Башҡорт халыҡ эпосы «Урал батыр» 5 страница

8-се бү лек
Дү рт егеттең был һ ү ҙ ен
Урал батыр ишеткә с,
Балалары ү ҫ кә нен,
Батыр булып еткә нен
Ү ҙ кү ҙ е менә н кү ргә с,
Урал батыр ҡ ыуанғ ан,
Ғ ә йрә те тағ ы артып,
Аҡ буҙ атҡ а атланғ ан,
[Аталы-уллы биш батыр,
Бер-береһ енә иш батыр,
Йә нә баяғ ы дү рт батыр]
Дейеү гә яу башлағ ан,
Ҡ ыйратып ташлағ ан.
Ай һ уғ ышҡ ан, ти, былар,
Йыл һ уғ ышҡ ан, ти, былар
Ҡ аты яуҙ ың береһ ендә
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә не ҡ олатҡ ан —
Диң геҙ ярып, дулатҡ ан,
Асы тауыш сығ артҡ ан,
Кү к кү крә теп, олотҡ ан,
Кә ү ҙ ә һ ен ө йө п, диң геҙ ҙ ә
Тағ ы бер тау яһ атҡ ан.
Тылсымлы Шү лгә н диң геҙ е
Ҡ ап урталай быуылғ ан,
Һ ыуҙ а йө ҙ гә н дейеү ҙ ә р
Ике яҡ ҡ а бү ленгә н.
Шү лгә н йү нгә килмә гә н,
Ни эшлә ргә белмә гә н,
Ү ҙ яғ ында ҡ алғ андың
Барыһ ын бергә йыйнағ ан,
Урал тағ ы юл сапҡ ан,
Дейеү ҙ ә ргә яу асҡ ан.
Ҡ аты яуҙ ар барғ анда,
Кү ктә уттар бө ркө лө п,
Диң геҙ һ ыуы эркелеп,
Һ ыуҙ ар ҡ айнап торғ анда,
Шү лгә н, Урал икә ү һ е
Бер-береһ енә тап булғ ан
Икә ү -ара яҫ ҡ ышып,
Тө рлө яҡ лап алышҡ ан.
Таяғ ы менә н Уралғ а
Шү лгә н яман уҡ талғ ан —
Утҡ а ө тмә ксе булғ ан,
Башына етмә ксе булғ ан.
Урал һ ис тайшанмағ ан,
Булат ҡ ылысын алып,
Ҡ аты айбарын һ алып,
Серле таяҡ ҡ а сапҡ ан, —
Таяҡ киткә н сә срә п,
Кү ктә тауыш кү крә п,
Дингеҙ бө тө п, кү л булғ ан
Һ ыуһ ыҙ ҡ алып дейеү ҙ ә р,
Кә ре китеп хур булғ ан.
Урал тотҡ ан Шү лгә нде,
Аҡ буҙ аты, улдары
Ҡ ырғ ан дейеү, бү тә нде.
Кө сө менә н Шү лгә н дә
Уралғ а кә р ҡ ылмағ ан,
Алышһ а ла, тү ҙ ә лмә й,
Шунда ергә ҡ олағ ан,
Һ аҡ мар килеп Шү лгә нгә
Ҡ ылыс менә н уҡ талғ ан;
Урал тыйғ ас, Һ аҡ мар ҙ а
Сапмайынса, туҡ талғ ан.
Урал халыҡ ты йыйғ ан,
Шү лгә нде уртағ а ҡ уйғ ан.
«Йә штә н яуыз ү ҫ тең һ ин,
Урлап ҡ ан да эстең һ ин —
Атам һ ү ҙ ен тотманың,
Яуызлыҡ ҡ а ыҡ ланың,
Яҡ шылыҡ ты ташланың.
Ҡ анда йө ҙ ҙ ө ң яуың менә н,
Ил ҡ апланың һ ыуын менә н
Ил ү ртә нең утың менә н.
Дейеү ҙ ә рҙ е дуҫ иттең,
Кешелә рҙ е ү с иттең;
Яуызлығ ың ат иттең,
Йө рә гең де таш иттең,
Атам йө ҙ ө н ят иттең,
Ә сә м һ ө тө н ыу иттең.
Юлда юлдаш булдым мин,
Яуҙ а ҡ улдаш тинем мин;
Ҡ ыҙ һ айланың — буй ҡ уйҙ ым,
Ат һ айланың — яй ҡ уйҙ ым;
Дан эҙ лә ргә телә нең —
Телә гең ә юл ҡ уйҙ ым.
Ҡ улың а таяҡ тотторҙ ом, —
Яҡ шылыҡ тан кү ҙ йомдоң,
Ҡ ан ҡ ойорғ а ынтылдың;
Илде утта ҡ алдырҙ ың,
Кү пте һ ыуғ а батырҙ ың,
Дейеү ҙ ә ргә алданып,
Кеше ҡ аны тү ктерҙ ең,
Һ ө ттә й таҙ а берә ү ҙ ең —
Кү ҙ ҡ аралай икә ү ҙ ең
Берен димлә п бирҙ ерҙ ем,
Йө рә ген аҡ булыр, тип,
Һ ине маҡ тап һ ө йҙ ө рҙ ө м,
Һ ин һ ү ҙ ең дә торманың,
Яҡ шығ а юл борманың,
Атам һ ү ҙ ен тотманың,
Ә сә м һ ү ҙ е йоҡ маны.
Бө тә илде һ ыу иттең,
Кеше ҡ анын ҡ ойорғ а
Дейеү ҙ ә рҙ е ө ҫ кө ттө ң;
Ер ө ҫ тө н дә эркеттең,
Тигеҙ ятҡ ан ер йө ҙ ө н
Онҡ ар-шоң ҡ ар иттерҙ ең.
Яманлыҡ ты яҡ шылыҡ
Ең гә нен хә ҙ ер белдең ме?
Кешелә рҙ ең донъяла
Ө ҫ тө нлө гө н кү рҙ ең ме?
Инде бө тә дейеү ең
Йә нлеккә тө йә к тау булыр,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең яуҙ ары —
Аяҡ һ ыҙ ҡ алғ ан яу булыр.
Ер ү беп ант итмә һ ә ң,
Кеше алдында баш эйеп,
Аҡ һ ү ҙ ең де бирмә һ ә ң,
Кешелә рҙ ең кү ҙ йә шен
Ү ҙ ө ҫ тө ң ә алмаһ аң,
Атам менә н кү решкә ндә,
«Ғ ә йеплемен», — тимә һ ә ң, —
Башын сарҙ ай сорғ отоп,
Он-талҡ андай итермен;
Кү бә лә ктә й йә нең де
Тө нгө томан ҡ ылырмын;
Ҡ аның а буяп кә ү ҙ ә ң де,
Ә зрә ҡ ә нә н бар булғ ан,
Ямантау тип аталғ ан
Тауғ а илтеп кү мермен.
Башың а йә н килмә ҫ тә й,
Килеп хә лең белмә ҫ тә й,
Яҡ шылап телгә алмаҫ тай,
Бер ү лә н-зат ү ҫ мә ҫ тә й,
Бите кө нгә ярылғ ан,
Ҡ асҡ ан-боҫ ҡ ан йыланғ а,
Яуыз уйлы бө ркө ткә,
Ҡ ан кө ҫ ә гә н ҡ оҙ ғ онғ а
Ҡ унып, йә нлек аң дырғ а
Яуыз тағ ы булырҙ ай
Ҡ ара ҡ ая итермен», —
Тигә н һ ү ҙ ен Уралдың
Шү лгә н тың лап торғ ан да,
Урал ҡ уймаҫ, ү лтерер, —
Тип, йө рә ге ҡ урыҡ ҡ ан да:
— Ү ҙ тылсымым яһ ағ ан
Диң геҙ емдең ҡ алдығ ы,
Уҫ аллығ ым шомлоғ о
Кү лдә н битем йыуайым;
Һ ис яуызлыҡ ҡ ылмаҫ ҡ а,
Йоланан баш тартмаҫ ҡ а,
Һ инең менә н берлектә,
Кешелә р менә н дуҫ лыҡ та
Ил батыры булырғ а,
Илдә тыныс ҡ алырғ а,
Урал, юлың ү бә йем;
Ысын туғ ан булайым,
Бергә торлаҡ ҡ орайым,
Атам-ә сә м кү рә йем,
Уларғ а һ ү ҙ бирә йем.
— Ҡ андан ү ҫ кә н бит итең
Кү лдә йыуып таҙ армаҫ,
Ҡ анһ ырағ ан йө рә гең
Яҡ шылыҡ ҡ а баҫ алмаҫ;
Ҡ анда йө ҙ ө п, ут йотҡ ан
Кеше һ ине ишкә алмаҫ;
Кешегә асыу тарҡ ығ ан,
Ҡ ә һ ә рҙ ә таштай ҡ атырғ ан,
Яҡ шығ а ҡ аршы ут булғ ан,
Бә ғ ерлектең тоҡ омо
Тыумыштан уҡ юҡ булғ ан
Һ инең ыулы йө рә гең,
Таш иреһ ә лә, иремә ҫ,
Якшылыҡ ты тиң һ енмә ҫ,
Кешелә рҙ е ишһ енмә ҫ.
Кешелә рҙ е һ ө йһ ә ң һ ин,
Бергә йә шә п, ил ҡ ороп,
Батыр булам, тиһ ә ң һ ин,
Кешелә ргә дошманды
Ү ҙ ең ә ҡ аршы яу һ ана,
Дошман ҡ анын кү л итеп,
Битен йыуыр һ ыу һ ана.
Кешелә ргә яу асып,
Буштан-бушҡ а ҡ ан ҡ ойоп,
Яуызлыҡ ты дан һ анап,
Яҡ шылыҡ ты хур яһ ап,
Олпатланып, маһ айып,
Кә перә йгә н тә нең де,
Ҡ арайып бө ткә н ҡ аның ды, —
Ү ткә нең де уйлатып,
Йө рә гең де һ ыҙ латып,
Тә нең һ ыҙ лап ҡ ағ айһ ын,
Йә нең һ ыҙ лап ағ арһ ын,
Йө рә гендә ге ҡ ара ҡ ан
Кибеп, ҡ абат ҡ ыҙ арһ ын, —
Шунда кеше булырһ ың,
Илдә бергә ҡ алырһ ың,
Яуҙ а батыр булырһ ың », —
Урал шулай тигә н һ уң,
Шү лгә н ҡ абат һ орағ ан,
Ү ҙ телә ген һ ө йлә гә н:
«Һ ыбай йө рө гә н арыҫ ланым
Ике һ ө рө нө п абынды,
Ике тапҡ ыр һ уғ ылды,
Тә нендә ҡ андар кү ренде,
Кү ҙ енә уттар сағ ылды, —
Аяғ ыма йығ ылды.
Ө сө нсө тапҡ ыр һ ө рө ндө —
Миң ә ҡ арап ү кенде,
Ҡ абат инде һ ө рө нмә м,
Тип, арыҫ ланым елкенде.
Мин да ҡ абат һ уҡ маным,
Телем менә н һ ү кмә нем.
Ағ аң булғ ан Шү лгә н дә
Ике тапҡ ыр юғ алды,
Һ ө рө нгә н арыҫ ландай,
Кү ң елең ә шом һ алды.
Ө сө нсө гә — китә йем,
Дейеү ҙ е тар-мар итә йем;
Ҡ ара йө ҙ ө м йыуайым,
Аҡ йө ҙ менә н алдың а
Килеп, ерҙ е ү бә йем,
Кешелә ргә иш булып,
Бергә торлаҡ ҡ орайым».
[Урал тынламаҡ булғ ан,
Һ уң ғ ы ҡ ат һ ынамаҡ булғ ан: ]
«Намыҫ тапар ир булһ а,
Ө мө тө булмаҫ кө нө нә н;
Ил быуынын һ анағ ан
Кө нө н айырмаҫ тө нө нә н:
Йыртҡ ыс булғ ан йә ндә ргә
Ҡ ара тө нө кө н булыр,
Кү ҙ е ҡ алғ ыр байғ ошто
Тө ндә аулап, шат булыр.
Кешелә ргә тө н ине,
Һ иң ә яҡ ты кө н ине.
Ҡ алғ ып торғ ан кешене
Ҡ ырып, ҙ ур дан дауланың,
Кешегә дошман дейеү ҙ е
Ү ҙ ең ә дуҫ һ айланың;
Кешенең ҡ ара тө нө ндә
Айы ҡ алҡ ыр тимә нең,
Айы батһ а, таң атып,
Кө н балҡ ырын белмә нең.
Инде кү рҙ ек кү ҙ менә н
Кешегә кө н килгә нен,
Дейеү ең менә н ү ҙ ең ә
Ҡ ара тө ндө ң килгә нен;
Дейеү йө ҙ гә н диң геҙ ҙ ең
Ергә ә йлә неп ҡ алғ анын,
Ә зрә ҡ ә тигә н батшаң дың
Ҡ аялы тау булғ анын;
Уҫ ал да менә н аҡ ҡ ыҙ ҙ ан
Һ аҡ мар батыр тыуғ анын;
Йылан ейгә н ирҙ ә рҙ ең,
Унда бикле ҡ ыҙ ҙ арҙ ың
Кө лә с йө ҙ лө булғ анын,
Алдың а килеп тыуғ анын
Инде кү реп, ышанһ аң;
Кешегә ҡ аршы сайҡ ашып,
Яуызлыҡ тан яу асып,
Мә ң ге ең ә лмә ҫ ең де,
Бер туҡ талып уйлаһ аң,
Уҫ аллығ ың а баш булып,
Кешелекте һ айлаһ аң,
Ү ҙ арыҫ ланың һ ү ҙ енә н
Ө лгө алырлыҡ булһ аң, —
Мин дә бер юл ҡ уяйым,
Һ инә н яҡ шылыҡ кө тә йем.
Атамдың хаҡ ы ө сө н,
Ә сә мдең хә тере ө сө н,
Тағ ы ла бер һ ынайым,
Телә гең де бирә йем».
Шү лгә нде шулай оҙ атҡ ас,
Урал халыҡ ты йыйҙ ыртҡ ан да:
«Кү ҙ гә кү ренер Ү лемде
Илдә н ҡ ыуып юҡ иттек,
Ҡ ан эсеү се дейеү ҙ ең
Барын ҡ ырып тау иттек.
Йә ншишмә нең бар һ ыуын
Һ оҫ оп алып килә йек.
Бар кешегә бирә йек.
Кү ҙ гә кү ренмә ҫ Ү лемдә н —
Килер ауырыу-сырхауҙ ан,
Ауыртыныу-һ ызлауҙ ан
Кешелә рҙ е ҡ отҡ арып,
Барыһ ыны шат ҡ ылып,
Мә ң ге ү лмә ҫ ҡ ылайыҡ », —
Тип, Урал һ ү ҙ асҡ анда,
Аһ -ваһ итеп зарланып,
Ү лем саҡ ырып-ялбарып,
Бар һ ө йә ге ҡ аҡ шағ ан,
Тә нендә ит ҡ алмағ ан,
Ата-ә сә, берен дә
Кем булғ анын белмә гә н
Бер ҡ арт килеп еткә н, ти,
Ошо һ ү ҙ ен ә йткә н, ти:
«Бик кү п быуын кү рҙ ем мин,
Бик кү п ерҙ ә булдым мин,
Һ ис нә мә не тоймағ ан,
Бер нә мә нә н ҡ урҡ мағ ан,
Бала — атаһ ын белмә гә н,
Ата — балам тимә гә н
Осорҙ о ла кү рҙ ем мин;
Кешелә р бергә тупланып,
Ү ҙ -араһ ы йопланып,
Кө слө ырыуҙ ар кө сһ ө ҙ ҙ ө
Талауын да кү рҙ ем мин;
Йылан, дейеү, батшалар,
Кеше затын эҙ ә рлә п,
Тапҡ ан ерҙ ә берә млә п
Ашап башын ү ҫ тереп,
Ҡ айныһ ын ҡ ол иттереп,
Ил ө ҫ тө ндә тү ш киреп,
Кешелә рҙ е буҫ ығ ытып,
Ҡ ан илатҡ ан осорҙ а
Егет тә булып ү ҫ тем мин.
Ү лемде лә белмә нем,
Етемде лә кү рмә нем,
Дейеү илде ҡ аплағ ас,
Йылан кү пте ялмағ ас,
Ү лем кү ҙ гә сағ ылғ ас,
«Миң ә лә кө н килер, тип;
Минең ҡ улдан килмә һ ә,
Илгә бер ир тыуыр, тип;
Дейеү ҙ ә р менә н йыланғ а
Бер кө н ҡ ыраң һ алыр, тип,
Кешелә рҙ ең шул кө ндө
Шатлыҡ туйы булыр, тип,
Һ ыҡ тап йө рә ге һ ыҙ ғ ан,
Ҡ ан илап кү ҙ е тонғ ан
Кешелә рем йылмайып,
Рә хә т һ улыш алыр, тип,
Ерҙ ә байман ҡ орор», — тип, —
Шуны ө ҙ ө лө п кө ттө м мин.
Ү лемгә йә н бирмә ҫ кә,
Туйҙ ан тороп ҡ алмаҫ ҡ а,
Йә ншишмә нә н эстем мин.
Ү лем кү п саҡ осраны,
Ө ҫ кә ҡ андар сә срә не,
Ү ң ә семдә н кү п алды,
Боғ аҙ ғ а бысаҡ кү п һ алды,
Ҡ андарымды арҡ ытты,
Һ ө йә гемде ҡ ыйратты, —
Шунда ла буй бирмә нем,
«Йә немде ал! » — тимә нем,
Йә нем бирмә й серә штем,
Ү лем менә н кө рә штем,
Инде туйҙ ы кү рҙ ем мин,
Шуғ а бында килдем мин,
Һ еҙ гә сә лә м бирҙ ем мин;
Кешелә рҙ ең кө лә с йө ҙ ө н
Кү ҙ алдымда кү рҙ ем мин;
Кеше, кеше тигә ндең
Батырлығ ын һ иҙ ҙ ем мин.
Инде ү лһ ә м дә, ҡ айғ ым юҡ:
Ҡ алҡ ып ятҡ ан ҙ ур юлың
Кешегә тө йә к булырлыҡ;
Дейеү ҙ ә н ө йгә н тауҙ арың
Кейеккә торлаҡ булырлыҡ,
Һ ә р ҡ айһ ыһ ы йә йерә п
Йопланып тү л йә йерлек;
Быуын-быуын ү рсешеп,
Бергә уйнап-кө лө шө п,
Байман табып ерлә шеп,
Ү ткә ндә рен йырлашып,
Кө н итерҙ ә й ил булып,
Торасағ ын белдем мин.
Егетем, батыр икә нһ ең,
Кү ҙ ҡ арамдай һ аналғ ан
Илгә ҡ ашҡ а икә нһ ен;
Быуын-быуын буйына
Маҡ талырлыҡ икә нһ ең.
Ил ырыҫ ын табырғ а
Атаң һ иң ә ҡ от биргә н,
Ә сә ң һ иң ә һ ө т биргә н;
Дошманғ а таш йө рә кле,
Дуҫ ың а аш йө рә кле
Батыр итеп ү ҫ тергә н,
Тә ү арыҫ лан мендергә н.
Яҡ шылыҡ ҡ а ынтылғ ан
Йө ҙ ө кө ндә й һ ылыуғ а,
Һ ыны тиң һ еҙ һ ылыуғ а —
Һ омайғ а тап булғ анһ ың.
Утҡ а ҡ аршы ут булыр,
Һ ыуғ а ҡ аршы һ ыу булыр,
Елгә ҡ аршы тау булыр,
Яуғ а ҡ аршы яу булыр
Аҡ буҙ атҡ а атланып,
Дейеү ҙ ә ргә яу асҡ ан;
Ерҙ ә н диң геҙ киптергә н,
Ергә ырыҫ сә стергә н,
Илгә байман килтергә н
Һ ине ҡ ашҡ а тип белдем,
Һ инең алдың а килдем.
Кү бә лә ктә й йә нем бар,
Бер йотомдай ҡ аным бар,
Ә лберә гә н тә нем бар;
Һ ө йә к-һ аяҡ ҡ ыйралғ ан,
Тик тарҡ алмаҫ һ ыным бар,
Хә ҙ ер уйым тарҡ алды,
Йә шә р хә лем ҡ алманы;
Ү лем саҡ ырып ҡ араным,
Буй бирергә уйланым.
«Йә ншишмә нә н һ ыу эстең —
Миң ә ҡ аршы кө с иттең,
Мә ң ге йә нең алалмам,
Һ ине ү лек итә лмә м;
Кө сө ң бө тө р — ҡ алырһ ың,
Ү л(ә )алмай ҡ аң ғ ырырһ ың;
Тә нең сереп, ҡ орт ашар,
Шунда ла һ ин ү лмә ҫ һ ең,
Һ ис донъянан китмә ҫ һ ең,
Мине бушҡ а кө тө рһ ө ң,
Алйып-ҡ анғ ып бө тө рһ ө н», —
Тип, йә немде алманы,
Ү лем баҙ нат ҡ ылманы.
Егет, һ иң ә килдем мин,
Килеп хә лем ә йттем мин.
Ҡ олаҡ һ алһ аң һ ү ҙ емә,
Ә йтә торғ ан һ ү ҙ ем бар;
Илгә йола булырҙ ай,
Һ ынап белгә н заң ым бар:
Донъяла мә ң ге ҡ алам, тип,
Донъялай ғ ү мер һ ө рә м, тип,
Ү лемгә буй бирмә ҫ кә,
Уны бер заң итмә ҫ кә
Йә ншишмә нә н эсмә геҙ,
Миндә й хурлыҡ кү рмә геҙ.
Донъя ул бер бағ икә н,
Йә н эйә һ е шул бағ та
Донъя быуынын һ анағ ан,
Ҡ айһ ы быуын аҡ лағ ан,
Ҡ айһ ы уны таплағ ан,
Тө рлө тө ҫ кә биҙ ә гә н,
Бары — ү ҫ емлек, гө л икә н;
Беҙ Ү лем тип һ анағ ан,
Яуыз ул тип ҡ арағ ан —
Бағ тың туҙ ғ ан ү ҫ мерен
Йә ки кө нө тулғ анын
Сү плә п, бағ ты бушатҡ ан,
Унан донъя ташлатҡ ан
Бө тмә й торғ ан йола икә н.
Мә ң ге ҡ алам тимә геҙ,
Йә ншишмә нә н эсмә геҙ.
Донъяла мә ң ге ҡ алыр эш —
Донъяны матур тө ҙ ө гә н,
Бағ ты мә ң ге биҙ ә гә н —
Ул да булһ а яҡ шылыҡ.
Кү ккә лә осор — яҡ шылыҡ,
Һ ыуғ а ла батмаҫ — яҡ шылыҡ,
Утҡ а ла янмаҫ — яҡ шылыҡ,
Телдә н дә тө шмә ҫ — яҡ шылыҡ.
Бары эшкә баш булыр,
Ү ҙ ең ә лә, кешегә
Мә ң ге йә шә р аш булыр», —
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Бө тә серҙ е анлағ ас,
Бар халыҡ ты эйә ртеп,
Урал юлғ а сыҡ ҡ ан, ти,
Йә ншишмә гә барғ ан, ти,
Һ ыуын уртлап алғ ан, ти;
Ү ҙ е сапҡ ан юлына,
Дейеү ҙ ә н ө йгә н тауына
Һ ыуҙ ы шунда бө рккә н, ти.
«Тау-урмандар йә шә рһ ен,
Мә ң ге ү лмә ҫ тө ҫ алһ ын,
Ҡ ошо һ айрап маҡ таһ ын,
Халҡ ы йырлап хуплаһ ын,
Ерҙ ә н ҡ асҡ ан дошмандар
Бары кү реп һ оҡ ланһ ын,
Ил һ ө йө ргә ил булып,
Ер һ ө йә ргә бағ булып,
Дошман кү ҙ ен ҡ ыҙ ҙ ырып,
Балҡ ып торор ер булһ ын! » —
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н, ти.
Һ ыу кү п һ ипкә н еренә н
Ҡ арағ ай, шыршы ү ҫ кә н, ти,
Һ ыуыҡ ҡ а тө ҫ ҡ оймаҫ лыҡ,
Эҫ егә лә кипмә ҫ лек,
Ҡ орт, мыр-мазар тө шмә ҫ лек,
Яп(ы)рағ ы тө рө лө п,
Беҙ ә нә ктә й булғ ан, ти,
Мә ң ге йә шел ҡ алғ ан, ти.
Шү лгә н быны ишеткә с:
«Хә ҙ ер мине яҡ лаусы,
Кешене аранан сү плә ү се,
Бара-бара аҙ -маҙ лап,
Донъянан юҡ ҡ ылыусы
Ү лем тигә н яу ҡ алды,
Уғ а иркенлек булды, —
Миң ә ярҙ ам итер ул,
Кешене тар-мар итер ул», —
Тиеп уйлап ҡ ыуанғ ан,
Дейеү -йыланды йыйнағ ан,
Барыһ ына һ ө йлә гә н.
Уралғ а баш эймә ҫ кә,
Кешегә һ ыу бирмә ҫ кә
Бар дейеү гә ҡ ушҡ ан, ти.

9-сы бү лек
Айҙ ар, кө ндә р уҙ ғ ан, ти,
Кешелә р торлаҡ ҡ орғ ан, ти;
Бер-беренә йө рө шө п,
Уйнап бергә, кө лө шө п,
Ҡ оҙ а-ҡ оҙ ағ ый булышып,
Йә ше-ҡ арты йоплашып,
Ҡ анлы яуҙ ан тынышып,
Байман табып, тын алып,
Рә хә тлә неп ҡ алғ ан, ти.
Бына бер саҡ тағ ы ла
Һ ыуғ а барғ ан ҡ ыҙ ҙ арҙ ы,
Юлғ а сыҡ ҡ ан ирҙ ә рҙ е
Дейеү ҙ ә р аң дып ятҡ ан, ти,
Һ ыуғ а барһ а, йотҡ ан, ти,
Йығ ып, ҡ анын һ урғ ан, ти,
Йө рә гене алғ ан, ти;
Ҡ аяла ҡ алғ ан йыландар
Кешелә рҙ е саҡ ҡ ан, ти.
Кешелә р бынан зарланып,
Ҡ урҡ ынышып, ялбарып,
Уралғ а бары килгә ндә р,
Уралғ а һ ө йлә п биргә ндә р.
Урал халыҡ ты туплағ ан;
Дейеү ҙ ә рҙ ә н һ аҡ лағ ан;
Дейеү ҙ ә р, быны белгә с тә
Ер йө ҙ ө нә сыҡ мағ ан.
Урал ҡ арап тормағ ан:
Иҙ ел, Яйыҡ, Нө гө штө,
Һ аҡ мар, бү тә н батырҙ ы
Яуҙ арына баш ҡ ылғ ан;
Булат ҡ ылысын алып,
Ү ҙ е Аҡ буҙ ын менгә н.
Айбарланып, шау һ алып,
Аҡ буҙ атын дулатып,
Ерҙ ә дауыл ҡ уптарып,
Һ ыуҙ а тулҡ ын ҡ айнатып,
Шү лгә н кү ленә барғ ан.
«Кү лен уртлап бө тө рә м,
Һ ыу ҡ алдырмай ҡ оротам,
Кешегә тынлыҡ бирмә гә н
Ҡ алғ ан-боҫ ҡ ан дейеү ҙ ә н,
Яу булыусы Шү лгә ндә н
Бар халыҡ ты ҡ отолтам! » —
Тиеп, кү лде уртлағ ан,
Кү л һ ыуы ҡ айнай башлағ ан.
Дейеү ҙ ә р ҡ урҡ ып шаулағ ан,
Шү лгә н барын туплағ ан.
Урал кү лде һ ура, ти, —
Дейеү ҙ ә р эскә тула, ти,
Берә м-берә м Уралдың
Йө рә к-бауырын телә, ти.
Дейеү бик кү п тулғ ан һ ун,
Йө рә гене телгә н һ уң,
Урал кү лде бө рккә н, ти,
Ҡ ырғ а сыҡ ҡ ан дейеү ҙ е
Батырҙ ары тотҡ ан, ти.
Аяғ ына баҫ алмай,
Ҡ абат яуын асалмай
Урал шунда йығ ылғ ан,
Бө тә кеше йыйылғ ан,
«Ил бә хете ине», —тип,
Бары һ ыҡ тап илағ ан.
Урал: «Кү рҙ егеҙ барын кү ҙ менә н
Һ ыу уртлағ ан ауыҙ ыма
Дейеү ҙ ә р тулды яу менә н.
Йө рә гемде телделә р,
Ҡ улдан кө стө алдылар.
Халҡ ым, һ еҙ гә шуны ә йтә м,
Уландарым, һ еҙ гә ә йтә м:
Уйым-уйым кү лдә рҙ ең
Барында дейеү буласаҡ,
Уҫ аллығ ын ҡ ыласаҡ,
Эсегеҙ гә керә сә к.
Дейеү ҙ ә рҙ ең ҡ оһ оро
Барығ ыҙ ғ а тейә сә к,
Шунан барың ү лә сә к.
Кү лдең һ ыуын эсмә геҙ,
Хараплыҡ ҡ а тө шмә геҙ,
Дейеү ҙ ә ргә буй биреп,
Ҡ ул ҡ аушырып тормағ ыҙ —
Дейеү ҙ ә ргә яу асып,
Диң геҙ ҙ е дейеү ҙ ә н ә рсеп,
Ерҙ ә торлаҡ табыштым,
Кешелә рҙ е яуыздан
Ҡ отҡ арырғ а тырыштым.
Менһ ә м Буҙ ат бар ине,
Ҡ улда булат бар ине;
Яу тупларлыҡ еремдә
Талай илем бар ине;
Ҡ улдаш булыр илемдә
Батыр ирҙ ә р бар ине.
Шулар ҡ ә ҙ ерен белмә нем,
Батырлыҡ ҡ а маһ айып,
Кә ң ә ш ҡ ороп торманым,
Яң ғ ыҙ башым уйланым,
Уң маҫ юлды һ айланым.
Улдарым, тың лаң, һ еҙ гә ә йтә м,
Тың ла, илем, һ иң ә ә йтә м:
Ир-арыҫ лан булһ аң да,
Батыр белә кле тыуһ аң да,
Илдә йө рө п, ил кү рмә й,
Тубығ ың дан ҡ ан кисмә й,
Йө рә гең батыр булалмаҫ.
Яуызғ а юлдаш булмағ ыҙ,
Кә ң ә шһ еҙ эш ҡ ылмағ ыҙ,
Уландарым, һ еҙ гә ә йтә м:
Мин ә рсегә н ерҙ ә рҙ ә
Кешегә байман табығ ыҙ;
Яуҙ а булһ а, баш булып,
Кешегә ил ҡ ороғ оҙ,
Данлы батыр булығ ыҙ.
Олоно оло итегеҙ, —
Кә ң ә ш алып йө рө гө ҙ;
Кесене кесе итегеҙ, —
Кә ң ә ш биреп йө рө гө ҙ.
Кү ҙ енә сү п тө шө рҙ ә й,
Кү ҙ һ еҙ булып ҡ алырҙ ай
Еҫ ерҙ ә рҙ ең алдында
Кү ҙ енә керпек булығ ыҙ.
Аҡ буҙ атым, булатым
Илдә тороп ҡ алыр ул, —
Ө ҫ тө нә менеп сабырҙ ай,
Яуҙ а ҡ ылыс һ елтә рҙ ә й
Батырғ а менә р ат булыр,
Батыр булмаҫ ирҙ ә ргә
Менер атым ят булыр.
Ә сә геҙ гә ә йтегеҙ:
Минә н риза булһ ындар,
«Ирем, хуш бул! » — тиһ ендә р.
Барығ ыҙ ғ а шуны ә йтә м:
Яҡ шылыҡ булһ ын атығ ыҙ,
Кеше булһ ын затығ ыҙ;
Яманғ а юл ҡ уймағ ыҙ,
Яҡ шынан баш тартмағ ыҙ! » —
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ә йткә н дә,
Урал батыр ү лгә н, ти.
Ҡ айғ ырышып, барыһ ы
Башын тү бә н эйгә н, ти;
Кү ктә н йондоҙ атылып,
Һ омайғ а оран биргә н, ти.
Һ омай, ҡ ош тунын кейеп,
Шундуҡ осоп килгә н, ти,
Ү ле ятҡ ан Уралдың
Ауыҙ ынан ү пкә н, ти.
«Ай Уралым, Уралым,
Йә нең ә килеп етмә нем,
Аҙ аҡ һ ү ҙ ен ишетеп,
Кү ң елемде баҫ маным,
Һ иң ә йә шлә й осорап,
Шатлығ ымдан ҡ ыҙ булып,
Ҡ ош тунымды һ алғ айным;
Яуыздарғ а яу асып,
Яҡ шылыҡ ҡ а юл асып,
Аҡ буҙ атҡ а менгә нгә,
Булат ҡ ылыс тотҡ анғ а
Иң бә хетле бер булып,
Мин оҙ атып ҡ алғ айным.
Йә нең ә килеп етмә нем,
Ауыҙ ымдан ү пмә нең,
Ни ә йтерең белмә нем,
Инде хә ҙ ер нишлә йем? —
Ни ә йтергә белмә йем.
Ҡ ыҙ булып, кемгә ҡ арайым?
Һ омай исемем ҡ алһ а ла,
Кешелә р ҡ ыҙ тиһ ә лә,
Ҡ ош тунымды һ алмайым,
Ситтә р кү ҙ ен алырлыҡ
Ҡ абат һ ылыу булмайым,
Һ индә й батыр табалмам,
Батырғ а ә сә булалмам,
Аҡ буҙ атың, булатҡ а
Батыр һ айлап бирә лмә м,
Ҡ ош кө йө мә ҡ алырмын,
Тыу йомортҡ а һ алырмын;
Балам булһ а, ҡ ош булыр,
Һ инең керһ еҙ уйың дан
Тө ҫ ө булһ а, аҡ булыр.
Инде нисек итә йем?
Ү ҙ ең сапҡ ан юлың а,
Һ ыҙ ылып килгә н тауың а
Гү рен ҡ аҙ ып кү мә йем,
Изге телә к телә йем.
Ү ҙ ең сапҡ ан зур юлың
Билен һ ис һ ыу ҡ ырҡ алмаҫ.
Һ инә н ҡ алғ ан зур тауың
Ү ҙ ҡ уйынына алыр ул,
Һ инең менә н берлектә
Мә ң ге ерҙ ә ҡ алыр ул.
Ө ҫ тө н астың диң геҙ ҙ ең,
Ө ҫ тө ндә батыр булдың һ ин,
Буйына ил ҡ орҙ оң һ ин;
Ҙ ур тауың дың ҡ уйынында
Илгә затлы булырҙ ай,
Кешегә татлы булырҙ ай,
Йә ндә й һ анап йө рө рҙ ә й
Тағ ы ла затлы булырһ ың,
Юғ алмаҫ алтын булырҙ ай,
Кешегә данлы һ аналып,
Донъяғ а батыр булырһ ың », —
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә,
Уралды тауғ а кү мгә н, ти,
Һ омай осоп киткә н, ти,
Илдә н ғ ә йеп булғ ан, ти;
Урал юлы — бейек тау,
Урал гү ре — данлы тау —
Урал булып ҡ алғ ан, ти.
Байтаҡ йылдар уҙ ғ ан һ уң,
Һ омай Уралын һ ағ ынғ ан:
Уның юлы буйынан
Осоп йө рө п, талпынғ ан,
Тауғ а килеп, ҡ аяла
Уралды уйлап, моң сә скә н,
Аҡ ҡ ош булып тү л йә йеп,
Аҡ ҡ ош тыуын ү рсеткә н.
Быны бары белгә н, ти,
Һ омай тоҡ омо ҡ оштар, тип,
Бер туғ андай кү решеп,
Ау аулауҙ ан тыйышып,
Аҡ ҡ ош тотоп еймә ҫ кә, тип,
Ү ҙ -ара һ ү ҙ ҡ уйышып, —
Аҡ ҡ ош ү рсеп киткә н, ти;
Аҡ ҡ ош ите кешегә
Шуғ а харам икә н, ти.
Һ омай тү ҙ мә й осҡ ан, ти,
Бер килгә н, ти, киткә н, ти;
Тыныс ил, тип, берә млә п,
Ҡ ош-ҡ орттарҙ ы эйә ртеп,
Ү ҙ артынан эркелтеп,
Тағ ы Уралғ а килгә н, ти;
Шуғ а эйә реп Уралда
Ҡ ош-ҡ орт, йә нлек тулғ ан, ти.
Ҡ оштар киткә нен белгә с,
Тыныс ил тип ишеткә с,
Ҡ атил ү геҙ е, тоҡ омон
Ү ҙ е башлап эйә ртеп,
Данлы Урал буйында,
Йә мле Урал ҡ уйынында
Бергә ғ ү мер һ ө рә м, тип,
Урал буйына килгә н, ти,
Кешегә буй биргә н, ти.
Аҡ буҙ ат та ил гиҙ еп,
Йылҡ ы тоҡ омон йыйып,
Бар йылҡ ығ а баш булып,
Барын алып килгә н, ти.
Кешелә ргә ылығ ып,
Менә ренә ат булып,
Йылҡ ы ла тү ллә п киткә н, ти.
Ай, кө н һ айын Уралғ а
Тө рлө йә нлек тулғ ан, ти,
Шул йә нлектә р, ҡ ош-ҡ орттар
Килеү кө нө кешегә
Ай, йыл һ анап белеү гә
Исем булып киткә н, ти.
Урал батыр улгә н һ уң,
Гү рендә ерһ еп бө ткә н һ уң,
Гү ре балҡ ып торғ ан, ти,
Быны кү ргә н кешелә р
Йыйылышып барғ ан, ти,
Бер ус тупраҡ алғ ан, ти,
Бары данлап һ алғ ан, ти,
Бара-бара ул ерҙ ә
Алтын булып киткә н, ти.
Ҡ ош-ҡ орт, йә нлек кү бә йгә с,
Шишмә һ ыуы етмә гә с,
Кү лдә н ҡ урҡ ып ә смә гә с,
Иҙ ел батыр, Яйыҡ ҡ а,
Нө гө ш батыр, Һ аҡ марғ а
Халыҡ йыйылып килгә н, ти,
«Нишлә йбеҙ? » — тип, барыһ ы
Аптырашып ә йткә н, ти.
Иҙ ел уйғ а ҡ алғ ан, ти,
Атаһ ының булатын
Ү ҙ ҡ улына алғ ан, ти;
Аҡ буҙ атҡ а менгә н дә,
Бө тә халыҡ ты йыйғ ан да:
«Эсә торғ ан һ ыуҙ а ла,
Йә шә п килгә н донъяла
Яуыз бө тмә й, йә н тыумаҫ,
Тыуһ а ла, тыныс йә шә мә ҫ,
Шү лгә нгә яу асайыҡ,
Барын тар-мар яһ айыҡ, —
Һ ыу ҙ а булыр кеше ө сө н,
Тыныс булыр ил ө сө н», —
Тиеп һ ү ҙ ен бө ткә ндә,
Яу асырғ а торғ анда,
Һ омай килеп еткә н, ти,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
«Батырҙ ан тыуғ ан ир-егет
Аптырауҙ а ҡ алырмы?
Донъяла тыуғ ан бер йә ндең
Уйлап башы етмә гә н,
Кү ң еленә килмә гә н
Диң геҙ енә юл һ алыр,
Дейеү ҙ ә рен тау ҡ ылыр,
Бө тә диң геҙ ҡ оротоп,
Йө рө гә н юлын ил ҡ ылыр, —
Тип кем генә уйлағ ан?
Атаң ү ҙ е ү лһ ә лә,
Булаты ҡ алды ҡ улында,
Буҙ аты ҡ алды янында.
Атаң дейеү ҙ ә н тау ө йһ ә,
Сапҡ ан ерен юл итһ ә,
Яман һ ыуҙ ы бө тө рһ ә,
Илде бергә туплаһ а, —
Һ еҙ гә аҙ аҡ атағ ыҙ:
«Кү лдең һ ыуын эсмә геҙ,
Эсеп ә рә м булмағ ыҙ », —
Тип ә йткә йне тү гелме?
Шү лгә нгә яу асһ аң да,
Уны тар-мар итһ ә ң дә,
Кү ленә н ил мандымаҫ,
Ә сә һ ө тө ндә й булып,
Илде мә ң ге һ уғ армаҫ! »
Һ омай һ ү ҙ ен ишеткә с,
Иҙ ел уйғ а ҡ алғ ан, ти;
Аҡ буҙ аттан тө шкә н, ти,
Атаһ ының булатын
Ҡ улына тотоп алғ ан, ти,
Бейек тауғ а менгә н дә,
Ирә мә ллә п торғ ан, ти.
«Атайымдың ҡ улында
Булат дейеү тураны;
Уралдан тыуғ ан ул булып,
Халыҡ ты һ ыуһ ыҙ ҡ аң ғ ыртып,
Батыр исеме кү тә реп,
Һ ыу табалмай тилмереп
Тороу ирлек буламы? » —
Тигә н дә Иҙ ел ирә йеп,
Тауҙ ы яра сапҡ ан, ти,
Кө мө штә й бер аҡ йылғ а
Шылтырап шундуҡ аҡ ҡ ан, ти;
Тауҙ ы буйлап киткә н, ти,
Ә зрә ҡ ә нә н бар булғ ан
Ямантауғ а еткә н, ти.
Тау йылғ аны быуғ ан, ти,
Иҙ ел килеп уҡ талып,
Билен ө ҙ ә сапҡ ан, ти, —
Йылғ а ары аҡ ҡ ан, ти;
Иҙ ел баҫ ып торғ ан тау,
Ирә мә ллә п сапҡ ан тау,
Йылғ а сығ ып аҡ ҡ ан тау —
«Ирә мә л» булып ҡ алғ ан, ти.
Йылғ а быуғ ан зур тауы,
Ҡ ырҡ а сапҡ ан урыны —
«Ҡ ыр(ы)ҡ ты» булып ҡ алғ ан, ти.
Иҙ ел батыр тапҡ ан һ ыу,
Шылтырап матур аҡ ҡ ан һ ыу
Иҙ ел булып ҡ алғ ан, ти.
Бары килеп эскә н, ти,
Һ ыу аҡ ҡ анын кү ҙ ә теп,
Бө тә һ е лә ҡ ыуанып,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
«Иҙ ел батыр тапҡ ан, ай, Аҡ йылғ а
Шылтырап та ағ а ла ү ҙ ә ндә н.
Тә мле Иҙ елкә й һ ыуҙ ары ла
Бө тө рә лер һ ыу кө ҫ ә гә н уйҙ арҙ ы,
Ҡ ыуандыра ҡ ан илағ ан илдә рҙ е.
Ғ ү мерҙ ә р ү к телә п ил йырланы
Батыр тыуғ ан, тип ү к Уралдан.
Тә мле Иҙ ел һ ыуҙ ары ла
Бө тө рә лер һ ыу кө ҫ ә гә н уйҙ арҙ ы,
Ҡ ыуандыра ҡ ан илағ ан илдә рҙ е».
Шулай барыһ ы маҡ тағ ан,
Ҡ ан илауҙ ан туҡ тағ ан.
Бар халыҡ эркелеп,
Бер Иҙ елдең буйында
Йә мле туғ ай-уйында
Торлаҡ ҡ ора башлағ ас,
Ай-йыл һ анап тү ллә гә с,
Илдә кеше кү бә йгә н,
Иҙ ел буйы тарайғ ан.
Дү рт батыр бер йыйылып,
Бергә ултырып уйлағ ан;
Яйыҡ, Нө гө ш, Һ аҡ марҙ ар,
Яң ы йылғ а эҙ лә гә н.
Иҙ ел һ ымаҡ, былар ҙ а
Алмашлашып, бер-бере
Булат менә н сапҡ ан ти, —
Уларҙ ан да ө с йылғ а
Шылтырашып аҡ ҡ ан, ти.
Былар халыҡ ты йыйғ андар,
Дү рт батырғ а бү лгә ндә р;
Дү рт йылғ аны буйлатып,
Торлаҡ ҡ ороп таралып,
Айырым донъя ҡ орғ андар.
Дү рт батырҙ ың исеме
Дү рт йылғ ағ а ат булғ ан,
Онотолмаҫ зат булып,
Быуын-быуын ҡ алғ андар.

Аң латма
(1910 йылда элекке Ырымбур губернаһ ы Орск ө йә ҙ е (Башҡ ортостандың хә ҙ ерге Баймаҡ районы) Иҙ рис ауылында йә шә гә н ҡ урайсы-сә сә н Ғ ә бит Арғ ынбаев (1856-1921) менә н шул уҡ ө йә ҙ ҙ ең 2-се Этҡ ол ауылы сә сә не Хә мит Ә лмө хә мә товтан Мө хә мә тша Буранғ олов яҙ ып алғ ан) /Рә сә й фә ндә р академияһ ы Ө фө ғ илми ү ҙ ә генең архивы. Ф. З. Оп. 12. Д. 233. Ал. 1-144.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 Следующая ⇒