§13. ГІСТОРЫЯ ПРЫМЕТНІКА ЯК ЧАСЦІНЫ МОВЫ. КАРОТКІЯ І ПОЎНЫЯ ФОРМЫ ПРЫМЕТНІКАЎ

§13. ГІСТОРЫЯ ПРЫМЕТНІКА ЯК ЧАСЦІНЫ МОВЫ. КАРОТКІЯ І ПОЎНЫЯ ФОРМЫ ПРЫМЕТНІКАЎ

“Прыметнік – знамянальная часціна мовы, прыметнікі абазначаюць прымету прадмета і выражаюць гэта значэнне ў словазменных катэгорыях роду, ліку і склону, а якасныя прыметнікі – і ступеней параўнання. Якасныя прыметнікі маюць поўную і кароткую формы”[1].

Асноўнае значэнне прыметніка як часціны мовы – абазначаць прымету прадмета, якая можа выражацца або непасрэдна, або праз суадносіны з іншым прадметам ці прыметай. У адпаведнасці з названай уласцівасцю ўсе прыметнікі падзяляюцца на два лексіка-граматычныя разрады: якасныя прыметнікі і адносныя.

Якасныя прыметнікі

а) могуць абазначаць:

· колер, адценні колеру, масць: блакітны, малочна-белы, пярэсты;

· прасторавыя і часавыя прыметы: шырокі, сённяшні;

· прыметы, што ўспрымаюцца органамі пачуццяў: салёны, цвёрды, гучны;

· псіха-фізічныя і разумовыя якасці: стары, хворы, сквапны;

б) могуць утвараць антанімічныя пары: спякотны – сцюдзёны, харошы – благі, жывы – мёртвы;

в) могуць мець формы ступеней параўнання: смачны – смачнейшы – найсмачнейшы;

г) могуць мець поўныя і кароткія формы: здаровы – здароў, глыбокі – глыбок;

д) могуць спалучацца з прыслоўямі меры і ступені: цалкам здаровы, абсалютна нармальны;

е) могуць утвараць прыслоўі на -а: здорава, натуральна, прыгожа, весела;

ж) ад іх можна ўтвараць абстрактныя назоўнікі: здароўе, прыгажосць, сівізна.

Адносныя прыметнікі

а) могуць абазначаць прымету прадмета праз адносіны да:

· прадмета, абстрактнага паняцця: хатні, нарматыўны, таварыскі;

· месца, прасторы: палявы, марскі, азіяцкі;

· часу: леташні, сённяшні;

· матэрыялу, рэчыва: жалезны, шкляны, керамічны, цагляны;

· дзеяння: падрыхтоўчы, здымачны; і інш.

б) прыметнікі, што абазначаюць прымету праз адносіны да асобы ці жывой істоты, вылучаюцца ў асобную падгрупу прыналежных прыметнікаў: гётаў, мефістофельскі, салдацкі, вучнёўскі, беларускі, бацькоўскі; часам адрозніваюць адносна-прыналежныя, а таксама адносна-якасныя прыметнікі.

в) адносныя прыметнікі НЕ МОГУЦЬ утвараць антанімічныя пары, мець формы ступеней параўнання, мець поўныя і кароткія формы, спалучацца з прыслоўямі меры і ступені, утвараць прыслоўі, ад іх нельга ўтвараць абстрактныя назоўнікі.

Прыметнікі валодаюць граматычнымі катэгорыямі роду, ліку і склону. Адметнасцю гэтай часціны мовы з’яўляецца тое, што ўсе названыя граматычныя катэгорыі прыметніка вызначаюцца паводле назоўніка (ці іншага слова), да якога дапасуецца дадзены прыметнік.

Увесь сучасны набор характэрных граматычных катэгорый, спосабаў і сродкаў выражэння граматычнага значэння, а таксама адметнасцей прыметніка як часціны мовы склаўся ў выніку яго працяглага папярэдняга развіцця.

Генетычна ўсе прыметнікі – гэта былыя назоўнікі, якія выступалі ў якасці азначэння пры другім назоўніку і з цягам часу аформіліся ў асобны ад назоўнікаў лексіка-граматычны клас слоў. Так утварыліся кароткія якасныя, адносныя і прыналежныя прыметнікі. У старажытнасці яны валодалі катэгорыямі роду, ліку і склону. Іх генетычнае падабенства з назоўнікамі праяўлялася ў тым, што кароткія прыметнікі мужчынскага і ніякага роду скланяліся як назоўнікі з былой асновай на *ŏ /*jŏ, а кароткія прыметнікі жаночага роду – як назоўнікі з былой асновай на *ā /*jā. Такім чынам, першапачаткова кароткім прыметнікам было ўласціва субстантыўнае (іменнае) скланенне. У сказе такія прыметнікі маглі выконваць функцыю азначэння ці часткі састаўнога іменнага выказніка (Табліца 1).

Табліца 1.

Сінтаксічныя функцыі кароткіх і поўных якасна-адносных прыметнікаў [2]

Граматычная форма	Сінтаксічная функцыя
Граматычная форма	Старажытны перыяд (да ХІ ст. )	Старабеларускі перыяд (ХІV-ХVІ стст. )	Сучасны перыяд
Кароткія прыметнікі	азначэнне: Се есть человекъ дужь. іменная частка выказніка: Се человекъ есть дужь.	___ іменная частка выказніка: Сей человекъ дужъ.	___ іменная частка выказніка: Чалавек дужы.
Поўныя прыметнікі	азначэнне: Идетъ человекъ дужии. ___	азначэнне: Дужии человекъ идетъ. іменная частка выказніка: Сей человекъ дужий.	азначэнне: Дужы чалавек ідзе. іменная частка выказніка: Гэты чалавек дужы.

Прыкладна з 13-14 стст. пачынаецца страта кароткімі прыметнікамі адметнасцей свайго скланення і выцясненне іх поўнымі прыметнікамі[3]. Адносна трывала захоўваліся толькі формы назоўнага склону адзіночнага і множнага ліку:

клад" зь великъ глубокъ (Чэцця, 4);

бысть бра^к чоуде^нзhло (Віл., 448);

стала сhча велика зла (Чэцця, 247б);

вода есть солона а чиста (Валх., 47);

" дhние его соухо бысть (Чэцця, 5);

wчи его w^дно чо^рно, дрuгое жо^лто (Алекс., 4)

Ва ўскосных склонах формы кароткіх прыметнікаў паступова былі заменены адпаведнымі формамі поўных.

Такім чынам, генетычна першасныя формы кароткіх прыметнікаў адрозніваюцца ад кароткіх формаў сучаснай беларускай мовы

· па-першае, тым, што ў старажытнасці ў кароткай форме маглі выступаць як якасныя, так і адносныя, і прыналежныя прыметнікі – у сучаснасці ж – толькі якасныя;

· па-другое, тым, што кароткія прыметнікі ў старажытнасці валодалі катэгорыямі роду, ліку і склону, а сучасныя кароткія прыметнікі – толькі роду і ліку, яны не скланяюцца;

· па-трэцяе, тым, што першапачаткова кароткія прыметнікі маглі выконваць сінтаксічную функцыю азначэння ці прэдыката (яго часткі) – у сучаснасці ж – толькі прэдыката, у атрыбутыўнай функцыі кароткія прыметнікі могуць выступаць толькі ў паэтычнай мове і ў мове фальклору;

· па-чацвёртае, тым, што гістарычна поўныя формы прыметнікаў з’яўляюцца вытворнымі, утворанымі ад кароткіх, а ў сучаснай беларускай мове кароткія формы трактуюцца як узнікшыя ў выніку скарачэння поўных.

У сучасных работах па марфалогіі беларускай мовы склалася традыцыя лічыць кароткія формы прыметнікаў другаснымі, утворанымі ад поўных. Такая пазіцыя замацавалася ў школьным выкладанні і часткова ва універсітэцкім. Аднак такі пункт погляду не ўлічвае гістарычных асаблівасцей фармавання поўных прыметнікаў. Калі ў школьным навучальным працэсе ён яшчэ апраўданы, то філолаг з універсітэцкай адукацыяй павінен добра арыентавацца ў перапетыях гісторыі прыметніка як часціны мовы.

Па паходжанні поўныя прыметнікі – гэта складаныя словы. Да формы кароткага прыметніка далучыўся ўказальны займеннік, які ў назоўным склоне адзіночнага ліку меў формы è (м. род), " (ж. род), ~ (н. род). Гэты займеннік таксама змяняўся па ліках і склонах (займеннае скланенне). У выніку фанетычных і марфаналагічных змяненняў на стыку асновы і канчатка паступова складваецца асобная парадыгма поўных прыметнікаў.

Поўная сучасная парадыгма прыметніка павінна была б складацца з 52 словаформаў, сярод якіх поўныя формы, кароткія формы, формы кампаратыва[4]. Калі параўнаць сучасную парадыгму прыметніка і, скажам, агульнаўсходнеславянскай мовы, то высветліцца, што ў апошняй колькасць формаў у поўнай парадыгме была намнога большай і якасна іншай.

12 3 4 5 Следующая ⇒