелері

*- тә жірибе жалғ асып жатқ андық тан 3 ө німнің нә тижесі анық емес.

  4. Қ орытынды

Леонардит қ атты қ алдық тарды ө ндіру ү шін арзан кө з болып табылатын органикалық тың айтқ ыштар жә не тың айтқ ыш ретінде тікелей пайдаланылады. Экспериментте қ олданылғ ан леонардит ө німнің шығ уын арттырады, жақ сы тү бір дамуын қ амтамасыз етеді, жеміс-жидек пен кө кө ніс жарамдылық мерзімін арттырады, аязғ а, қ ұ рғ ақ шылық қ а стресс жә не қ олайсыз топырақ жағ дайларына тө зімді, топырақ тағ ы қ оректік заттардың санын арттырады. Леонардиттегі органикалық қ ышқ ылдар топырақ та металл иондарымен жоғ ары молекулалық массасы бар кешендерді қ ұ растырады жә не бұ л комплекстер ылғ алды сің іреді жә не топырақ ылғ алды болады. Нә тижесінде топырақ жақ сы желдетіліп, тиісінше топырақ та микроорганизмдердің жә не топырақ тың тері қ имылдарының белсенділігі ө сіп, ө сімдік тамырларының ө суі жеделдетіледі. Органикалық тың айтқ ышты органикалық тың айтқ ыштармен салыстыра отырып, сапалы ә рі кө п ө німдерді (ақ желкен) алуғ а болады. Сонымен қ атар, бұ л химиялық тың айтқ ышқ а қ арағ анда, тиімдірек болады, себебі ол жаң артылатын жә не отандық шикізат болып табылады, оны қ олдану оң ай, ал ең бастысы органикалық тың айтқ ыш болып табылады. Дегенмен, сол сығ ындының ә ртү рлі дозалары тү рлі ө сімдіктерде зерттелуі керек. Бұ л ү шін ғ алымдар ұ қ сас мә селелер туралы кө бірек зерттеуі керек. Келешектегі мақ сат – ө з елімізде табиғ и ө німдерді пайдалану жә не дамыту мақ сатында леонардитті топырақ тың айтқ ышы ретінде қ олданысқ а енгізу.

Жұ мыстың жалпы сипаты

     Тақ ырыптың ө зектілігі. Қ азақ стан Республикасында қ оршағ ан табиғ и ортаны негізгі ластаушы кө здерге тү сті металлургия, химия ө неркә сіптері, жылу энегтикасы, мұ най ө ң деу жә не металл ө ң деу ө неркә сіптері жатады. Соның ішінде тү сті металлургия қ алдық тары сандық мө лшері жө нінен алдың ғ ы қ атарлы орын алады да, олар ауа, жер жә не су кө здерін ластап, биосферағ а аса зор зиянды ә серін тигізеді. Қ азіргі таң да Қ азақ станда тау-кен ө ндірісі қ алдық тарының мө лшері шамамен 20 млрд. т-дан асады. Мұ ндай шектен тыс мө лшерде жер бетінде сақ талынып тұ рғ ан қ алдық жерді рекреациялық мү мкіндіктен айырады. Ал бұ л қ алдық тардың жер бетінде сақ талып тұ руы мынадай негізгі себептерге байланысты:

     -полиметалды шикізаттардың қ ұ рамындағ ы бағ алы металдардың толық бө лініп алынбауы салдарынан;

     -олардың кешенді тү рде қ алдық сыз технологиямен ө ң делмеу себептерінен.

Сондық тан тау-кен шикізаттарын рационалды тү рде пайдаланғ ан жағ дайда, қ алдық сыз технология жү зеге асырылады да, қ оршағ ан табиғ и ортаның ластану азаяды.

ХХ-ХХІ ғ. ғ адамзат басынан ө тіп жатқ ан экологиялық дағ дарыс ғ ылыми-техникалық революцияның бағ алы жақ тарын қ айта қ арастыруды жә не қ оғ амның дамуының негізгі мақ саттарын анық тауды талап етеді.

Қ азақ стан Республикасының экологиялық кодексінің «Ө ндіріс жә не тұ тыну қ алдық тарымен жұ мыс істеу кезіндегі экологиялық талаптар» туралы 42-тарауының 291-бабында қ алдық тармен жұ мыс істеуге байланысты кә сіпорындарды, ғ имараттарды, қ ұ рылыстарды, қ ұ рылыс-жайлар мен ө зге де объектілерді салу жә не пайдалану кезінде мынадай эколоиялық талаптар орындалуы тиіс:

-қ алдық тардың санын азайту мақ сатында оларды орналастыру нормативтерінің жобаларын ә зірлеуге;

-ең жаң а ғ ылыми-техникалы жетістіктер негізінде қ алдық ты аз шығ аратын технологиялар мен қ алдық тардың қ ұ ралуын тө мендету жө ніндегі ұ йымдастыру шараларын енгізу;

-қ алдық тар орналастырылғ ан оюъектілердің аумақ тарында қ оршағ ан ортаның жай-кү йіне мониторинг жү ргізуге міндетті.

Осығ ан байланысты, минералды шикізаттар қ алдық сыз кешенді тү рде ө ң делуі тиіс те, ал егер қ алдық тү зілген жағ дайда, оларды ө ң деу негізгі ө ндіріс қ ұ рамында болуы керек.

Диссертациялық жұ мыстың бастапқ ы бө лігін жү ргізуге негіз болғ ан Шығ ыс Қ азақ стан оюлысындағ ы тү сті металлургия қ алдық тар: Зырян қ орғ асын кен байыту комбинатының қ алдығ ы жылына шамамен 100 мың т шығ арылса, сол сияқ ты фосфор ө ндірісі де қ алдық сыз болмайды.  Соның ішінде фосфогипс қ алдығ ының қ оршағ ан табиғ и ортағ а зияны ө те зор. Фосфогипсті тасымалдау жә не қ айта ө ң деу қ осымша шығ ынды талап ететін аммофостың соң ғ ы ө німінің бағ асына ә сер етеді. Бұ л кезде пайда болғ ан ү йінділерге жылына млн-ғ ан тең ге шығ ындалады.

Оң тү стік Қ азақ стан облысы Шымкент қ аласындағ ы мұ най ө ң деу зауытынан шығ арылатын мұ най шламының мө лшері 6 млн. т-дан астам жинақ талғ ан.

Қ Р-ның Экологиялық кодексінің 19-бабының 3-пунктінде жер қ ойнауын пайдаланушы:

-жұ мыстарды жү ргізудің халық аралық практикада қ абылданғ ан стандарттарғ а негізделген неғ ұ рлым тиімді ә дістер мен технологияларын таң дауғ а;

-жер қ ойнауының ұ тымды пайдаланылуының, қ ызметкерлердің, халық тың жә не қ оршағ ан ортаның қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ететін жұ мыстарды жү ргізуге арналғ ан технологиялық схемалар мен жобаларды сақ тауғ а міндеттейді.

Демек, қ азіргі кезде қ алдық сыз технологияғ а біртіндеп кө шудің маң ыздылығ ы, ә рі тиімділігі болашақ та да ө з маң ызың жоймайды.

Ө кінішке орай, кү ні бү гінге дейін қ алдық сыз технологияны біртіндеп ө ндіріске енгізу бағ дарламалары толық іске аспай, бұ л проблеманы қ оршағ ан ортаны залалсыздандыру мақ сатымен ұ штастырып жү зеге асыру жолында ү лкен қ иындық тар туып отыр. Себебі бұ л сала, қ азіргі кездегі экономикалық қ иыншылық тарғ а байланысты, ө кімет тарапынан шұ ғ ыл шешім тауып отырғ ан жоқ.  

КЕН БАЙЫТУ Қ АЛДЫҚ ТАРЫНЫҢ Қ ОРШАҒ АН ОРТАҒ А Ә СЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Ластау кө здерінің қ оршағ ан ортағ а ә серін бағ алау мақ сатында алдымен, сол ластау кө зі орналасқ ан ауданның экологиялық карта-схемасы жасалынуы тиіс. Ондай карта схема ластау кө здерінен шығ атын зиянды заттардың атмосфера ауасында шектік рұ қ сат етілген концентрациялар шамасына дейін сейілу қ ашық тығ ын анық тау ү шін, сол сейілу қ ащық тығ ына жергілікті жердің гидрометеорологиялық ерекшеліктері мен жер бедерінің ә серлеріне талдау жасау ү шін жә не кө рші ө ндіріс орындарынан атмосфера ауасына тасталынатын аттас зиянды заттардың қ арастырылып отырғ ан зиянды заттар концентрацияларын қ аншалық ты арттыратындығ ын бағ алау ү шін қ ажет. Карта схема қ амтитын радиус ластау кө здерінің параметрлеріне, гидрометеорологиялық жағ дайғ а жә не жер бедерінің ерекшеліктеріне байланысты анық талады. Себебі, ластау кө зі орналасқ ан ауданның карта-схемасы зиянды заттардың ШРК мө лшеріне дейін сейілу аумағ ын қ амтуы тиісті, онда талдау жү ргізілетін барлық нысандар қ амтылады.

Ластау кө здерінен атмосфера ауасына кө терілетін барлық зиянды заттардың сейілу шартты тү рде мынадай факторларғ а тә уелді: 1) жергілікті жердің стратификациялық кө рсеткіші А коэффициентіне жә не ол жерден атмосфера ауасына кө терілетін зиянды заттардың вертикал жә не горизонтал бағ ытта таралуына. Қ азақ станның жер аумағ ы ү шін стратификациялық А коэффициенті 200-ге тең;      2) ластау кө зі орналасқ ан ауданның температурасына жә не 3) сол ауданның жел сипаттамаларына. Қ азақ станның жер аумағ ы топырағ ының біртектес болып келуіне байланысты мұ нда стратификациялық коэффициент 200-ге тең.          Ластау кө здерінен атмосфера ауасына кө терілетін зиянды заттардың таралуына жел бағ ыттары мен жылдамдық тарының маң ызы ү лкен. Себебі, жел жылдамдығ ына байланысты қ ауіпті метеорологиялық жағ дай туындап, атмосфера ауасының ластануы кү рт артады. Ө йткені жел жылдамдығ ы мардымсыз болғ ан кезде, ондай желді экологиялық қ ауіпті жел деп атап, ол атмосфера ауасына тасталынатын зиянды заттардың вертикал бағ ытта кө терілуіне кедергі болып, керісінше, жер бетіне қ арай басады. Осының салдарынан, ластау кө здерінен кө терілетін зиянды заттар атмосфера ауасында таралмай, жер бетіне жақ ын жатқ ан ауа қ абатында шоғ ырланып жиналады. Бірақ, экологиялық қ ауіпті жел жылдамдығ ы ә р ластау кө здері ү шін ә р тү рлі болады да, ол ластану кө здерінің параметрлеріне тә уелді болып табылады. Жел жылдамдығ ы ә детте, 2 м/сек-тан артық болғ ан кезде ластау кө здерінен атмосфера ауасына кө терілетін зиянды заттар ү лкен кө лемдегі ауа қ абатымен оң ай араласады да, онда ШРК дең гейіне дейін сейіледі. Бұ л жерде назар аударатын жайт-экологиялық қ ауіпті жел жылдамдығ ы нү ктелік ластау кө здерінен шығ атын зиянды заттардың сейілуіне ә серін тигізеді де, ауданы ү лкен ұ йымдастырылмағ ан ластау кө здері ү шін, мысалы, кен байыту қ алдық тарын сақ тау қ оймалары ү шін, ондағ ы қ алдық тар ірі дисперсті жә не тө мен температуралы болғ андық тан, атмосфера ауасына сейілуіне тө менгі жел жылдамдығ ы, яғ ни экологиялық қ ауіпті жел ө з ық палын тигізе алмайды. Себебі штиль кезінде немесе жел жылдамдығ ы ө те тө мен болғ анда, аспанғ а кө терілетін зиянды заттардың аса майда бө лшектері жоғ ары биіктікке кө теріледі де, олар ұ зақ қ ашық тық қ а орын алмастырып, сейіле алады. Бірақ олардың ірілеу бө лшектері биіктікке соншалық ты кө теріле алмайтындық тан, сол қ алдық сақ талғ ан жер маң ын ү лкен концентрациямен ластайды. Сондық тан атмосфера ауасына кө терілген кен байыту қ алдық тарының ү лкен қ ашық тық та сейілуіне ү лкен жел жылдамдығ ы қ ажет.

Қ алдық сақ тау қ оймасынан атмосфера ауасына кө терілетін кен байыту қ алдық тарының мө лшері мен таралу бағ ыты жергілікті жердің гидрометеорологиялық сипатымен тығ ыз байланысты. Шығ ыс Қ азақ станда Зырян қ аласының гидрометеорологиялық сипаты мына кестеде кө рсетілген.

Зыряновск қ аласы атмосферасында ластаушы заттардың сейілуін анық тайтын коэффициенттер мен метеорологиялық сипаттамалары

Кен байыту қ алдық тарының атмосфера ауасындағ ы концентрациясын жә не олардың ШРК шамасына дейін сейілу шекараларын анық тау ү шін алдымен сол зиянды заттардың максимал концентрациясы С_м-ді анық тау керек, оны мынадай формуламен есептеп табуғ а болады:

Мұ ндағ ы: М – атмосфера ауасына келтірілетін кен байыту қ алдық тарының г/сек-пен ө лшенетін мө лшері; А – стратификациялық коэффициент (А 200); Ғ – қ алдық тардың шө гу параметрі (байыту қ алдық тары ү шін Ғ 3); n – жылдың орташа жел параметрлері болып табылатын v_м шамасына тә уелді коэффициент (v_м 1, 9 м/с);  - қ алдық сақ тау қ оймасы орналасқ ан ауданның жер бедері (  1); Н – байыту қ алдығ ын сақ тайтын қ ойманың орналасу биіктігі (Н  3, 5 м); К – қ алдық сақ тау қ оймасының диаметрі жә не кө леміне тә уелді параметрде, ол мынадай формуламен анық талады:

     ₁   

Мұ ндағ ы: Д- байыту қ алдық тарын сақ тайтын қ ойма бетінің диаметрі(Д  500м); ₁ – қ алдық сақ талынғ ан қ ойма кө лемі.

Кен байыту қ алдық тарын сақ тайтын қ оймадан барлық жел бағ ыттарындағ ы қ алдық шаң дарының ШРК-ғ а дейін сейілетін бұ л қ ашық тық тағ ы есептеу нү ктелерінің сызық пен қ осу арқ ылы зиянды заттардың санитарлық нормадан артық мө лшерде ластанатын жер ауданы анық талады. Осылай анық талғ ан жер ауданы 5 суретте кө рсетілген.  

Бұ л суреттен, шаң тү рінде аспанғ а кө терілетін кен байыту қ алдық тары саниьарлық талап - ШРК дең гейіне сейілгенге дейін, Зырян қ аласының солтү стік-батыс бө лігі нормадан артық мө лшерде байыту қ алдық тарының шаң ымен ластанатындығ ы байқ алады. Желдің басқ а жеті румбада соғ у бағ ыттарындағ ы санитарлық талаптан артық мө лшердегі байыту қ алдық тары ө ндірістік зона аумақ тарын ғ ана қ амтиды. Бірақ, ө ндіріс аумағ ында шаң ғ а тағ айындалғ ан ШРКж. з 1, 5 мг/м3 болатындық тан, ол экологиялық қ ауіпті жел кезіндегі атмосфера ауасындағ ы байыту қ алдық тарының концентрациясы 0, 272 мг/м3 екендігінен жұ мыс зонасындағ ы байыту қ алдық тарының атмосфера ауасындағ ы мө лшері санитарлық талапқ а сай болып табылады. Сондық тан желдің басқ а бағ ыттардағ ы соғ у аймақ тарының экологиялық қ ауіпсіздік мә селелері қ аперге алынбайды.

     Тараз қ аласындағ ы «Минералды тың айтқ ыштар» ө ндірісінен тү зілетін фосфогипс қ алдық тары ұ нтақ тү рінде болғ андық тан, оларды сақ тау кезінде қ ойма беттерінен кебу себебінен мұ ндай улы қ алдық тар желді кү ндері атмосферағ а оң ай кө теріліп, топырақ ты жә не табиғ и су кө здерін бірнеше шақ ырым қ ашық тық қ а дейін жел бағ ытында ластайды.

     Табиғ и ортаның ө ндіріс қ алдығ ымен ластанудан қ орғ аудың экологиялық маң ызы РНД 0. 3. 4. 0. 5. 01-96 «Временные методические указание по расчету экологического ущерба от сверхнормативного и несанкционированного размещения отходов» қ ұ жатына сай бағ аланыды.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау шараларына ө ндіріс қ алдық тарын ө ң деу, табиғ и минералды шикізаттарды қ алдық сық немесе аз қ алдық пен ө ң деу технологиясын ө ндіріске енгізу, шикізаттарды қ алдық сық пайдалану жә не қ алдық тазалау қ ондырғ ыларын салу жә не пайдалану жұ мыстары жатқ ызылады. Ол шаралар «Временные методика определения экономической эффективности осуществлени природоохранных мероприятий и оценки эконмического ущерба, причиняеого народному хозяйству загрязнением окружающей среды» (Госплан СССР, Гострой СССР, Президиум АН СССР от 21 октября 1983 года N54/284/134) қ ұ жатында анық талғ ан.

Бұ л ә дістемелік қ ұ жаттарғ а сай қ оршағ ан табиғ и ортаны қ орғ ау шаралары мыадай экологиялық маң ызы бар мақ саттардың орындалуына мү мкіндік береді:

-қ оршағ ан табиғ и орта сапасының санитарлық -гигиеналық талаптарғ а сай болуын қ амтамасыз етуге;

-табиғ и минералды шикізаттарды толық пайдаланудан жә не қ оршағ ан табиғ и ортаның экологиялық жағ дайын жақ сартудан экономикалық пайда олуғ а.

Ө ндіріс қ алдық тарын ө ң деген кезде, олардың қ оршағ ан отағ а тигізетін залалының алдын алумен-ақ экономикалық пайдағ а қ ол жеткізуге болады. Мұ ндай жағ дайда атмосфера ауасының ластануы шектеліп қ оймай, су кө здерімен топырақ та ө ндіріс қ алдық тарымен ластанудан қ орғ алынады. Ө ндіріс қ алдық тарын ө ң деу ә леуметтік дең гейді жоғ арылатып, ә леуметтік-экономикалық та пайда кө руге мү мкіндік береді. Ә леуметтік нә тижелер қ оршағ ан табиғ и ортаның тазаруны байланысты ауру санын азайту, адамның ең бекке жарамдылық жасының ұ заруымен жә не оның жұ мыс істеуі мен демалуына жақ сы жағ дай жасауғ а негізделген. Ө ндіріс қ алдық тарын ө ң деудің экономикалық нә тижелерге табиғ и шикізаттарды ү немдеуге, ондағ ы пайдалы компоненттерді толық пайдалануғ а жә не олардан ө ндірілетін материалдардың ө зіндік қ ұ нын азайтумен қ ол жеткізіледі.

     Ө ндіріс қ алдық тарын сақ тайтын қ оймаларды пайдалану кезінде экологиялық талаптардың орындалмауына байланысты қ оршағ ан ортағ а келтірілетін шығ ын ә р жыдың аяғ ында сол ө ндірістің жылдық есеп беруі кезінде немесе экологиялық инструкция бойынша тексеру қ орытындысында анық талады. Ондай экологиялық шығ ын мынадай формуламен анық талады:

У_ш у_а у_m у_с,

Мұ ндағ ы: У_ш – қ алдық сақ тайтын қ оймағ а қ ойылатын экологиялық талап орындалмағ ан кезде қ оршағ ан табиғ и ортағ а келтірілетін жалпы шығ ын мө лшері, тең ге; у_а – атмосферағ а келтірілетін экологиялық шығ ын, тең ге; у_m – топырақ қ а келтірілетін ө зіндік экономикалық шығ ын, тең ге; у_с – су кө здеріне келтірілетін ө зіндік экономикалық шығ ын, тең ге.

Кен байыту ө ндірістерінің қ алдық тарын жер бетінде сақ тағ анда, олардан топырақ қ а тиетін зиян п 3-1 жә не п 3-2 кестелеріне сай анық талады. Бұ л мә ліметтер бойынша топырақ бониттегі 26 балғ а тең жә не оғ ан келтірілетін шартты тү рдегі ө зіндік шығ ын 67 237 тең ге/шарт. т-ғ а тең. Осығ ан байланысты топырақ қ а тигізілетін экономикалық шығ ын мынадай болады:

 тең ге/т.

Атмосфера ауасына кен байыту қ алдық тарынан тиетін шартты тү рдегі ө зіндік зиянының мө лшері п 4-1 кестеге сай 26, 72 жә не 53, 44-ке тең болады да, атмосфера ауасына келтірілетін экономикалық зиянын анық тау коэффициенті мынадай тү рде болады:

тең ге/т;

Қ алдық сақ тайтын қ ойма бетінен ұ шатын кү лдің жә не ө ң деу ө ндірісінің су кө здеріне атмосфера ауасына жә не топырақ ресурстарына тигізетін зияны РНД 03. 4. 0. 5. 01-96 қ ұ жатына сай анық талып, оның 2, 3 жә не 4-ші қ осымша мә леметтері қ олданылады.

     Зыряновск қ орғ асын кен байыту кешенінің қ алдық сақ тайты қ ойма бетінен ұ шатын кү лдің қ оршағ ан орта компоненттеріне жә не шлам бассейннен буланып ұ шатын кө мірсутектердің атмосферағ а тигізетін зиянын белгілейтін коэффициенттер РНД 03. 4. 0. 5. 01-96 қ ұ жатының 2-қ осымшасындағ ы N 3-2 жә не 4-2 кестелерінен мынадай тү рде алынады:

- су кө здеріне келтірілетін шартты тү рдегі ө зіндік шығ ын қ алдық сақ тау қ оймасы ү шін: 59, 45 тең ге/шарт. т;

- кен байыту ө ндірістері ү шін – 178, 3 тең ге/шарт. т;

- орташа бониттегі топырақ қ а келтірілетін шартты тү рдегі ө зіндік шығ ын: Зыряновск қ аласы ү шін - 67 237 тең ге/шарт. т;

- атмосфера ауасына келтірілетін шартты тү рдегі ө зіндік шығ ын қ алдық сақ тау қ оймасы ү шін – 18, 04 тең ге/шарт. т; кен байыту ө ндірістері ү шін – 53, 44 тең ге/шарт. т.

     Тау-кен жұ мыстарының, ауыршаруашылығ ы ө ндірісінің, табиғ и қ ұ былыстардың (сел, су тасу, орман ө рттері, орман алабтарын жү йесіз кесу, ө ндірістегі апаттық жағ дайлар, бұ рынғ ы ә скери полигондардың тастағ ан оқ -дә рілері жә не қ алдық тарымен ластану) салдарынан топырақ қ абаттары тозып, эрозияғ а ұ шырайды. Еліміздің ресурстарғ а бай жер қ ойнауы барлық аймақ тарда шахталық ә діспен жү ргізіледі. Соның нә тижесінде қ оршағ ан ортағ а экологиялық зиян келтіре отырып, бұ л аумақ тың топырақ -ө сімдік жамылғ ысы бұ зылады, тіпті кейде жойылып та кетеді.

     Ә ртү рлі шығ у кө здерінен ауағ а тү сетін ауыр метала тү рлері топырақ тың беткі қ абатына тү седі. Олардың ә рі қ арай жү ретін ү дерісі химиялық жә не физикалық қ асиеттеріне байланысты. Ауыр металдар топырақ та ұ зақ уақ ыт сақ талады жә не топырақ тағ ы ә ртү рлі ү дерістерге қ атысады. Ауыр металдардың негізінен топырақ тың беткі қ абаттарында кө птеп жинақ талуы сол аймақ тарда дамығ ан ө ндіріс орындарының, ең кө п мө лшерде фосфор тың айтқ ыштарының ә серінен болып отырады. Олардың ондағ ы мө лшері сол тың айтқ ыштарды алатын ішкі заттар мен ө ң деу технологиясына байланысты болады.

Техниканың дамуымен қ атар биосфераның кө птеп ластуынан жә не табиғ и тепе-тең діктің бұ зылуы да бірдей жү ріп отыр. еліміздегі кө птеген жерлер ауыр металдардың тү рлі фазаларымен жоғ арғ ы дең гейде ластанып, сол ортадағ ы жануарлардың ағ залары мен ө сімдік мү шелеріне тү сіп отыр. Сол себепті олардың тигізетін зияндылығ ы мен биологиялық ерекшеліктердің ө згеруіне байланысты жү ргізілетін зерттеу жұ мыстарына айрық ша назар аударылуда. Химия ө ндірісінің ә р тү рлыі қ осылыстары мен ауыр металдардың кө птеген мө лшері ө неркә сібі дамығ ан аумақ тардың ауа қ абаттары арқ ылы тү суде. Ауыр металдардың 80 пайз микроэлементтердің қ атарына жатады. Яғ ни, ауыз суымыз бен тамақ ө німдерінде микроэлементтердің аз болуына байланысты зат алмасу бұ зылып, нә тижесінде тү рлі эндемиялық аурулар орын алуда. Керісінше, артық мө лшерде жинақ талса, ө сімдіктер мен жануарлардың ағ засында жү реін яғ ни тіршілігіне қ ажетті ү рдістерге зиянды болуы ә бден мү мкін. Сондық тан зиянды ластағ ыштар қ ай қ абатта болмасын олардың қ алыпты мө лшерден аспауын қ адағ алау қ ажет. Себебі, ә рбір тізбек арқ ылы бір ортадан екінші ортағ а таралып, тіпті соң ында адам ағ засына да тү сіп, теріс ә серін береді. Барлық қ алдық тү рлерінің таралу заң дылық тарын дұ рыс бағ алауымыз керек.

Соң ғ ы уақ ытта химиялық элементтердің ішіндегі ауыр металла тү рлерінің табиғ атты ластауына байланысты оларғ а кө бірек назар аударылуда. Қ олдағ ы ақ параттарғ а сү йенсек, еліміздің дамығ ан ө ндірісі бар аймақ тар мен химия ө неркә сіптерінің маң айында орналасқ ан елді-мекендердің топырақ тарының беткі қ абаттары ауыр металдармен қ арқ ынды тү рде ластанғ ан. Табиғ атты қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан зерттеулер бойынша топырақ қ абаттарында кө птеген улы металл қ осылыстарының, оның ішінде кадмий, мырыш, қ орғ асын металл тү рлерінің нормативтік мө лшерден артып кеткендігі тә жірибелік жұ мыстардың нә тижелері негізінде айқ ындалғ ан.

Ауыр металдармен ауаның, судың жә не топырақ тың ластануы Қ азақ станның ірі ө ндірістік орталық тарында да экологиялық ө зекті мә селе болып саналады. Мысалы, Семей қ аласының ө ндірістік орындарына жақ ын маң дағ ы топырақ қ ұ рамындағ ы кейбір ауыр металдардың мө лшерлері фондық топырақ пен салыстырғ анда мырыш-7, 4, қ орғ асын-9, 9, мыс-3, 8, кадмий-13, 3, марганец-1, 3, кобальт-2, 4 есеге жоғ арылағ ан. Осы ө ң ірде ө сетін ауыршаруашылық ө сімдіктері мен бау-бақ ша дақ ылдарында ауыр металдардың мө лшері 2-3, 5 есеге дейін жоғ арылағ ан.

Ауыр металл тү рлерінің атмосферадағ ы шаң тү ріндегі жалпы фракцияларында ө те ұ сақ бө лшектері (0, 001-0, 005 мкм) жә не орташа дең гейдегі фракциялары ә р жерде ірі кө лемдегі фракцияларына қ арағ анда 34-54 пай-дай мө лшерін қ ұ райды. Сондай майда мө лшердегі фракциялар, Дж. Уэсти (1988) келтірген дә лелдемеліне сү йенсек, адамзаттың тыныс алу жолдарындағ ы қ ан тамырлары мен тыныс алу жү йелері ү шін ерекше зиянды болып табылады екен.

Топырақ негізінен ластаушы элементтердің кө птеген бө лігін ө зінің бойында ұ стап қ алатын активті геохимиялық экран. Содан кейін қ ұ рамындағ ы зиянды заттар, бір бө лігі ө сімдіктермен сің ірілсе, екіншісі жер асты суларына қ осылады, ал жел арқ ылы атмосферағ а кө теріліп, ауаны ластайды. Нә тижесінде ө сімдік жамылғ ысы ө те кедей болып, тау-кен ө ндіріс орындары ұ зақ уақ ытқ а шө л далағ а айналады.

Қ азақ станда ө ндіріс қ алдық тарын ө ң деу, оларды залалсыздандыру ө зекті мә селелердің бірі болып табылады. Қ алдық сыз жә не аз қ алдық ты технологияның нашар жетілдіруінің салдарынан немесе ө ндірістік орындарда кең қ олданылмауының нә тижесінде ө неркә сіптегі қ алдық тардың мө лшері кү ннен-кү нге артып, сондай теріс ә рекеттердің ә серінен қ оршағ ан орта ө зін-ө зі реттеу жә не қ алпына келтіру қ абілетінен айырылуда. Сол себепті антропогендік жолмен табиғ атқ а енгізген зиянды ә рекеттерімізді ө зіміз қ олымызбен жақ сартуымыз жә не бү лінген жерлерімізді қ айта культивациялап, ал егістікке жарамды жерлерімізді ү йіліп жатқ ан кү л – қ оқ ыстан тазалап, оның қ ұ нарлығ ын жоғ арылатуымыз қ ажет. Қ азақ станның ауылшаруашылық министрлігінің мә ліметтеріне қ арағ анда, ө ндіріс орындарымыз бү лдірген жерлердің кө лемі санитарлық аймақ ты қ оспағ анда 200 мың гектардай екен.

Техногенді ластанғ ан топырақ ты қ алпына келтіру агроэкожү йенің маң ызды бір бө лігі болып табылады. Оның ө німділігі ауыл шаруашылығ ының тө зімділігін кө рсетеді. Табиғ и экожү йеде фитоценоз ө німділігі ішкі механизммен реттелінетін болса, агроэкожү йеседе бұ л ү деріс бейіделуінің тү рлі аграрлық ә рекеті тү ріндегі бақ ылау мен басқ аруды талап етеді. Сондық тан да ө сімдіктер онтогенез кезінде антропогенді ә серлерді тікелей немесе жанама тү рлеріне шалдығ ып отырады. Бұ л жағ дайда тү сімінің артуы жоғ ары нә тиже бере бермейді. Агроэкожү йенің тұ рақ ты кө рсеткіші ретінде белгілі бір уақ ыт аралығ ында берілген ө нім дең гейін ұ стап тұ ру метеожағ дайдың ауыспалығ ынан, атмосфералық ауаның ластануынан, қ ыщқ ылды жаң бырдың даууынан, топырақ тың ластануынан, топырақ уыттылығ ының байланысымен топырақ микроағ заның қ ажу реакциясына, ауруларғ а, зиянкестерге, арам шө птерге қ арсылығ ы тө мн ө сімдіктердің ө суінен, олардың пестицидтерге бейімделуінен жә не де басқ а себептерден қ иындайды.